Knallen

Het is blijkbaar website-vernieuwingstijd dit najaar. Nu heeft ook News Network Anthroposophy Limited (NNA) zijn website, zowel de Engelse als de Duitse versie, helegaar vernieuwd (Christian von Arnim meldde het maandag bij Anthromedia, Internetportal Anthroposophie, met ‘NNA ab heute in neuer Form’). En dat wordt vandaag meteen gevierd met een knallende recensie, getiteld ‘Im Zwiespalt zwischen Anthroposophie und Kapital’:

‘Erstmalig ist jetzt im Johannes Mayer Verlag Stuttgart eine Biografie des schwäbischen Unternehmers und Sozialreformers Emil Molt (1876-1936) erschienen, dem die Waldorfschulen ihre Existenz verdanken. Der “Vater der Waldorfschule” ist den wenigsten ein Begriff. NNA-Korrespondent Wolfgang G.Vögele hat sich das Buch angesehen, in dem viel Unbekanntes und auch Brisantes zutage gefördert wird.

Verfasser der Biografie ist Dietrich Esterl, pensionierter Waldorflehrer und profunder Kenner der Geschichte der Waldorfschulbewegung. Esterls neues Buch beruht auf langjährigen Recherchen, u.a. im Archiv des Bundes der Freien Waldorfschulen.

Molt ist sogar in der Waldorfschulbewegung kaum bekannt, nur zwei Institutionen tragen seinen Namen, die Emil-Molt-Akademie in Berlin und die Waldorfschule in Calw. Als Direktor der 1906 gegründeten Waldorf-Astoria-Company m.b.H. Cigarettenfabrik Hamburg-Stuttgart hatte Molt die Waldorfschule 1919 in Stuttgart als Betriebsschule für die Kinder seiner Arbeiter gegründet und aus seinem Privatvermögen finanziert. Sein Ziel war es, das Menschenrecht auf gleiche Bildung für alle zu verwirklichen. Bereits 1906 hatte sich der schwäbische Fabrikant der anthroposophischen Bewegung angeschlossen. Nach dem 1.Weltkrieg setzte sich Molt öffentlich für Rudolf Steiners Dreigliederung des sozialen Organismus ein. So lag es nahe, Steiner mit dem pädagogischen Konzept für die neue Schule zu beauftragen. Am Ende trat Molt gegenüber dem pädagogischen Initiator fast völlig in den Hintergrund.

In Esterls Biographie wird Emil Molt dem Leser als Unternehmer mit seinen Erfolgen und Niederlagen nahegebracht, denn wie viele Unternehmer der anthroposophischen Bewegung stand auch Molt im Spannungsfeld zwischen Kapitalismus und anthroposophischen Reformbestrebungen. Sein Engagement und seine Mitarbeit in einigen daraus hervorgegangenen Institutionen führte zu internen Konflikten. Biograf Esterl scheut nicht davor zurück, diese klar zu benennen bis hin zu den Spannungen, die sich offenkundig auch zwischen Molt und Steiner ergeben haben.

Die Biographie ist übersichtlich in vier Hauptkapitel gegliedert, enthält einen dokumentarischen Anhang mit einem Vortrag und einer Ansprache Molts sowie einem Exkurs über die “Waldorf-Bücherei”, eine Schriftenreihe, an der namhafte deutsche Schriftsteller mitwirkten. Für den Werdegang der Firma Waldorf Astoria zieht Esterl Berichte von Molts Privatsekretär Otto Wagner heran; er bringt auch Zitate aus bisher unveröffentlichten Briefen von Waldorflehrern, die sich über Molt äußern. Das Buch besitzt ein hilfreiches Personenregister und ist mit sorgfältig ausgewähltem, qualitativ hochwertigem Bildmaterial ausgestattet.

Der gelernte Kaufmann Emil Molt gründete 1906 mit zwei Geschäftspartnern seine eigene Zigarettenfabrik. Das Unternehmen florierte und beschäftigte 1919 etwa 1000 Mitarbeiter. Geschäftsreisen führten Molt in die Tabak-Anbaugebiete Griechenlands und der Türkei. Molt kümmerte sich vorbildlich um die sozialen und kulturellen Belange seiner Arbeiter. So erwarb er für seine Arbeiter zwei Erholungsheime. 1918 richtete er firmeneigene Arbeiterfortbildungskurse ein. Die Werkszeitung “Waldorf-Nachrichten” sollte die Allgemeinbildung seiner Arbeiter fördern.

Für Molt war die soziale Frage auch immer eine Erziehungsfrage. Schon auf einer Betriebsratssitzung am 23.4.19 hatte er die Absicht geäußert, eine Betriebsschule zu gründen. Nach Molt müssten zuerst die Gedanken und Gefühle der Menschen sozialisiert werden, ehe die Gesellschaft sozialisiert werde (S.87). In seiner Betriebszeitung ließ er die von der SPD geforderte “Einheitsschule” diskutieren.

Noch rechtzeitig vor der beginnenden Geldentwertung kaufte Molt aus seinen Privatmitteln ein Schulgebäude an und stattete die Schule mit 100.000 Mark Anfangskapital aus. Die Schule begann mit 256 Schülern: 191 Arbeiterkindern und 65 Kindern aus besser gestellten anthroposophischen Familien. Das Schulgeld für die Arbeiterkinder zahlte die Fabrik. Auch nach dem späteren Verlust seiner Firma zahlte Molt die Schulgelder “seiner” Arbeiterkinder persönlich weiter. Steiner regte an, dass diese Schule allen Kindern offen stehe und nicht nach Herkunft, Religion, Geschlecht oder Begabung selektiert werden solle.

Wie aus den Bauplänen hervorgeht, an denen Molt mitbeteiligt war, hatte er schon 1920 vorausschauend an eine Hochschule und einen Kindergarten auf dem Schulgelände gedacht.

Der bislang noch kaum aufgearbeitete Themenkomplex “Steiners häufige Konflikte mit seinen Mitarbeitern” spiegelt sich auch in Molts Biographie. Die Ursachen dieser Konflikte wurden bisher eher den Mitarbeitern angelastet. Hier geht Esterl nun einen anderen Weg und stellt die Frage, ob nicht auch Rudolf Steiner z.B. durch unglückliche Besetzung bestimmter Positionen mit zu den Konflikten beigetragen hat.

Den Schwerpunkt der Darstellung legt Esterl auf die Jahre nach 1922, die bisher kaum dokumentiert worden sind. Esterl sieht z.B. einen “tragischen Bruch” in Molts Biographie, der sich aus dem weiteren Schicksal der Waldorf-Astoria-Fabrik ergeben hat.

Hier konzediert Esterl Schwierigkeiten in der Auswertung der Dokumente: Vor allem der Zusammenhang der Astoria-Firmengeschichte mit der von Molt initiierten Wirtschaftsassoziation “Der Kommende Tag AG” sei schwer durchschaubar, u.a. weil wichtige Unterlagen in den Archiven fehlten und weil die Memoiren der Zeitzeugen oft widersprüchlich seien.

Sicher ist sich Esterl aber in einem Punkt: Molt habe das Vertrauen Steiners verloren, als die Futurum AG scheiterte und Molt die Aktien seiner Fabrik in Deutschland verkaufte. Molt fühlte sein Lebenswerk, die Astoria Fabrik vom “Kommenden Tag” abgestoßen, obwohl sie wirtschaftlich die besten Zukunftschancen gehabt habe.” “Es war”, resümiert Esterl, “als habe man einem Segelschiff den Mast abgesägt, weil das größte Segel gerade nicht genügend Geschwindigkeit brachte.” (S.270)

Esterl hebt die Bedeutung der letzten Lebensjahre Molts für die Existenz der Waldorfschule hervor, deren Schließung 1938 Molt nicht mehr erlebte. In der schwierigen Situation nach der Machtergreifung Hitlers sieht Esterl in Molt einen Protektor der Schule, der sich gegen eine Anpassung an die Vorgaben des NS-Staates gewandt habe. Als Vorkämpfer für die Dreigliederung habe Molt die Gefährdung der Schule durch ein totalitäres System gesehen.

In diese Jahre fällt auch die Spaltung der Anthroposophischen Gesellschaft (1935), deren Folgen auch im Stuttgarter Lehrerkollegium schmerzlich spürbar waren. Bereits 1931 war das Stuttgarter Kollegium ideologisch gespalten, was die ihm von Steiner noch aufgetragene Kontrollfunktion bei Schulneugründungen im In- und Ausland erschwerte.

Nach der Machtergreifung mussten sich die deutschen Waldorfschulen zwischen Gleichschaltung und Schließung entscheiden. Die einzelnen Schulen taten dies auf sehr unterschiedliche Weise, aber auch in den zuständigen NS-Behörden herrschte anfangs noch Uneinigkeit über die Haltung zur anthroposophischen Pädagogik. Esterl spricht hier gleichwohl von “Grauzonen der Abgrenzung”, die trotz grundsätzlicher Unvereinbarkeit der Waldorfpädagogik mit der NS-Ideologie bestanden haben. Auch Molt habe sich zum Teil an “fragwürdigem” Taktieren gegenüber den NS-Machthabern beteiligt. Am Ende zieht Biograf Esterl jedoch ein entlastendes Fazit: Durch seine stets vermittelnde Funktion zwischen den einzelnen Fraktionen im Lehrerkollegium sowie zwischen dem Teil der Eltern der Waldorfschule, der der NSDAP nahe stand und dem Kollegium sei es Molt zu verdanken, dass die Waldorfschule in ihrer Substanz erhalten geblieben sei.

Hätten die Waldorfschulen durch ein Mehr an Anpassung im NS-Staat überlebt, wie dies von den der NSDAP nahestehenden Teilen der Elternschaft gefordert worden war, so gäbe es heute keine einzige Waldorfschule mehr, resümiert Esterl. Die Alliierten hätten diesem Typ von Schule keine Genehmigung erteilt.

Molt hat die Schließung “seiner” Waldorfschule in Stuttgart nicht mehr erlebt, er starb 1936. In Molts Autobiographie sei der Schmerz über gescheiterte Aktionen und interne Zerwürfnisse spürbar, betont Esterl.

Dabei sieht der Molt-Biograph Parallelen zwischen den Pionierjahren der Anthroposophie und der Gegenwart. Steiner wollte durch direktes Einwirken auf die gesellschaftlichen Verhältnisse und mit praktischen Modellen wie der Waldorfschule verhindern, dass sich Katastrophen wie der erste Weltkrieg wiederholen. Heute seien die globalen Krisen eher größer geworden, es gäbe aber auch deutliche Anzeichen für neue Ideen, die optimistisch stimmten.

Anthroposophie sei bis in die 1970er Jahre ein kaum beachtetes Exotikum geblieben. Die Fragen, die Molt bewegt hätten, stellten sich heute erneut in der Auseinandersetzung mit Anthroposophie-Kritikern. Nüchtern stellt Esterl fest, die Anthroposophische Gesellschaft habe es versäumt, ihre “inneren Verhältnisse” sachgemäß aufzuarbeiten. In Folge dieses Versäumnisses leide sie heute an Überalterung und Mitgliederschwund und kämpfe um ihr Überleben.

Esterl bedauert, dass immer mehr Mitarbeiter anthroposophischer Institutionen ohne Bezug zur Anthroposophischen Gesellschaft, ja zu den Grundlagen der Anthroposophie arbeiteten. Gleichzeitig wachse die Akzeptanz der Praxisfelder und weltweit regten sich Fragen nach dem “Bewusstsein unseres Menschentums”, was ja Kernanliegen der Anthroposophie sei.

Die These vom Angekommensein der Anthroposophie in der Mitte unserer Gesellschaft teilt Esterl nicht, glaubt aber, dass sie das Potential dafür besitze: Gefragt seien hier vor allem Praktiker, wie Molt einer gewesen sei. Dieser habe sich bemüht, eine authentische Sprache zu finden, die von Zeitgenossen verstanden werden konnte. Außerdem sei es ihm darum gegangen, eine Kultur des sozialen Zusammenwirkens zu finden, die Kräfte freisetze und nicht lähme. Trotz vieler Hindernisse und Rückschläge sei sich Molt sicher gewesen, wertvolle Keime gelegt zu haben. Gerade deshalb eröffne seine Biographie einen wichtigen Aspekt zum Verständnis der Anthroposophie im 20. Jahrhundert.

Dietrich Esterl: Emil Molt 1876-1936. Tun, was gefordert ist. Stuttgart: Verlag Johannes M. Mayer 2012, 344 S., € 24.80, ISBN 978-3-867-83026-3’

Voordat ik het boek dat recent juist van deze recensent is uitgekomen opnieuw onder de aandacht breng (dat deed ik om te beginnen al in ‘Kalenberg’ op 5 mei), eerst een verwant thema, dat overigens hier al meerdere malen aan bod kwam, met name in de handen van deze, hier vaak aangehaalde, jonge auteur. Ik doel op het bericht op de website van Info3 vandaag, ‘Rassismus-Vorwurf gegen Anthroposophie: Einfache Antworten nicht in Sicht’:

‘Wissenschaftliche Studie beleuchtet Rudolf Steiners wechselnde Positionen zum Thema “Rassen”

In der öffentlichen Debatte um die Anthroposophie spielt der Vorwurf des Rassismus gegen ihren Begründer Rudolf Steiner immer wieder eine Rolle. Eine neue Studie untersucht nun erstmals chronologisch und werkimmanent Steiners über die Jahre schwankende Position zum Thema “Rassen”.

Die Diskussion über Steiners Äußerungen über “Rassen” hat neben polemischen Anschuldigungen und apologetischen Entgegnungen bisher auch einige wissenschaftliche Untersuchungen hervorgebracht. Die im Frankfurter Info3-Verlag erschienene Studie Rassismus und Geschichtsmetaphysik. Esoterischer Darwinismus und Freiheitsphilosophie bei Rudolf Steiner des jungen Autors Ansgar Martins verfolgt nun jedoch erstmals das Thema der “Rasse” chronologisch durch Steiners gesamtes Werk hindurch.

In einem Interview in der Info3-November-Ausgabe erläutert Martins seine Ergebnisse. Steiner habe im Vergleich zu Zeitgenossen, für die “Rasse” und Abstammung entscheidende Faktoren waren, tatsächlich “eher auf der liberalen Seite” gestanden und etwa in einem seiner Hauptwerke, der Philosophie der Freiheit, betont, dass “das Individuum niemals über “Gattungsmerkmale” verstanden werden könne.” Dennoch habe Steiner mit seiner Zuwendung zur Theosophie – 1902 wurde er Generalsekretär der deutschen Theosophischen Gesellschaft – auch deren Vorstellung einer kosmischen Evolution übernommen, die damals in Verbindung mit den weit verbreiteten Rassenstereotypen zum Bild von verschiedenen “Wurzelrassen” führte, in denen sich die Menschheit als Ganze weiterentwickele. Anders als viele Anthroposophen, die Steiners Verwendung des Begriffs der “Wurzelrassen” oftmals so deuten, dass er damit nur kulturelle Phasen gemeint habe, sieht Martins hier durchaus biologistische Aspekte im Vordergrund.

“Uns heute scheinen Individualismus und Rassismus unvereinbar, aber historisch ist das komplizierter”, betont Martins im Interview. “Es gibt hässlichen Antijudaismus bei Marx, rassistische Stereotype bei Kant, Hegel, sogar Hannah Arendt – und nicht zuletzt gibt es individualistische Töne als Teil völkischer Propaganda.” Weder für die Anhänger noch für die Kritiker der Anthroposophie gebe es in dieser Hinsicht einfache Antworten: “Hier herrscht große Verwirrung, weil viele Anthroposophen meinen, der Autor einer Philosophie der Freiheit könne per se nicht rassistisch sein und viele Kritiker, der Rassist Steiner könne doch kein ‘echter’ Individualist sein.”

Ansgar Martins (Jahrgang 1991) studiert Religionsphilosophie, Soziologie und Geschichte in Frankfurt am Main. Derzeit ist er Hilfswissenschaftlicher Mitarbeiter an der Martin-Buber-Professur für Jüdische Religionsphilosophie. Seit 2008 hat er zahlreiche Artikel zu den Thema Anthroposophie, Esoterik und Rassismus veröffentlicht, u.a. bloggt er unter http://waldorfblog.wordpress.com.

Ansgar Martins: Rassismus und Geschichtsmetaphysik. Esoterischer Darwinismus und Freiheitsphilosophie bei Rudolf Steiner

Info3-Verlag, Frankfurt am Main 2012
Kontext Band 13, 176 Seiten, kartoniert, € 14,80
ISBN 978-3-924391-63-8’

In ‘“Rassismus und Geschichtsmetaphysik” erschienen’ gaf Ansgar Martins al op 10 oktober op zijn Waldorfblog de hele inhoudsopgave van zijn boek prijs. Eergisteren kwam Themen der Zeit met dit interview, een beetje misleidend getiteld (maar er staat dan ook een vraagteken achter) ‘Rudolf Steiner und der Humor?’

‘Michael Mentzel im Gespräch mit Wolfgang G. Voegele, dem Herausgeber des jüngst im Futurum-Verlag erschienenen Buches “Sie Mensch von einem Menschen! Rudolf Steiner in Anekdoten” über sein neuestes Buch.

Michael Mentzel: Mit dem vorliegenden Buch, das den Titel “Sie Mensch von einem Menschen” trägt, haben Sie einmal mehr dem nicht so bekannten und damit dem “anderen Rudolf Steiner” eine Reverenz erwiesen. Allerdings ist dieses Buch – anders als Heinrich Eppingers eher tiefgründig anthroposophische Auseinandersetzung [1] mit dem Humor im Werk Steiners – “nur” eine Sammlung von Geschichten und Anekdoten, die ohne weitere Kommentierungen und den Versuch weiterer philosophischer Darlegungen auskommt.

Wolfgang G. Voegele: Bedürfen Anekdoten heute noch, im Zeitalter des mündigen Individuums, eines Kommentars? Oder gar einer Leseanleitung? Können sie nicht für sich selbst sprechen? Auch in Bezug auf manche ungewohnten Ausdrücke setze ich auf die Eigenaktivität der Leser, da heute eine Fülle von Informationsmöglichkeiten zur Verfügung steht. Ich habe daher auf eine Erklärung spezifisch anthroposophischer Ausdrücke verzichtet. Was die Interpretation dieser Geschichten betrifft, vertraue ich erst recht auf das eigene Urteil der Leser. Für die einen werden diese Anekdoten erbauliche Weisheiten enthalten, die den Aussprüchen eines Konfuzius gleichkommen, für andere werden sie nur ein schlagender Beweis für die meisterliche Selbstinszenierung eines “wirren Propheten” sein. Für mich kein Grund, diese Anekdoten der Öffentlichkeit vorzuenthalten. Ich bin nicht der Meinung, über Steiner sei heute schon alles Wesentliche gesagt, auch wenn “Experten-Urteile” manchmal diesen Eindruck erwecken.

MM.: Gleichwohl lässt schon der Titel des Buches erahnen, dass es nicht nur um eine Aneinanderreihung von Witzchen oder launigen Begebenheiten aus dem Leben Steiners geht, sondern tatsächlich um mehr ...

W.G.V.: Wie die meisten Anekdoten dienen auch die Steineranekdoten in erster Linie der Unterhaltung. Man wird aber bald bemerken, dass in vielen Texten ein ernster Unterton mitschwingt, der nachdenklich macht. Meine Absicht war, mit diesen Anekdoten bestimmte Wesenszüge Steiners in Erinnerung zu rufen, die oft vergessen oder verdrängt werden: seine Bescheidenheit im menschlichen Umgang, seine Fähigkeit zur Selbstkritik und seinen unermüdlichen Kampf gegen die schlimme Trias, die sich mitunter auch unter seinen Anhängern breit machte: Phrase, Konvention und Routine. Von nachhaltiger Wirkung scheint Steiners antidogmatische Einstellung gewesen zu sein. Gerade die “Schinken-Anekdote”, oder die Geschichte des demonstrativ Fleisch essenden Vegetariers Steiner haben sich tief in das kollektive Gedächtnis eingeprägt. Der lächelnde und lachende Steiner brachte auf wunderbare Weise Erstarrtes zum Fließen ...

MM.: Was ja auch in der Geschichte von dem umgeworfenen Bierglas während eines Vortrags an der Arbeiterbildungsschule deutlich wird, als es um Heraklit ging: “Alles fließt!” Ein gutes Beispiel für seine Geistesgegenwart und auch eine gehörige Portion Situationskomik .[2]

W.G.V.: Er war immer für eine Überraschung gut. Wo seine Umgebung Tiefschürfendes von ihm erwartete, wurde sie durch menschliche Normalität überrascht. Wer auf banale Witze eingestellt war, erlebte das geistreiche Bonmot. Und wer ernstlich geglaubt hatte, Steiner sei «von morgens bis abends nichts als Geistesforscher» gewesen, sieht sich plötzlich eines Besseren belehrt. Jede Anekdote zeichnet sich durch ein Überraschungsmoment aus. Die Ohrenzeugen waren oft frappiert, erstaunt, sprachlos. Seine Begabung, Entwicklungen in Gang zu setzen und den unterschiedlichsten Menschen bei der Entfaltung ihrer Fähigkeiten zu helfen, hatten viel mit menschlicher Weitherzigkeit, aber auch oft mit einem souveränen Humor zu tun. Bei einer so facettenreichen Gestalt wie Steiner wundert es nicht, wenn scheinbar Unvereinbares nebeneinander steht: Beispiel «Pünktlichkeit»: Einmal lässt Steiner keine Schlamperei durchgehen, in anderen Fällen zeigt er sich großzügig. Ein Lehrstück in lebendigem Pragmatismus und moralischer Phantasie. Dem entspricht auch, dass die Anthroposophie nicht eine Lehre ist, sondern eine Lebens- und Geisteshaltung, eine Methode, dem Leben gerecht zu werden. Denn neben der Unterhaltung soll dieses Buch auch der Beseitigung von Vorurteilen dienen. Es ist zu hoffen, dass mancher Leser zu dem Resultat kommt: «Steiner war ja ganz anders, als ich mir bisher vorstellte». Ein Persönlichkeitsmerkmal aber sollte deutlich werden, das in der Öffentlichkeit immer noch viel zu wenig bekannt ist: Steiners unprätentiöses Auftreten, seine schlichte Menschlichkeit und – das peinlich emotionale Wort verschwindet allmählich aus dem Wortschatz – seine Güte.

MM: In Ihrem Buch “Der andere Rudolf Steiner” liegt der Fokus auf den Stimmen von Steiners Zeitgenossen, die das Bild von Steiner doch an einigen Stellen angekratzt haben. Ich denke da beispielsweise an Kurt Tucholsky, der gerade von Steiner-Kritikern immer wieder gern und genüsslich zitiert wird.

WGV: Mein Buch “Der andere Rudolf Steiner” (bisher in dritter Auflage) wird von Anthroposophie-Kritikern mehr gelobt und häufiger zitiert als von Steineranhängern. Das sagt zwar noch nichts über die Qualität des Buches aus, aber vielleicht doch etwas über die Position des Herausgebers. Mein Standpunkt ist der eines Historikers: Ich möchte zuerst möglichst viele Quellen kritisch sichten und der Öffentlichkeit möglichst ungekürzt zur Verfügung stellen. Was mein Urteil über Steiner betrifft, bin ich normalerweise sehr zurückhaltend. Ich möchte herausfinden, wer Steiner wirklich war und worin das Geheimnis seines Erfolgs bestand und immer noch besteht. Deshalb weise ich gern auf die Primärquellen hin: Steiners Briefe, seine Selbstzeugnisse und vor allem die von ihm selbst herausgegebenen Schriften. Sehr nahe kommt man ihm auch in den Augenzeugenberichten von Nichtanthroposophen und in den Anekdoten, die über ihn im Umlauf kamen. Der Mensch Rudolf Steiner ist heute noch mehr gefragt als sein ziemlich schwer verständliches Werk. Mehr als anderswo ist in der Anthroposophie das Werk mit der Person identisch. Und ich meine, je mehr man in Steiners vielschichtigen Charakter, in seine Persönlichkeit eindringt, desto eher kommt man auch seinen Absichten und Zielen auf die Spur.

MM: Das Buch zeigt Steiner als einfühlsamen Lehrer und wirklich humorvollen Menschen, macht andererseits aber auch deutlich, dass er die Fähigkeit besaß, sich in die jeweiligen Situationen geistesgegenwärtig hineinzustellen, und vielleicht ist dieses Anekdotenbuch auch anders, als man es von Ihnen erwartet?

W.G.V.: Anthroposophische “Rebellen”, die das manchmal radikal erscheinende Buch “Der andere Rudolf Steiner” begrüßt haben, werden möglicherweise enttäuscht sein, denn Steiner erscheint in den Anekdoten eben auch als der Allwissende und Hellsichtige, was manchem arrogant erscheinen mag. Aber ich habe damit keine ideologische Kehrtwende vollzogen, denn vieles spricht gerade in diesen Anekdoten auch gegen Personenkult. Es tut der Größe Steiners keinen Abbruch, wenn man ihn auch in seinen menschlichen Zügen oder Schwächen darstellt. Da herrscht noch immer erheblicher Nachholbedarf.

MM: Das Besondere an Ihrem Buch ist ja, dass es einen weitgehend privaten Steiner präsentiert, der den Leserinnen und Lesern – jedenfalls in einem solchen Kontext – bisher kaum bekannt war, wie sind sie überhaupt zu diesem Thema “Anekdoten” gekommen?

W.G.V: Ich bin ja in gewissem Sinn vorbelastet durch meine früheren Publikationen, die fast alle den Charakter der historischen Dokumentation tragen. Meine mehrjährige Mitarbeit im Steinerarchiv seit 1998 brachte mich noch näher an die Quellen heran. Ich bin der Meinung, dass die Überlieferung nicht abreißen darf, insofern fühle ich mich als Chronist. Heutigen und nachfolgenden Generationen, die Steiner ja nicht mehr erlebt haben, wollte ich ein möglichst authentisches Bild vermitteln. Es sind nun mal die Anhänger seiner nächsten Umgebung, die ihn in Alltagssituationen erlebten. Manche Steinerbiographen bedauern, dass man so wenig über Steiners Privatleben weiß. Um so mehr ergehen sie sich in phantasiereichen Spekulationen. Sie scheinen immer noch zu hoffen, dass es einem verwegenen Journalisten gelingen möge, die Dornacher Geheimtresore zu knacken und die Wahrheit ans Licht zu bringen. Denn ihrer Ansicht nach sollen die Anthroposophen ja Meister im Vertuschen und Verheimlichen sein. Aus meiner mehrjährigen Mitarbeit im Archiv kann ich versichern, dass solche Tresore nicht existieren und dass auch die zahlreichen Notizbücher Steiners, mit denen ich täglich zu tun hatte, nichts Sensationelles, wohl aber manches Nachdenkenswerte enthalten. Aber es kommt bei mir auch noch eine frühe Neigung zu Karikatur und Satire dazu, die ich auch immer wieder zeichnerisch und textlich unter Beweis stellte.

MM: Die Neigung vieler Anthroposophen, die private Seite Steiners auszublenden und sich auf den überpersönlichen Steiner zu konzentrieren, mag auch daherkommen, dass Steiner in der Einleitung zu seinem “Lebensgang” sehr darauf bedacht war, “das, was ich zu sagen hatte, und was ich tun zu sollen glaubte, so zu gestalten, wie es die Dinge, nicht das Persönliche forderten.”[3]

W.G.V.: Manche könnten vermuten, Steiner habe sich nach seinem Beitritt zur Theosophischen Gesellschaft im Jahre 1902 nur noch mit esoterischen Dingen befasst und sein früheres Interesse an der sozialen Frage, an der aktuellen Weltpolitik oder an der modernen Kunstentwicklung verloren. In Wirklichkeit stellte er diese Interessen in den Dienst seiner selbstgewählten neuen Lebensaufgabe als spiritueller Lehrer. So war es auch mit seinem Humor, den er nicht verleugnete, sondern kultivierte und oft als erzieherisches Mittel einsetzte. Das Anekdotenbuch soll auch das Verständnis für den lachenden Steiner, ein weitgehend unbekanntes Wesen, anbahnen. Er hat durchaus unter der Humorlosigkeit seiner “lieben Freunde” gelitten. Sie aber fanden es geschmacklos, wenn er absurde Szenen wie Scheerbarts “gebratene Flunder” auf die Eurythmie-Bühne brachte [4] und setzten die Szene bald wieder ab. Steiners eigene Humoresken sind bis heute ein Stiefkind der Eurythmie. Seine Neigung zu grotesken Sprachspielen, von denen einige noch unveröffentlicht sind, lebte er vor seinen Anhängern nur selten aus.

MM: Nahezu durchgängig wird in Ihrem Buch auch die Fähigkeit Steiners sichtbar, sich bei seinen Begegnungen mit Menschen, sei es bei Vorträgen oder auch in anderen Zusammenhängen, so auf sein Gegenüber einzulassen, dass man ihn für einen der Ihren hielt. Das können wir ja auch in der Anekdote erleben, als man ihm gleich zum Präsidenten einer spriritistischen Vereinigung machen wollte.

W.G.V.: Die Anekdote “Ganz Einfach” beruht auf einem Vorkommnis, das Steiner selbst einmal in einem Vortrag geschildert hat. Im Kontext seiner Forderung, ein Anthroposoph müsse idealerweise die Sprache seines Pubikums sprechen, brachte er als Beispiel seinen besagten Vortrag vor Spiritisten: “Ich wurde gerufen, um einen anthroposophischen Vortrag zu halten in einem Berliner Spiritistenverein. (...) Der Vortrag hat den Leuten (...) so gut gefallen, dass sie mich hinterher zum Präsidenten gewählt haben. Es sind dazumal einige Theosophen mit mir gegangen, die (...) haben eine heillose Angst bekommen, denn ich konnte doch nicht der Präsident des Spiritisten-Vereins werden. Was soll nun geschehen? fragten sie mich. Ich werde nicht mehr hingehen, erwiderte ich. Dadurch hat sich die Präsidentschaft von selber aufgehoben. Aber reden konnte man auch zu diesen Leuten, und sie haben doch etwas davon gehabt.” [5]

Man sieht, auch hier blieb Steiner seinem Prinzip treu, die “geistige Waage” zu berücksichtigen. Man solle, so empfiehlt er in seinem Schulungsbuch [6], ein ausgewogenes Verhältnis schaffen zwischen seinen eigenen Intentionen und den Anforderungen der Außenwelt. Das konnte für Steiner bedeuten: Einladungen zu Vorträgen auch dann zu folgen, wenn sie von Organisationen kamen, mit deren Zielen er nicht übereinstimmte. Er bemühte sich im vorliegenden Fall wahrscheinlich, so zu sprechen, dass es ein Spiritist verstehen konnte, ohne sich von den Spiritisten vereinnahmen zu lassen. Das Gleiche gilt von seinem Wirken in der Theosophischen Gesellschaft: er eignete sich deren Sprachgebrauch an, um verstanden zu werden. Ganz ähnlich war es mit seinen Vorträgen in der marxistisch orientierten Arbeiterbildungsschule oder gar in seinem berühmten Vortrag vor den Arbeitern der Daimlerwerke 1919, der, nachdem er gedruckt war und in die Hände von Akademikern geriet – für die er nie bestimmt gewesen war – als “demagogisch”“ verurteilt wurde. Viele heutige Missverständnisse, wie etwa die vermeintlich “rassistischen” Stellen der späteren Arbeitervorträge, beruhen auf der Verkennung und Ausblendung der jeweiligen konkreten Vortragssituation.

MM: Verstärkt vielleicht sogar durch die Neigung etlicher Vortragsredner, sich in ihrer Redeweise an Steiner anzunähern und ihn geradezu nachzuahmen ...

W.G.V.: Das mag sein. Noch in den 1950er und 1960er Jahren gab es kaum einen anthroposophischen Redner, der nicht bestimmte Steinersche Ausdrücke und Redewendungen gebrauchte (“Impuls”, “erkraften”, “Menschheitsentwicklung”, “wiederum aus anderen Untergründen heraus” usw.) In manchen anthroposophischen Zeitschriften hat diese Gewohnheit bis heute überlebt.

Aber in der Beherrschung der Kunst, sich seinem jeweiligen Publikum verständlich zu machen, ist Steiner sicher eine Ausnahmeerscheinung gewesen. Seine Flexibilität des Denkens und seine Variabilität der Ausdrucksweise wird heute, im Zeitalter griffiger Schlagworte und enger Definitionen, vielfach als widersprüchlich oder standpunktlos-unbestimmt empfunden und entsprechend abgeurteilt. Das Unbestimmte, Verschwurbelte der Anthroposophensprache (Insiderjargon) dient einerseits der Abgrenzung nach außen, kann aber auch ein wunderbares Instrument zur Verschleierung und Beschönigung unliebsamer Fakten sein. Man lese etwa die offiziellen Verlautbarungen anthroposophischer Institutionen, wenn sie Mitarbeiter entlassen.

MM: Das wäre noch einmal ein anderes, gesondert zu behandelndes Thema ... Aber das neue Buch “Sie Mensch von einem Menschen” ist noch nicht so lange auf dem “Markt”. Gibt es denn bereits Reaktionen darauf und wenn ja, was sagt man denn in “unseren Zusammenhängen” dazu?

W.G.V.: Bisher sind die Reaktionen noch etwas verhalten, wes war aber so, dass die meisten Vorbehalte gegen meine Bücher und Aufsätze aus den traditionellen anthroposophischen Hochburgen Dornach und Stuttgart kamen. Und konkret zum aktuellen Buch: Leider kam eine vom Verlag beabsichtigte baldige Lesung im Dornacher Steiner-Archiv, wo ich vor Jahren meinen “anderen Rudolf Steiner” vorstellen durfte, nicht zustande. Dieser an sich marginale Vorgang ist für mich aber doch symptomatisch für manche Vorbehalte, die man meiner Arbeit und manchen Büchern des Futurum Verlags entgegenbringt. Die Absage erinnert mich daran, dass das Buch von Taja Gut “Wie hältst du’s mit der Anthroposophie?” im Jahre 2010 im Buchshop des Steinerarchivs auf “höhere Anordnung” hin nicht verkauft werden durfte. Zumindest darf gefragt werden, ob hier nicht ideologische Verunsicherungen und Befürchtungen im Hintergrund walten, die solche irrationalen Abwehrreaktionen hervorrufen.

MM: Ein Umstand, der einen Chronisten wie Sie, der doch erkennbar eine große Sympathie für den Gegenstand seiner Untersuchungen, in diesem Fall Rudolf Steiner, hegt, sicher ein wenig enttäuschen mag ...

W.G.V.: Durchaus. In meinen bisherigen Dokumentationen wird Steiners Charakter, sein alltägliches Verhalten, sein Umgang mit Freunden und der - oft auch sehr kritischen Umwelt - dargestellt. An Spekulationen oder Legendenbildungen beteilige ich mich nicht. Mich interessiert die Fragestellung: Muss eine Person, die wie Steiner so ungewohnte und scheinbar realitätsferne Ideen äußert, nicht auch im Alltag Spuren von “abnormem” Verhalten zeigen? Zum Beispiel Fanatismus, Intoleranz, Verlogenheit, Geheimniskrämerei usw.? Vielleicht hilft ein Vergleich mit Swedenborg weiter, dessen wissenschaftliche Fähigkeiten ihn nicht daran hinderten, sich als “Seher” zu betätigen.

MM: Herr Voegele, vielen Dank für das Gespräch und hoffentlich auf ein baldiges Wiedersehen bei einer Lesung!

Das Interview wurde telefonisch geführt, per Mail-Gespräch ergänzt und in Schriftform gebracht.

Wolfgang G. Vögele: Sie Mensch von einem Menschen! Rudolf Steiner in Anekdoten
Futurum Verlag, Basel
184 Seiten
ISBN – 978-3-85636-237-9
Preis: CHF 22.90 / EUR 17.90

Anmerkungen:
[1] Eppinger, Heinrich: “Humor und Heiterkeit im Leben und Werk Rudolf Steiners”
[2] W.G. Voegele: Sie Mensch ... Seite 18
[3] R. Steiner: GA 28, Mein Lebensgang
[4] W.G. Voegele: Sie Mensch ... S.165
[5] R. Steiner: GA 337b, S. 238 f.
[6] R: Steiner: GA 10, S. 108’

Tot slot nog een Duitse tekst, maar dit keer van een bekende Nederlander, voor ons tenminste. Deze verscheen zondag 28 oktober, zijn vaste publicatiedag, en betreft een onderwerp dat hier al uitgebreid aan de orde is geweest. Maar van zulke dingen kun je geen genoeg krijgen; het kan helemaal geen kwaad het nog eens kort en helder opnieuw te beschouwen. Jelle van der Meulen laat zijn pen spreken in ‘Wouter Hanegraaff. (1) Der verdorbene Begriff des Esoterischen’:

‘In seinem bemerkenswerten Esotericism and the Academy. Rejected Knowledge in Western Culture, 2012 in Cambridge erschienen, beschreibt Wouter J. Hanegraaff die Geschichte des esoterischen Denkens in der westlichen Kulturwelt. Professor Hanegraaf geht diskursiv-konstruktivistisch vor und dass heißt, er bewertet die inhaltlichen Ergebnisse des esoterischen Denken als solche nicht, sondern dokumentiert an Hand zahlreicher Quellen, wie das westliche esoterische Denken in der Renaissance entstanden ist, sich während der Zeit der Aufklärung weiter entwickelte und das zwanzigste Jahrhundert erreichte.

Bemerkenswert an seinen Untersuchungen ist, dass er das esoterische Denken nicht als irgendeine komische Nische in der Geschichte des modernen Denkens behandelt, sondern als ein Hauptakteur ansieht. Hanegraaff stellt überzeugend da, dass etwa die philosophische Aufklärung ohne das esoterische Denken nie in Erscheinung getreten wäre. Esoterisches Denken und aufgeklärtes Denken zeigen sich wie Brüder, wie Kain und Abel.

Im fünfzehnten Jahrhundert sind es vor allem die platonischen Humanisten wie Marsilio Ficino und Pico della Mirandola, die sich in Florenz darum bemühen, eine Art Brücke zu schlagen zwischen den alten Weisheiten aus dem Orient und dem Christentum. In den alten vorchristlichen Mysterien sehen sie eine Vorbereitung der christlichen Offenbarungen. Für Ficino zum Beispiel war Orpheus ungefähr identisch mit Christus, für Pico war die jüdische Kabbala eine verborgene Lehre, die direkt auf Moses zurückging. Im Denken der Früh-Renaissance spielte auch der Perser Zarathustra eine große Rolle, er wurde als der Urheber des “magischen” Weltbildes angesehen, was im Kern hieß, dass die Natur als eine von geistigen Wesenheiten erfüllte Wirklichkeit verstanden wurde.

Der geistige Humanismus von Ficino und Pico wurde von Anfang an von Seiten der christlichen Aristoteliker (sie waren auf Thomas von Aquin orientiert) kräftig attackiert. Hanegraaff spricht diesbezüglich von einem “Schatten” des Humanismus: Je stärker die Platoniker die alten Weisheiten ins Licht ihrer Aufmerksamkeit rückten, je vehementer wiesen die Aristoteliker sie als heidnisch und häretisch zurück.

Und als sich dann etwa ein Jahrhundert später die Bühne verwandelte – was sich bisher als “theologische” Debatte innerhalb der Katholischen Kirche vollzogen hatte, wurde eine “wissenschaftliche” und somit “akademische” Auseinandersetzung – kamen neue Werte ins Spiel. Was bis dahin noch “häretisch” genannt wurde, wurde ab jetzt einfach “dumm” genannt. Aus den sehr differenzierten Vorstellungen von Magie, Alchemie und Okkultismus wurden Karikaturen gemacht, die sich leicht anfechten ließen. Anders gesagt: die Inhalte und Arten des esoterischen Denkens wurden nicht mehr wahrgenommen, sondern als Aberglaube vom Tisch gewischt.

Dass allerdings Chemie nicht ohne Alchemie und Astronomie nicht ohne Astrologie denkbar ist, wurde aus dem europäischen Gedächtnis gestrichen. Hanegraaff betont die enge Beziehung zwischen dem esoterischen und dem naturwissenschaftlichen Denken, zeigt vor allem auch wie paradox die Verbindung ist. Der Vergleich zwischen Abel und Kain (kommt von mir, nicht von Hanegraaff) sagt etwas Wesentliches über die Beziehung aus. Was augenscheinlich wie zwei getrennte Welten aussieht, beruht im Grund genommen auf einem gemeinsamen Werdegang.

Über die Rosenkreuzer und die Freimaurerei (die “Erzählung” von geheimen okkulten Organisationen) kommt Hanegraaff im neunzehnten Jahrhundert zu Figuren wie Eliphas Lévi und Arthur Edward Waite, autodidaktische und esoterische Forscher, die von der akademischen Welt vollkommen negiert wurden. Hanegraaff weist fein darauf hin, dass alles was irgendwie mit Magie zu tun hatte, von der akademischen Welt mit “magischer” Macht ins Belanglose und Lächerliche befördert wurde.

Ich werde in den nächsten Wochen weiter über Hanegraaff schreiben. Für heute noch das Folgende. Aus den Ausführungen von Hanegraaff geht klar hervor, dass der Diskurs zwischen Esoterik und Aufklärung nicht vorbei ist, ganz im Gegenteil, wer den Werdegang der Moderne ernst nimmt, nicht nur historisch, sondern auch in Bezug auf die europäischen Werte (wie Freiheit, Gleichheit, Brüderlichkeit), die er erzeugt hat, kommt nicht drum hin, sich die Frage zu stellen: Welche (ironisch genug: verborgenen) Bausteine hat das esoterische Denken der heutigen Kultur geliefert?

Der Ansatz von Hanegraaff kann dazu beitragen, dass der offenkundig verdorbene Begriff des Esoterischen und Okkulten aus einem muffigen Keller hoch geholt, ans Tageslicht befördert und gereinigt wird. Man wird dann sehen können, dass das esoterische Denken nicht einfach “dumm” ist, sondern eine feinsinnige Betrachtungsweise des Lebens darstellt, ohne welche es so etwas wie Freiheit nicht gäbe.’

Alchemie

Deze kennen we al. Maar nog niet in Nederland. De geplaagde Kunsthal in Rotterdam (ik zal de voor de hand liggende grappen maar achterwege laten) komt volgend jaar met een opvallende tentoonstelling:

‘Rudolf Steiner
De alchemie van het alledaagse
14 september 2013 t/m 12 januari 2014

De Kunsthal besteedt voor het eerst in Nederland met een groot retrospectief aandacht aan het werk en gedachtegoed van Rudolf Steiner. De tentoonstelling komt tot stand in samenwerking met het Vitra Design Museum, Wolfsburg. De wetenschapper, filosoof en kunstenaar Rudolf Steiner geldt als een van de meest invloedrijke en tegelijkertijd een van de meest controversiële hervormers van de twintigste eeuw. Als oprichter van de Waldorf School stond hij aan de wieg van de Antroposofische wetenschap. Steiners gedachtegoed was inspiratiebron voor vele grote kunstenaars waaronder Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky en Joseph Beuys. Ook wordt hij gezien als de grondlegger van de organische architectuur.’

Waldorf School, Antroposofische wetenschap (met een hoofdletter A)? Nou ja, nog tien maanden om die termen goed onder de knie te krijgen.


Update 22.35 uur:

Dit heeft er weliswaar niets mee te maken (niet direct tenminste), maar is toch een update die het korte bovenstaande berichtje over de ‘alchemie van het alledaagse’ nog wat uitbreidt en verder voert:

‘Sinterklaas en het geheim van de nacht

Het Sinterklaasfeest is al eeuwen een van de meest geliefde Nederlandse jaarfeesten. Dat is eigenlijk heel verwonderlijk, daar Sint-Nicolaas van origine een katholieke heilige is, onze samenleving verregaand geseculariseerd is en geen volwassene in zijn bestaan gelooft. Waarom maken we kinderen dan wijs dat hij wel degelijk bestaat en vieren we elk jaar met zoveel overgave zijn feest? Is dat slechts de macht der gewoonte of ligt daaraan een diepere zin ten grondslag? Door de voorstellingen en gebruiken rond het Sinterklaasfeest als beeld te lezen, wordt zichtbaar hoe daarin een diepe wijsheid besloten ligt die uitdrukking is van de omgang met onze eigen spirituele bronnen in de nacht. Daarbij stimuleert het feest ons om met humor om te gaan met onze eigen en andermans schaduwkanten en oog te krijgen voor de behoeften van de ander.

Pieter van der Ree (1958) is architect, auteur en bijzonder hoogleraar voor organische architectuur aan de Alanus Hochschule bij Bonn. Vanaf zijn studietijd is hij gefascineerd door de relatie tussen mens en architectuur en de beeldentaal van het huis die ook de sleutel tot dit boek vormt.

1e druk, paperback, 64 blz., € 9,95 ISBN: 9789060386958’

Fatsoen

Als je twee weken lang onvoldoende tijd hebt gehad om een fatsoenlijk bericht te maken, wat doe je dan? Er is natuurlijk van alles langsgekomen dat vermelding verdient. Maar dit is vooral als een leesweblog bedoeld. En dan wordt het wel heel erg veel. Daarom kan ik weinig anders doen dan een beetje schipperen. Eclectisch noemen ze dat, geloof ik. Maar laat ik gewoon beginnen en zien waar ik uitkom – waar het schip strandt. Erik Baars bijt weer eens het spits af. Op 11 oktober kwam het Louis Bolk Instituut met ‘Baars presenteert in Europees Parlement’:

‘Erik Baars heeft op 9 oktober een presentatie gegeven in het Europees Parlement tijdens de conferentie “Complementary and Alternative Medicine”.

Senior onderzoeker Gezondheidszorg Dr. Erik Baars heeft op 9 oktober jl. een presentatie verzorgd in het Europese Parlement op de conferentie “Complementary and Alternative Medicine – Innovation and Added Value for European Healthcare”. De titel van zijn lezing was: “Complementary and Alternative Medicine and chronic disease management”. Baars is uitgenodigd vanwege zijn expertise op het gebied van chronische ziekten en epidemiologisch en klinisch onderzoek.

Voor meer informatie over het werk van Erik Baars bezoekt u de medewerkerspagina.’

Een week eerder, op 4 oktober, kwam het Louis Bolk Instituut met het persbericht ‘Patiënt wenst geïntegreerde zorg’:

‘Patiënten wensen een combinatie van reguliere en complementaire zorg van hun huisarts. Dat blijkt uit een onderzoek onder volwassenen met chronische gewrichtsklachten.

De onderzoeksresultaten zijn op 4 oktober gepresenteerd op het congres Heel de Mens in Utrecht. Aan respondenten is onder meer gevraagd of zij complementaire behandelwijzen gebruiken voor hun huidige klachten en hoe zij de rol van de huisarts zien.

Huisarts heeft taak bij informatie over complementaire zorg

Het onderzoek heeft plaatsgevonden bij een representatieve groep volwassenen met chronische gewrichtsklachten. Bij klachten als artrose, reuma en fibromyalgie gaan patiënten nu vaak op eigen initiatief op zoek naar complementaire behandelwijzen, zoals acupunctuur en osteopathie. Slechts één derde bespreekt dit actief met de eigen huisarts. Uit het onderzoek blijkt dat 92% van de patiënten wenst dat de huisarts het initiatief neemt om hen te informeren over de mogelijkheid van complementaire behandelwijzen. Zelfs bij de groep respondenten die géén gebruik maakt van deze behandelwijzen, wil 74% dat de huisarts hen ook wijst op de mogelijkheid van complementaire zorg.

Geïntegreerde benadering: “het beste uit twee werelden”

Uit het onderzoek blijkt dat 86% van de patiënten met gewrichtsklachten al gebruik maakt van complementaire behandelwijzen. Het gaat dan vooral om osteopathie, acupunctuur, homeopathische geneesmiddelen of natuurgeneeskunde. Voornaamste redenen voor het gebruik zijn “het vertrouwen in de integrale aanpak”, “goede verhalen over complementaire behandelwijzen gehoord” en “de wens om een behandeling te krijgen vanuit een andere kijk op gezondheid”. Patiënten verwachten het ‘beste uit twee werelden’ te krijgen als de huisarts een geïntegreerde benadering volgt. Tien jaar geleden gingen patiënten voornamelijk nog uit onvrede op zoek naar alternatieven. Dit komt overeen met eerdere bevindingen van het Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL).

Dit onderzoek is uitgevoerd door het van Praag Instituut, Louis Bolk Instituut en Zorgbelang Groningen in opdracht van PPCG (het Patiëntenplatform voor Complementaire Gezondheidszorg waarbij diverse patiëntenverenigingen zijn aangesloten), en gefinancierd door VWS via Fonds PGO. Het onderzoek is in samenwerking met de Reumapatiëntenbond en zorgverzekeraar Menzis opgezet.

Meer informatie:
Artikel gepubliceerd in wetenschappelijk tijdschrift Patient, education and counseling
www.louisbolk.nl/proeftuin
www.ppcg.nl/onderzoek.htm
publicatie Nivel’

Biojournaal meldde op 10 oktober ‘Diverse bio-ondernemers in de Duurzame 100’:

‘Trouw publiceert sinds 2009 elk jaar de Duurzame 100. Vandaag (10 oktober) is de lijst van 2012 gepubliceerd. Daarin zijn ook wat ondernemers uit de biologische branche opgenomen. Hieronder een overzicht van wat over hen geschreven is. Klik hier voor de volledige lijst.

Erik Does, algemeen directeur van Udea, is terug te vinden op positie 87. Hij laat volgens Trouw zien dat er in Nederland ook ruimte is voor een “andere” supermarkt.

John Halmans staat op positie 91. De directeur van Gulpener keert terug in de Duurzame top 100 dankzij de introductie van een nieuw biologisch biertje (en de restyling van de bio-bierrange in een opvallende verpakking).

Drees Peter van den Bosch van Willem&Drees neemt positie 50 in.

Bron: Trouw’

Klikken we op deze link, zien we op 4 Klaas van Egmond staan. Over hem schrijft men onder meer:

‘Klaas van Egmond is waarschijnlijk de slimste persoon in onze lijst. Het expertpanel kende hem in elk geval de hoogste score toe op het criterium kennis. Het bijzondere aan de bijzondere hoogleraar Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht is dat hij zijn technische kennis van milieu, klimaat en duurzame energie ook weet te benaderen vanuit cultureel, politiek en economisch perspectief. Daarbij is hij een groot pleitbezorger van samenwerking en hokjesoverstijgend denken. In zijn meest recente boek “Een vorm van beschaving” plaatst hij klimaatverandering en de uitputting van grondstoffen in een historisch perspectief. Alleen door naar een gedeeld mensbeeld te zoeken kan een nieuwe crisis worden voorkomen, stelt hij.“Wij zijn medescheppers van wat er in de wereld gebeurt.”’

Meteen onder de eerste zes van de ranglijst volgt een prachtig interview van 15 oktober door Cokky van Limpt met de grote stijger op nummer 18, organisch architect Thomas Rau, getiteld ‘Ik ben een vreedzame terrorist’.

‘Rau’s architectenbureau heeft sinds 1992 meer dan honderd gebouwen neergezet. De bekendste zijn de hoofdkantoren van het Wereld Natuur Fonds en de Triodosbank en het gemeentehuis in Zutphen. (...)

“Al onze ervaring bracht ons tot de conclusie dat we helemaal geen energieprobleem hebben. Wij maken inmiddels gebouwen die meer energie opleveren dan ze gebruiken: klanten van ons verdienen geld doordat zij van ons een gebouw hebben gekregen”, zegt Rau in een van zijn nieuwste creaties: het vrijwel geheel uit glas opgetrokken CBW-Mitex-gebouw in de bossen van landgoed De Breul bij Zeist. Dit is het eerste kantoorgebouw in Nederland waar de energiestroom de mensenstroom volgt.’

De architect heeft een zeer interessante visie op de economie en op duurzaamheid:

‘Rau’s nieuwe bedrijf Turntoo gaat ervan uit dat niet de koper of gebruiker, maar de producent eigenaar blijft en dus verantwoordelijk is voor de grondstoffen in zijn producten. “Het uitgangspunt van Turntoo is dat ik als klant een bepaalde prestatie wil van een product. Ik wil licht, de was doen, mobiliteit. Maar moet ik daarvoor een lamp, wasmachine of auto bezitten? Nee, ik wil lichturen, wasbeurten, kilometers. En daar wil ik voor betalen, niet voor de grondstoffen.”’

Wie nog niet in de Duurzame 100 staat, is Bavo van den Idsert, directeur van Bionext. Maar wat niet is, kan nog komen. Op 10 oktober schreef hij op de website van Bionext ‘It’s the economy, stupid!’:

‘Het is goed nieuws dat Louise Fresco de vervreemding van mensen ten aanzien van voedsel op de agenda zet met haar nieuwe boek. Uit de bijdrage van Fresco in De Volkskrant van zaterdag 6 oktober valt helaas op te maken dat ze de echte oorzaak van die vervreemding niet benoemt. “Its the economy, stupid!”: marketing en economie regeert de consument. Verleid door de voedingsindustrie eten we te veel, te zoet, te vet, te zout etc. Kwam in de jaren vijftig het vlees alleen zondags op tafel, nu is het al heel wat als het eens per week ontbreekt. Met het oplossen van het wereldvoedselvraagstuk, waar Fresco zo mee begaan is, is de voedingsindustrie nooit bezig geweest. Daar werd ook niet naar gevraagd door de aandeelhouders of de maatschappij. Nu de westerse consument meer dan verzadigd is en gekweld door overgewicht, welvaartziektes, allergieën en ander ongemak op zoek is naar gezonde, diervriendelijke en duurzame alternatieven, slaat Fresco alarm dat de consument er niets van begrijpt. Ze proclameert, net als Aalt Dijkhuizen een maand geleden, dat de groeiende wereldbevolking ook recht heeft op hetzelfde voedselpatroon als wij en we dus niet moeten zeuren over intensivering van de productie ten koste van meer ethische of morele vraagstukken zoals bijvoorbeeld dierenwelzijn.

Niemand zal de groeiende bevolking in ontwikkelingslanden het recht op voldoende voedsel willen ontzeggen. De vraag is of het westerse voedselpatroon een voorbeeld is dat navolging verdient. Als je kijkt naar de effecten van het westerse voedselpatroon op gezondheid en omgeving, dan zou je verwachten dat de speurtocht naar een ander landbouw- en voedingsparadigma op volle toeren draait in onze wetenschappelijke topinstituten. Het is bij de kopstukken helaas “business as usual”. Herbezinning wordt bestempeld als “doemdenken” en een romantisch verlangen naar de kleinschalige landbouw van vroeger. Geen biologische boer die zich daar anno 2012 nog in herkent. Feit is bijvoorbeeld dat het areaal van een gemiddeld biologisch bedrijf in Nederland groter is dan dat van een gemiddeld gangbaar bedrijf, mede dankzij natuur op het erf natuurlijk. Blijven we met 180 kilometer per uur doorrijden op de smalle weg van de high-tech voedingsindustrie en negeren we de oranje lichten van obesitas, welvaartziekten, afnemende biodiversiteit, afnemende bodemvruchtbaarheid, dierenleed en natuurafbraak? Onlangs voorspelde de Trust for America’s Health dat in 2030 in 39 van de 52 staten meer dan 50% obees zal zijn. De medische kosten lopen op van 18 tot 66 miljard dollar per jaar, terwijl 500 miljard dollar aan economische schade geleden zal worden door ziekte-uitval. Het bewustzijn dat er iets moet gebeuren is er inmiddels. Dat is het góede nieuws. Er zijn ook allerlei inspirerende en succesvolle zoektochten in de richting van bewuster consumeren, zoals biologisch, fair trade en MSC laten zien. Maar een grootschalige transitie naar voeding die gezondheid, duurzaamheid, ethisch produceren en natuurlijke rijkdom in balans brengt (en houdt) vraagt systeeminnovatie. Dáár ligt de taak voor de wetenschap. Dat de oplossing voor duurzame voedselproductie en voedselzekerheid eerder uit de hoek van de agro-ecologische landbouw te verwachten valt, zoals de FAO in het grootschalige IAASTD rapport geconcludeerd heeft, wordt gelukkig door steeds meer (ook Wageningse) wetenschappers onderschreven.’

Dezelfde Bavo van den Idsert werd gisteren aangehaald in een artikel van Kees de Vré in Trouw, ‘Crisis of niet, duurzaam blijft in’:

‘De financiële sores die langzamerhand elk huishouden wel raken, krijgen tot nu toe geen vat op onze voedselkeuzes. De Nederlandse consument blijft steeds meer duurzaam voedsel kopen. Daar zitten biologische producten bij in. Jaar in jaar uit stijgt de verkoop daarvan met dubbele cijfers, terwijl de totale voedselverkoop jaarlijks met 1 tot 2 procent toeneemt. Afgelopen halfjaar kon de duurzame sector weer een plus van 23 procent noteren.’

Maar waarom gebeurt dit wel in Nederland, en niet in Engeland? Omdat de economische crisis daar diepere wonden slaat?

‘Volgens Bavo van den Idsert, directeur van Bionext – de koepel van de biologische sector – is de verklaring een stuk simpeler. “Toen de financiële crisis in 2008 uitbrak hebben Britse supermarkten hun aanbod aan biologische producten drastisch teruggebracht. Asda heeft biologisch zelfs volledig van de schappen gehaald. Mede omdat er nauwelijks natuurvoedingswinkels zijn, is er dus amper aanbod. Sindsdien is het aanmodderen in Groot-Brittannië. In Nederland is de groei juist sinds 2008 in de dubbele cijfers terecht gekomen, met name omdat de supermarkten hun aanbod fors hebben vergroot.”

De Bionext-directeur noemt nog een andere reden. “Fairtrade is in Groot-Brittannië omvangrijk. Dat werkt als een concurrent van biologisch.”’

Op 11 oktober maakte Bionext melding van ‘Gekakel in FD over biologische kip’:

‘“Biologische kip slecht voor het milieu” kopte het Financieel Dagblad op 10 oktober. Een ongelukkige samenvatting van een artikel dat ingaat op de vraag of de biologische pluimveehouderij een oplossing kan bieden voor al die 465,5 miljoen vleeskuikens (95% van het totaal in Nederland) die volgens het FD nu “leven in discutabele omstandigheden”.

Het FD schat in dat het “een diervriendelijke oplossing zou zijn om 100% biologische kip te fokken in Nederland”, maar dat dit niet goed zou zijn voor het landgebruik, de CO2-uitstoot en voor de boer. Bionext, ketenorganisatie voor duurzame, biologische landbouw en voeding, vindt de redenering in het artikel te eenvoudig en te kort door de bocht:

1) Om te beginnen is het géén doelstelling van de biologische sector om de gangbare vleeskuikensector met hetzelfde aantal dieren om te laten schakelen naar biologisch. De schaal moet passen binnen de omgeving en de maatschappelijke context. En de overproductie en - consumptie van dierlijke eiwitten is niet de richting die doorgezet moet worden. Het vertrekpunt van het artikel is dan ook nogal onzinnig.

2) Belangrijke aspecten die van invloed zijn op het milieu en de volksgezondheid worden niet genoemd. Denk aan de input van grote hoeveelheden antibiotica in de gangbare vleeskuikensector, de vervuilende productie van kunstmest en het gebruik van chemisch-synthetische bestrijdingsmiddelen bij de teelt van veevoer. Dit zijn geen zaken waar je zomaar overheen kunt stappen als je uitspraken doet over kippenvlees in relatie tot het milieu.

3) De definitie van milieubelasting wordt in het artikel beperkt tot landgebruik en CO2-uitstoot, en dan ook nog alleen in eigen land. Dit is zeer beperkt, want vrijwel al het veevoer voor de reguliere veehouderij komt van overzeese gebieden. Biologische landbouw hecht belang aan een integrale benadering waarbij er niet naar één aspect gekeken wordt maar naar alle aspecten in samenhang: bodemvruchtbaarheid, watergebruik, biodiversiteit, behoud van genetische variëteit, landschapsbehoud en gesloten kringlopen.

4) De investeringen van een boer die overstapt op biologisch (diervriendelijke huisvesting, biologisch voer e.d.) vormen geen enkel probleem wanneer die kosten terugverdiend kunnen worden via de verkoop van een kwalitatief hoogwaardig product. Het wordt niet duidelijk waarom dit punt in het artikel genoemd wordt.

5) De prijs die genoemd wordt van “een stukje biologische kip” (€ 25 per kilo) klopt niet. Bij biologische kipfilet is het prijsverschil aanzienlijk, bij andere biologische kipproducten is dit verschil kleiner. Als je even Googlet en bijvoorbeeld via de webshop www.hetschop.nleen hele biologische kip bestelt, kost dat € 10,95 per kilo, een kilo kippenbouten kost € 11,95.

6) Dat “de consument” bereid zouden zijn om 10% meer te betalen voor beter dierenwelzijn zegt niets over de individuele consument. Een groeiende groep consumenten kiest er bijvoorbeeld voor om minder vaak vlees te eten en dan beter vlees in huis te halen. Hier zou de Nationale DenkTank zich nog eens over kunnen buigen. Bionext denkt graag met de denktank mee.’

De nieuwe website van Demeter heeft een bericht over een gebeurtenis van twee weken geleden (helaas staat er geen datum bij), ‘Toekomst zaaien van start!’        

‘Afgelopen weekend is er voor het eerst in Nederland toekomst gezaaid. De Beukenhof in Breda (NB) en De Eemstuin in Uithuizermeeden (GR) hebben hun akker ingezaaid met behulp van consumenten uit de omgeving. Wilt u meedoen? Dat kan nog in de komende weekenden in oktober. Lees hier welke bedrijven wanneer meedoen.

Vroege Vogels heeft aandacht besteed aan Toekomst Zaaien. Luister hier naar de uitzending. Als gevolg van de uitzending kwamen er ’s middags mensen zaaien op de Eemstuin in Groningen. Een uithoek in het noorden, maar toch een opkomst van 60 mensen!

“Een fantastische dag, veel inspiratie en ik ben er helemaal blij van”, zegt Isabel van De Eemstuin. Ook collega-boerin Jozien Vos, nieuw bestuurslid bij Stichting Demeter is enthousiast: “Vele mooie momenten, het in een rij staan, het zaaien, het elkaar een hand geven”. Op de Beukenhof waren zowel de ouders als de kinderen zeer enthousiast. Er is zelfs een zaailied gezongen. Na ontvangst met koffie, thee en iets lekkers op De Beukenhof werd er gezaaid. De mensen gingen in rijen langs de rand van de akker staan en liepen al zaaiend naar het midden toe. Afsluitend kregen geïnteresseerden nog een rondleiding over de zorgboerderij. Het was voor iedereen een geslaagde dag.

Hieronder een impressie van foto’s op de Beukenhof en de Eemstuin. Kom vooral ook zaaien op een boerderij bij u in de provincie! Toekomst zaaien! wordt georganiseerd door Stichting Demeter in samenwerking met Stichting Zaadgoed en Avenirsem Zwitserland. Toekomst zaaien! wordt mede mogelijk gemaakt door de Iona stichting.

Sponsoren: Ekoplaza – Zuiver Zuivel – Estafette/Odin – BioBakker – Eosta
Meer informatie over toekomst zaaien.’

Op Duurzaamheidsdag 10 oktober kwam Bionext met het persbericht ‘Consument koopt 12 procent meer biologisch in eerste helft 2012’:

‘Biologische sector wil actief bijdragen aan duurzamer voedselketen

De consumentenbestedingen aan biologische voeding zijn in het eerste halfjaar van 2012 met bijna 12 procent (11,8%) toegenomen. De omzet steeg met ruim 47 miljoen euro naar 445 miljoen. Als deze trend zich doorzet, komt aan het eind van dit jaar de grens van 1 miljard jaaromzet in zicht. Dit stelt ketenorganisatie Bionext, op het jaarcongres van de sector bij de Triodos Bank in Zeist.

De omzet van biologische voeding stijgt al tien jaar op rij. In die periode is de omzet verdubbeld. Alle verkoopkanalen droegen in de eerste helft van 2012 aan de groei bij. Met uitzondering van vleesvervangers groeiden alle productgroepen. De grootste groei komt van biologische vis (+94%), vleeswaren (+55%) en koffie thee cacao (+25%). Omdat de vraag naar duurzaam geproduceerd voedsel hand over hand toeneemt, spelen steeds meer gangbare producenten, verwerkingsbedrijven en retailers in op deze ontwikkeling. Consumenten hebben als gevolg daarvan steeds meer keus uit diervriendelijker of ethischer geproduceerd voedsel.

De biologische landbouw zorgt voor duurzamer voedselproductie, respectvol zakendoen en ethischer omgaan met dieren. De sector is graag bereid kennis en inzichten te delen met partijen die via andere wegen op zoek zijn naar duurzamer voedselproductie. Bavo van den Idsert, directeur Bionext: “Duurzaamheidsdenken zit in de genen van de biologische sector. Bedrijven willen aan een brede groep consumenten laten zien dat bewust biologisch eten oplossingen kan bieden voor grote maatschappelijke issues als de uitputting van natuurlijke hulpbronnen, verschraling van biodiversiteit, dierenwelzijn, obesitas en de snel groeiende wereldbevolking.”

Op het jaarcongres heeft de provincie Noord-Holland, in de persoon van gedeputeerde Jaap Bond, de erepenning van verdienste voor de biologische landbouw en voeding gekregen. Een ambitieus en consistent beleid en meetbaar goede resultaten zijn volgens Bionext de belangrijkste redenen om de penning aan Bond uit te reiken.

N.B. De cijfers in dit persbericht zijn afkomstig uit de Monitor Duurzaam Voedsel (1e helft 2012) van het LEI. U kunt dit rapport hier bekijken.’

Al snel, op 16 oktober, verscheen er op de website van Bionext een uitgebreid ‘Verslag Bio-Congres 10 oktober 2012’:

‘Op de Dag van de Duurzaamheid, 10 oktober, organiseerden Bionext en Triodos Bank gezamenlijk het Bio-Congres 2012. Thema: Duurzaamheid smaakt naar meer. Met 180 bezoekers was het uitverkocht – kennelijk voorziet het congres in een behoefte. De bezoekers werden welkom geheten door dagvoorzitter Menno Bentveld (o.a. presentator van Vara's Vroege Vogels). Bentveld zei dat biologische voeding economisch steeds belangrijker wordt en vaker op ooghoogte te vinden is in het supermarktschap.

Het programma startte met een gesprek tussen Bavo van den Idsert, directeur Bionext, en Suzanne van der Pijll, voorzitter a.i. van Stichting EKO-keurmerk. Zij reageerden op enkele prikkelende stellingen en gaven inzicht in de verduurzamingsontwikkelingen in de sector. Spetterend vuurwerk leverde dit niet op, wel werd duidelijk dat de biologische sector zeer ambitieus is, aanzienlijk verder wil gaan dan de wet voorschrijft (denk aan eerlijke handel, energiegebruik, biodiversiteit, verpakkingen, transport) en dat het EKO-keurmerk een goed middel is om die extra inspanningen zichtbaar te maken bij de consument.

De halfjaarcijfers werden gepresenteerd door Johan Bakker van het Landbouw Economisch Instituut. In de eerste helft van 2012 zijn de consumentenbestedingen aan “duurzaam voedsel” met 23,4% gestegen. Onder duurzaam voedsel vallen o.a. biologisch, Beter Leven, FairTrade en MSC. Biologische voeding is verreweg het grootste segment met een omzetaandeel van 43,6%. De consumentenbestedingen aan biologische voeding zijn in de eerste helft van 2012 met 11,8% toegenomen. Hierbij zijn alleen de belangrijkste verkoopkanalen meegerekend. De verwachting is dat eind 2012 de grens van 1 miljard omzet wordt bereikt.

Vervolgens kwamen drie ondernemers aan het woord: een retailer, een productie- en handelsbedrijf en een veehouder. Het spits werd afgebeten door Arie van Doesburg, unitmanager vers en duurzaam bij PLUS Retail. Aanvankelijk bleef Van Doesburg flink reclame maken voor PLUS Briljant en het eigen duurzaamheidsbeleid. Op zich wel begrijpelijk, omdat PLUS in 2011 de EKO-tellingen won en zijn nek heeft uitgestoken met o.a. vrije uitloop eieren en seizoensgroenten. “Wij hebben veel ingezet op fair trade. We hebben producten als bananen en huismerk thee vervangen door de fair trade variant. Daarmee maak je keuze voor de consument. Dat is een risico, maar anders gebeurt er nooit wat.” Ook heeft PLUS een eigen GreenTeam, een soort duurzame denktank. Op aandringen van Menno Bentveld ging Van Doesburg dieper in op het biologische segment. Alle cherrytomaatjes en spitskolen zijn inmiddels biologisch, maar bijvoorbeeld bloemkolen worden niet vervangen door biologische, omdat het aanbod ontoereikend zou zijn en de prijs te hoog. Hierbij verschool Van Doesburg zich enigszins achter de sterk competitieve supermarktwereld, waar PLUS nu eenmaal deel van uitmaakt. Jan Groen van Green Organics kwam even later met een duidelijk antwoord: “Wij verkopen geen nee, wij verkopen biologische groenten.”

Als tussendoortje werden bezoekers getrakteerd op een ludieke Bio-Quiz. De openingsvraag was meteen een scherprechter: Klopt het dat biologische koeien ten minste 120 dagen buiten moeten lopen? Het antwoord was nee, want het uitgangspunt van de biologische houderij is dat dieren zoveel mogelijk buiten lopen als de bodem en weersomstandigheden dat toelaten. In de quiz kwamen verder de kersverse Helden van de Smaak aan bod (Niek Vos en Edith Lammerts van Bueren), en de nieuwe hoogleraar organic Farming bij Wageningen UR: Pablo Titonel. Winnaar was Johan Bakker; hij raadde het best hoeveel boeren eind 2011 aan het omschakelen waren naar biologisch (161) en werd beloond met een originele appeltas van Bionext.

Na de pauze was het woord aan Bart Boon van Eco Fields. Een Veluwse veehouder die al vanaf zijn 12e jaar meehielp op het bedrijf van zijn vader, toen nog met gangbare vleeskalveren. Vanaf het jaar 2000 ging Boon zich verdiepen in biologisch, naar aanleiding van een vraag van collega-veehouders die zich wilden laten certificeren. Op de internationale BioFach in 2005 zag Boon dat ongeveer alles biologisch te koop was, behalve kalfsvlees. “Ik dacht: dat gaan wij dus doen.” Een jaar later ging hij van start en inmiddels is zijn bedrijf Eco Fields uitgegroeid tot een volwassen leverancier van merkproducten. Klanten zijn o.a. horeca, slagers en bedrijven in de foodservice, zoals Sodexo. Boon: “Dan kun je grote stappen maken.” Eco Fields verkoopt producten met een verhaal: “Dat vraagt een grote inspanning, maar er komt veel waardering voor terug.” De grootste uitdaging in het creëren van de afzet was om het totale dier te verwaarden op het moment dat je hem slacht. "Er zitten twintig onderdelen aan en die wil ik allemaal verkopen. Inmiddels is daar markt voor.”

Over vraag en aanbod stelde Menno Bentveld de vraag aan Erik Does, directeur Ekoplaza, hoe zijn winkels nu eigenlijk getypeerd moeten worden. Als tussenvorm van supermarkt en speciaalzaak? “De nieuwe winkel in Den Haag is ruim 900 m2 groot en is hartstikke mooi geworden. Wij willen de donkergroene klanten behouden én steeds meer lichtgroene klanten bedienen. De winkel is dusdanig vernieuwend en laagdrempelig dat we dit terug zien in onze omzet. Op dit moment hebben we 56 vestigingen, aan het eind van het jaar zullen dat er 60 of 61 zijn. Onze campagne in 2013 wordt nog vele malen steviger, met de inzet van bekende ambassadeurs.”

Van achteruit de zaal kwam Jan Groen van Green Organicsaanlopen met een grote bos wortelen over zijn schouder. Groen is van huis uit teler en geeft inmiddels leiding aan een internationale teelt- en handelsorganisatie. Van de zaden tot verkoop aan de consument.

Volgens Groen kan aan elke vraag vanuit de markt worden voldaan, mits er een redelijke prijs tegenover staat. Alles heeft met afstemming en planning te maken. “De kwaliteit van de samenwerking met telers, producenten en retailers bepaalt het rendement voor alle betrokkenen.” Groen schakelde in 1995 om naar biologisch en is inmiddels 18 jaar in de sector werkzaam. “Bij ons zijn tien mensen fulltime bezig met biologische AGF.” Zijn vertrekpunt is een goede kennis van de markt en de behoeften van retailers. “Als een supermarkt in januari 10.000 ton biologische peen nodig heeft, dan zorgen wij ervoor dat het product er komt. Alles wat wij telen, wordt verkocht.” Daar voegt hij aan toe: “De opbrengst is natuurlijk ook afhankelijk van moeder natuur.” Groen boert goed en verwacht dat de markt verder zal doorgroeien. “Bij ons hoeven afnemers niet bang te zijn voor contaminatie bedreigingen, want wij zijn alleen met bio bezig.” Zijn advies aan de sector is “trots zijn op je product”. Over de visie van Louise Fresco, dat bio de wereld niet zou kunnen voeden zegt hij: “Fresco is nooit bij ons op het bedrijf geweest. Ik ken haar niet, wel wordt er veel geoordeeld.” Een essentieel onderdeel van de bedrijfscultuur is het samenwerken met je zakelijke partners; langdurige relaties zijn het streven, ook als het even tegen zit.

Daniel Povel, directeur zakelijk bij Triodos Bank, gaf inzicht in de beweegredenen van de bank om te werken aan verduurzaming. “Verduurzaming is een bittere noodzaak. We moeten nu onze verantwoordelijkheid nemen. Koplopers, waarvan er vandaag veel aanwezig zijn, geven daarbij het voorbeeld.” Over het voeden van de wereld: “Het FAO rapport uit 2009 heeft een klip en klaar antwoord gegeven.”

Povel deed een oproep om de krachten te bundelen en pleitte voor een rapid response system waarbij kennis gedeeld en verspreid wordt als reactie op berichten in de media.

Aan aanbodzijde moet er opgeschaald worden volgens Povel, en daar wil Triodos graag een rol in spelen. “Biologisch is het voorbeeld van hoe je om moet gaan met voedsel en de voedselvoorziening.” En: “Het is ontzettend belangrijk dat kinderen leren over de herkomst van voedsel.” Kritische kanttekeningen maakte hij ook: “Soms krijg ik gangbare koffiemelk als ik op bezoek ben bij een biologisch bedrijf. Dan vraag ik me af: waarom ben je bio-boer?”

Ronald van Marlen, directeur Ariza, stelde een scherpe vraag aan Povel: “Bankiers beslissen over groei. Banken zullen veel meer lef en kwetsbaarheid moeten toen, anders redt de biologische sector het niet. Probeer maar eens een financier te vinden voor een project dat over 5 jaar rendement oplevert. Veel banken hebben een kwartaalmentaliteit.” Povel leek zich nauwelijks aangesproken te voelen: “Ik praat alleen namens Triodos. Als bank kijk je naar eigen vermogen en vreemd vermogen. Bankgeld is niet alles, er moet substantieel vermogen uit eigen bedrijven worden gecumuleerd.”

Vervolgens was het tijd voor een prijsuitreiking. Bavo van den Idsert, directeur Bionext, reikte de penning van verdienste voor de marktontwikkeling van de biologische voeding en landbouw uit aangedeputeerde Jaap Bond van de provincie Noord-Holland. De provincie werd op deze wijze beloond voor jarenlange actief beleid om biologisch meer bekendheid te geven bij de consument en het biologisch landbouwareaal te vergroten. In zijn dankwoord zei Bond: “Je moet meegaan met de vraag vanuit de markt. De rol van de overheid is faciliterend, ondersteunend, die rol kiezen we nu ook. Wat moeilijk is, is de uitbreiding van de grond. Hoe zorg je ervoor dat je die grond na herverkaveling óók gaat inzetten voor bio landbouw? Het is immers een snel groeiende sector die economisch steeds belangrijker wordt.” Bond was zeer verheugd met de penning en onderstreepte dat deze mede te danken was aan de enorme inzet van zijn medewerker Danielle Lieuwen en alle ondernemers die in Noord-Holland hebben meegedaan aan evenementen waarin biologische voeding centraal stond. “Ik hoop van harte dat we die samenwerking voort kunnen zetten.” Tot slot liet hij de toehoorders weten dat de provincie Noord-Holland in 2013 graag gastheer wil zijn van het Bio-Congres.

Voordat het biologische buffet werd opgediend, vertelde Peter Klosse van de Academie voor Gastronomie, een gepassioneerd verhaal over “local food in a global world”. Klosse slaagde er uitstekend in de aandacht van de zaal vast te houden en zette de congresdeelnemers aan het denken met verfrissende uitspraken. “Als je iets met voeding wilt bereiken, moet je eerst zorgen dat het lekker smaakt.” Klosse wond zich zichtbaar op over de onzin die media uitkramen na uitspraken van ondermeer Dijkhuizen en Fresco. Hij haalde het boek van Michael Pollan aan, waarin helder beschreven staat wat de negatieve uitwerking is van grootschalige landbouwproductie en de doorgeschoten levensmiddelentechnologie.

Daarna was het tijd voor een heerlijke maaltijd en een goed netwerkgesprek. Zo'n Bio-Congres smaakt duidelijk naar meer uitwisseling, meer samenwerking, meer verduurzaming, meer netwerkbijeenkomsten over biologisch. Hartelijk dank aan iedereen die erbij was!

Verslag: Bionext, Jasper Vink
Foto’s: BioJournaal, Lenneke Schot 

Hieronder kunt u de presentaties downloaden van:
– Johan Bakker, LEI / WUR
– Jan Groen, Green Organics (deel 1, deel 2, deel 3)
– Bart Boon, Eco Fields’

Op 12 oktober kwam Biojournaal met dit nieuws, ‘Bio-producten goed voor kwart van de omzet. Migros neemt Duitse supermarktketen Tegut over’:

‘Het is officieel: Migros gaat in januari de Duitse supermarktketen Tegut overnemen. De overname hing al een maand in de lucht. Het bedrag dat met de overname gemoeid is, is niet bekend. De industriële en agrarische zaken van Tegut blijven in de handen van de familie Gutberlet.

300 winkels en 6300 medewerkers

Tegut neemt een bijzondere plaats in in de Duitse detailhandel. De keten introduceerde bijna 30 jaar geleden biologisch voedsel, en om deze beslissing werd eerst enkel gelachen. Naast de biologische levensmiddelen biedt Tegut ook traditionele levensmiddelen aan. Vandaag de dag zijn de bio-producten goed voor ongeveer een kwart van de omzet. Dit is meer dan een gemiddelde winkel.

Tegut draaide in 2011 een omzet van circa 1,16 miljard euro. De keten bestaat uit 300 winkels en er zijn 6300 mensen in dienst. De winkels zijn voornamelijk in Hessen, Thüringen en het noorden van Beieren te vinden.

Migros

De marktleider van de Zwitserse retail heeft als doel om in het buitenland verder te groeien. De Duitse levensmiddelenhandel groeit sneller dan de Zwitserse. “Uitbreiding in Zwitserland is voor Migros slechts voorwaardelijk mogelijk”, reageert Edi Class, voorzitter van Migros Migros Zürich.

Door de overname van Tegut zal Migros verder uitbreiden in Duitsland. Migros Basel heeft al vijf eigen supermarkten in Zuid-Duitsland. En sinds augustus van dit jaar werkt Migros samen met de Duitse bio-supermarktketen Alnatura. In Zürich-Höngg is al de eerste Migros-Alnatura-winkel geopend.

Bron: Blick.ch’

Het waarom van dit bericht hier op Antroposofie in de pers wordt pas op het eind enigszins duidelijk, als Alnatura van antroposofisch ondernemer Götz Rehn in beeld komt. Een berichtje eergisteren van weekblad ‘Das Goetheanum’ (ik heb het alleen op hun Facebookpagina kunnen vinden) verklaart meer, ‘Tegut an Migros verkauft’:

‘Die anthroposophisch-orientierte Supermarktkette Tegut ist vom Schweizer Migros gekauft worden. Die Kaufvereinbarung beschränkt sich auf die Handelssparte von Tegut, das Industrie- und Landwirtschaftsgeschäft bleibt in Händen der Gründerfamilie Gutberlet. Zudem bleibt die Zentrale in Fulda wie auch das Handelsgeschäft mit mehr als 5000 Mitarbeitern unter Leitung von Thomas Gutberlet. Insgesamt beschäftigt Tegut in rund 300 Märkten – überwiegend in Hessen, Thüringen und Nordbayern – etwa 6400 Menschen. 2011 belief sich der Jahresumsatz auf rund 1,17 Milliarden Euro. Über den Kaufpreis wurde Stillschweigen vereinbart. Gegründet wurde Tegut 1947 von Theo Gutberlet. Sein Sohn Wolfgang Gutberlet, Trendsetter der Bioszene und heute persönlich haftender Gesellschafter von Tegut, erklärte, er fühle sich bei der Führung des osthessischen Traditionsunternehmens den Grundsätzen von Migros-Gründer Gottlieb Duttweiler verpflichtet. Die Philosophie beider Unternehmen sei sehr ähnlich. Vor wenigen Wochen hatte er Berichte über einen Verkauf des Unternehmens noch dementiert. Mit dem Kauf des Tegut-Handelsgeschäfts bringt Migros Zürich auch eigene Produkte in die deutschen Supermärkte. Umgekehrt werde es aber keine tegut-Produkte in den Migros-Läden im Großraum Zürich geben.’

Wat hebben we nog meer? Dit van woensdag op de website van Nieuwsblad De Kaap, ‘Schooldag op de Vuurvogel in het teken van zonne-energie’:

‘Op Vrije School De Vuurvogel [in Driebergen] worden op 22 oktober zonnepanelen geïnstalleerd en worden de leerlingen opgeleid tot jonge zonne-energie experts. De dag is onderdeel van het project zon op school. Er komen 32 zonnepanelen op het dak van de school. Halverwege de installatie komen twee installateurs van het dak om de leerlingen in te wijden in de wereld van duurzame energie, klimaatverandering en bewust energie gebruik.

Groep 7 en 8 krijgen een uitgebreide les van een uur en groep 3, 4, 5 en 6 van 15 minuten zodat aan het eind van de dag alle leerlingen weten waarom er zonnepanelen op het dak van de school liggen en hoe ze werken.

In de les voor groep 7 en 8 wordt dieper ingegaan op energiegebruik, het verschil tussen fossiele brandstoffen en duurzame energie en het broeikaseffect. Met opdrachten, voorbeeldmateriaal, en filmpjes zullen de leerlingen alles te weten komen over het hoe en waarom van zonne-energie. De kinderen zullen zelf energie op gaan wekken en zien hoe makkelijk dat eigenlijk is. Tot slot mag de winnaar van de zonne-energie quiz een ritje maken met een elektrische race-auto (de Tesla), om te laten zien dat zonne-energie leuk, snel en spectaculair is.

Technische feiten

De 32 panelen zullen bij elkaar bijna een kwart van de benodigde energie van school kunnen leveren. Een opbrengst monitor zal laten zien hoeveel energie er opgewekt wordt en hoeveel CO2 dit bespaart.

Achtergrond

Het zonne-energieproject op vrije school de Vuurvogel is onderdeel van het project Zon op School. Duurzaamheid wordt een centraal begrip in het leven van kinderen die nu op school zitten. Daarom wil de schoolleiding de leerlingen zo vroeg mogelijk kennis laten maken met het verhaal achter duurzame energie, zodat zij in de toekomst de energietransitie in goede banen kunnen leiden. De lessen worden verzorgd door studenten (Natuurkunde en Future Planet Studies) die bij de Zonnefabriek ook als installateur werken.’

Marco Visser schreef twee dagen daarvoor in Trouw over ‘Nieuwe orde van duurzame burgerinitiatieven bedreigt energieproducenten’:

‘Burgers die meedoen aan duurzame energieprojecten worden een geduchte concurrent voor traditionele energiebedrijven als Nuon, Essent en Eneco. Het Energieonderzoek Centrum Nederland heeft berekend dat wij tot 2020 collectief een miljard euro investeren in opwekken van duurzame energie.’

Ook Vincent Dekker had het in zijn vaste column/weblog bij Trouw dinsdag hierover, in ‘Waarheen met de grote grijze energiejongens?’

‘Het lijkt misschien wat voorbarig, maar ik begin me al wat zorgen te maken over de toekomst van de grote grijze energiemaatschappijen. Nou ja, de stroomdochters dan om te beginnen. Maar gas komt daarna ook snel in de knel.’

Dus de Driebergse Vuurvogel is in goed gezelschap. En het verhaal van Vincent Dekker doet weer denken aan de visie van Thomas Rau. Ik moet nu even terugkeren naar de gezondheidszorg, naar vaccinatie, een thema dat hier in het verleden heel vaak aan bod is geweest. Arjen van Veelen van nrc.next deed dinsdag 16 oktober een check in de fameuze rubriek ‘next.checkt: “Aantal griepdoden is niet eens bij benadering bekend”. Huisarts Hans van der Linde in Huisarts & Wetenschap’:

‘Vorig jaar kregen 3,5 miljoen Nederlanders een griepprik. Over het nut van die griepprik is al jaren debat. Huisarts Hans van der Linde is een bekend criticus van het huidige vaccinatiebeleid. Dat ontbeert volgens hem een wetenschappelijk fundament. We weten niet of het vaccin goed werkt en we weten niet hoeveel griepdoden er jaarlijks zijn, schrijft hij in een opiniestuk in het oktobernummer van Huisarts & Wetenschap. “De werkelijke sterfte is niet eens bij benadering bekend en is mogelijk zelfs zo laag dat alleen al op grond daarvan massale vaccinatie niet aan de orde is.” Op verzoek van nrc.next-lezer Wieteke van de Sande beoordelen we één van zijn beweringen: is het inderdaad niet eens bij benadering bekend hoeveel mensen er in Nederland jaarlijks aan griep overlijden?

En, klopt het?’

Volgt een uitgebreid exposé, om uiteindelijk te belanden bij deze ‘Conclusie’:

‘Inderdaad bestaan er geen harde statistieken over het jaarlijkse aantal griepdoden in Nederland, want het CBS registreert niet de indirecte sterfgevallen door griep. Wel bestaan er schattingen van het jaarlijkse aantal griepdoden. De technieken om die extra sterfte te berekenen, worden ook verfijnder. Er is dus wel een benadering van het aantal sterfgevallen, maar de door officiële instanties gehanteerde schattingen zijn nog steeds erg ruw: ze variëren van 100 tot 2.000 per jaar in Nederland. Daarom beoordelen we de uitspraak van huisarts Hans van der Linde dat de werkelijke sterfte aan griep “niet eens bij benadering bekend” is, als grotendeels waar.’

Nu moet ik nog melding maken van een nieuwe en twee vernieuwde websites. De nieuwe is te vinden onder ‘vrijeschoolonderwijs.nl’. zo staat er onder de kop ‘Waarom de vrijeschool?’:

‘Steeds meer ouders gaan op zoek naar onderwijs waarin de kinderen zelf betekenis en richting geven aan hun leven. Zodat ze uitgroeien tot sterke persoonlijkheden die hun plek vinden in de huidige maatschappij.’

Bij ‘Kinderopvang’ staat er:

‘“De blik dromend gericht op iets”

Elk gebaar, elk woord doet er toe bij kinderen. Onbewust verteren ze wat in hun omgeving zichtbaar, hoorbaar en voelbaar is. Alles is voeding. De lichamelijke opbouw is een fundament voor de morele kwaliteiten op een later moment in het leven. In de zorg voor het jonge kind nemen we deze uitgangspunten als basis, om te zorgen voor een naadloze aansluiting op de schoolse ontwikkeling.’

Bij ‘Primair onderwijs’:

‘“De grote geheimen van de wereld zijn toegankelijk”

Een warme en veilige omgeving is noodzakelijk voor de ontwikkeling van het kind op de basisschool. En natuurlijk leren ze lezen en rekenen. Maar er is meer. Een breed aanbod op afwisselende manier aangeboden en verwerkt, waardoor ze de wereld leren kennen. Bewegend- en geïntegreerd onderwijs vormen de basis voor het onderwijs in deze periode.’

En bij ‘Voortgezet onderwijs’:

‘“Eigen ervaring wordt geobjectiveerd', Ik ben zelfbewust in een van de vele werelden”

De leerling verbindt zich met zijn omgeving en krijgt een verhouding tot de tijd waarin hij leeft. Daarom bekijken we de wereld in al zijn facetten en vanuit diverse standpunten, zodat hij tot een genuanceerd oordeel en moreel besef kan komen.’

Echt helemaal nieuw is deze website niet; het is een soort uithangbord van de Vereniging van vrijescholen. Er zit ook weinig achter, of beter gezegd: er is verder weinig inhoud. Het is vooral een verwijzing naar alle vrijescholen in Nederland. Nee, dan de Iona Stichting. Die heeft zijn website zo vernieuwd, dat het wel even erg wennen is. Maar dat zul je net zien; ga ik naar de ‘projectcarrousel’, kom ik meteen een grote spelfout tegen: ‘Anthroposofische Gesellschaft’. Dat heb ik nou net weer. Daarom maar gauw door naar de Lievegoed Zorggroep. Die is ook vernieuwd; in ieder geval de website. Alleen presenteren ze zich nu kortweg als ‘Lievegoed ®, Antroposofische zorg’. Vooral dat ®’tje is natuurlijk intrigerend. Mag niemand nu zomaar meer het woord ‘Lievegoed’ bezigen, is die nu geconfisqueerd? Het lijkt erop. Verder staat er ‘Over Lievegoed’:

‘Onze visie

De mens als geheel bekijken en behandelen. Zo denken en doen we bij Lievegoed. De persoonlijke benadering in een harmonieuze omgeving, met ruimte voor spiritualiteit en creativiteit op antroposofische grondslag.
Lees meer over onze visie

Onze geschiedenis

Lievegoed is een kleine en relatief jonge organisatie. Ontstaan uit een aantal fusies, tussen diverse psychiatrische locaties en vervolgens uitgebreid met nieuwe locaties en nieuwe vormen van zorg, zoals verslavingszorg en zorg voor mensen met een verstandelijk beperking. Dit maakt dat wij de kennis en ervaring in huis hebben om zorg te bieden voor mensen met een combinatie van hulpvragen.
Lees meer over onze geschiedenis

Onze mensen

Lievegoed is een bijzondere zorginstelling. Niemand werkt hier “toevallig”. Of het nu om behandelaren gaat, of om iemand achter de schermen, bij een secretariaat, in de administratie of de facilitaire dienst. Het werken bij Lievegoed is een bewuste keuze, en dat merk je.
Lees meer over onze mensen’

Duidelijk door een professioneel bureau geschreven teksten:

‘Onze visie

De mens als geheel bekijken en behandelen. Zo denken en doen we bij Lievegoed. De persoonlijke benadering in een harmonieuze omgeving, met ruimte voor spiritualiteit en creativiteit op antroposofische grondslag.

Kleinschalig

De plaatsen waar we onze zorg bieden zijn met opzet kleinschalig gebleven. Ze liggen verspreid over het land, met een concentratie in midden Nederland. Iedere verwijzer kan mensen naar ons doorsturen. Vanwege de kleinschaligheid en de specialistische aanpak past niet elke hulpvraag bij ons zorgaanbod.

Meer dan je denkt

Lievegoed is er voor iedereen die meer ruimte zoekt dan alleen een diagnose, of een ziektebeeld, biedt. Die op een andere, soms dwarse manier, wil laten meekijken naar zijn hulpvraag. Wij zien de cliënt uitdrukkelijk als meer, als een groter geheel. We kijken naar de gezonde kanten, naar de talenten en mogelijkheden. Naar wat hij of zij kan ontwikkelen. Met een persoonlijke benadering in een harmonieuze omgeving. Met ruimte voor spiritualiteit en creativiteit. Met een heldere structuur en een ritme in de dag en het jaar. Met een afwisseling van activiteit en rust, en uitzicht op een nieuwe balans.

Ontwikkeling

Ieders vermogen om zich te ontwikkelen, is veel groter dan meestal wordt gedacht. Wij zien iedere cliënt als individu, maar we werken veel in groepsverband. Zo wordt heel voelbaar dat niemand alleen is op de wereld, en niemand de enige is met een probleem. Het unieke van ieder mens staat centraal; niet het probleem bepaalt de aanpak die we kiezen, maar vooral het type ontwikkeling dat bij deze mens past. Zo werken we aan een combinatie van persoonlijke ontwikkeling en het stimuleren van sociale vaardigheden.

De mens in al zijn facetten, met zijn moeilijke en zijn gezonde en sterke kanten. De mens als geheel, als een wezen in ontwikkeling. En aan die ontwikkeling willen we bij Lievegoed meer ruimte geven.

Verstandelijke beperking

Kinderen en volwassenen met een verstandelijke of meervoudige beperking. Zij hebben alle mogelijkheden om een zinvol leven leiden. Wij ontwikkelen sterke punten en verborgen talenten. We stimuleren sociale vaardigheden. We hebben veel aandacht voor ontmoeting met andere mensen en het organiseren van gemeenschappelijke activiteiten. Wij bieden structuur in een warme, zorgzame omgeving. En we doen meer. Zinvol werk, toneel, muziek en kunst. In een ideale omgeving met actieve centra voor dagbesteding, mooie boerderijen en sfeervolle woonvoorzieningen, waar een ieder zich prettig voelt en zich naar vermogen kan ontwikkelen.

Psychiatrie en verslavingszorg

Een depressie of een verslaving, samen maken we het helder en gaan we gedrag en vastzittende patronen veranderen. Wij kunnen helpen een nieuw leven op te pakken. Wij weten dat het vermogen om problemen op te lossen veel groter is dan men denkt. We zien de mens als een individu. Maar niemand is alleen op de wereld. Daarom werken we voornamelijk in groepsverband. Groepsgesprekken, kunstzinnige en lichaamsgerichte therapieën. Spiritualiteit, creativiteit, zingeving. Structuur, het ritme van de dag en het jaar geven uitzicht op een nieuwe balans.

Onze geschiedenis

Lievegoed is een kleine en relatief jonge organisatie. Ontstaan uit een aantal fusies, tussen diverse psychiatrische locaties en vervolgens uitgebreid met nieuwe locaties en nieuwe vormen van zorg, zoals verslavingszorg en zorg voor mensen met een verstandelijk beperking. Dit maakt dat wij de kennis en ervaring in huis hebben om zorg te bieden voor mensen met een combinatie van hulpvragen.

Hoe het begon

In de jaren ‘70/’80 van de vorige eeuw gaven geïnspireerde pioniers vorm aan hun idealen op allerlei plaatsen in de maatschappij, ook in de zorg. Zo ontstonden er kleine leef- en werkgemeenschappen, vaak op een boerderij of rondom een ambachtelijke werkplaats. Medewerkers met een zorg- of ambachtsopleiding leefden en werkten op voet van gelijkheid met zorgvragers, mensen met psychiatrische of verslavingsproblemen of met een verstandelijke beperking. De meeste van onze locaties zijn op deze wijze ontstaan.

Antroposofische wortels

Het antroposofische gedachtegoed, ontwikkeld in de jaren ‘20 in Duitsland/Zwitserland, had een grote aantrekkingskracht op de pioniers. De spirituele inslag en de verbinding met de natuur sloten goed aan bij hun denkbeelden. In Nederland had de antroposofie voet aan de grond gekregen in met name in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. De arts Ita Wegman (1876-1943) was hierin een voorloper. Bernard Lievegoed (1905-1992) was degene die verbindingen legde naar de ouderenzorg, psychiatrie, verslavingszorg en de organisatieontwikkeling.

Antroposofie nu

Op den duur bleken de kleine gemeenschappen kwetsbaar, voor cliënten en medewerkers, en ook in bedrijfsmatig opzicht. De maatschappij ging andere eisen stellen aan kwaliteit, doelmatigheid, efficiëntie en verantwoording, die makkelijker te realiseren waren in een groter verband. Samenwerkingsverbanden en fusies hielpen te overleven en te professionaliseren.

De huidige Lievegoed is een moderne zorginstelling, die werkt met hoog opgeleide professionals en volgens de huidige maatstaven voor kwaliteit en veiligheid. Maar de idealen waarmee haar pioniers zijn begonnen, zijn ook nog zichtbaar. In de locaties, hun ligging in de natuur en hun aankleding. In de basisgedachte dat het er in de zorg om gaat mensen optimaal in hun ontwikkeling te stimuleren. En in de betrokkenheid van de medewerkers bij hun werk.’

Onze mensen

Lievegoed is een bijzondere zorginstelling. Niemand werkt hier “toevallig”. Of het nu om behandelaren gaat, of om iemand achter de schermen, bij een secretariaat, in de administratie of de facilitaire dienst. Het werken bij Lievegoed is een bewuste keuze, en dat merk je.

We zijn klein en werken bewust kleinschalig. We kennen elkaar en gaan op een persoonlijke manier met elkaar om. We zijn als heel mens aanwezig in ons werk. We zijn niet gelijk, maar wel gelijkwaardig. En we hebben elkaar nodig om het beste uit onszelf en ons werk te halen.

Deskundig

Zorgmedewerkers van Lievegoed hebben een goede reguliere zorgopleiding achter de rug. Alle verschillende disciplines, die in de zorg nodig zijn, zie je bij ons terug: artsen, psychologen en verpleegkundigen, vaktherapeuten en agogisch medewerkers. Naast hun vakopleiding zijn ze allemaal geschoold in de antroposofische visie op de mens en op gezondheid. Dit geeft elk team een diversiteit aan deskundigheid en vakkennis, met een gezamenlijk referentiekader. Zo beschikken we over een extra perspectief. Een andere, soms een dwarse kijk op mensen die een probleem hebben.

Studie

Die dwarse kijk moet gevoed en onderhouden worden. Daarvoor nemen we af en toe met elkaar de tijd in teamintervisies en studie-uren. Tijd om terug te kijken, te reflecteren en te bespreken wat beter kan. Tijd om van elkaar en met elkaar te leren. Tijd om aan de kwaliteit van ons werk te werken en het effect ervan te verhogen. Tijd om door buitenstaanders onze kwaliteit te laten beoordelen; Lievegoed heeft het HKZ-certificaat en levert resultaten aan de benchmark GGZ.

Balans

Vanuit ons werk in de zorg weten we dat werken gezondmakend is. Dat is dan ook een van de peilers van ons personeelsbeleid. Werken biedt mogelijkheden tot ontplooiing, vormt een sociaal netwerk en is een zingevend element. Maar dan is het wel nodig dat het werk bij je past, dat je je thuis voelt in de organisatie en de cultuur, en dat de uitdagingen passend zijn bij je persoonlijke situatie.

Het is ieders verantwoordelijkheid om de zingeving en uitdaging die werk kan bieden steeds weer te zoeken. Om de balans te vinden tussen werk en privé, tussen persoonlijke en organisatieontwikkeling en tussen wat je als persoon te bieden hebt en wat de organisatie vraagt. De medewerker is de enige die deze balans goed kan beoordelen en verzorgen. De organisatie stimuleert dat zijn medewerkers elkaar hierbij bevragen en ondersteunen, en zorgt zoveel mogelijk voor de praktische randvoorwaarden.

De juiste mens op de juiste plaats. En is dat niet (meer) het geval, dan nemen we afscheid op een manier die de medewerker de ruimte geeft op een goede manier een fase in zijn ontwikkeling af te sluiten.’

Ik had op 29 september een bericht, ‘Cadeau’, met daarin op het einde een gastrol voor Piet Borst. Precies op Michaëlsdag dus. Dat heeft Hugo Verbrugh zich aangetrokken, op 9 oktober schreef hij in De Ster Online over ‘Piet Borst op sterk water’:

‘Onze Lieve Heer heeft rare kostgangers. Een van de wonderlijkste exemplaren die ik ken is Piet Borst (1934), emeritus hoogleraar moleculaire biologie aan de Universiteit van Amsterdam, maar nog steeds actief in zijn vakgebied en ver daarbuiten.

In een column in het katern Wetenschap van NRC Handelsblad van 29 september schrijft hij over “Bedenkelijke bankzaken”. Dat is een actueel onderwerp. Telkens vernemen we weer nieuwe details over hoe de grote reguliere banken ten eigen bate de financiële crisis hebben doen ontstaan.

Maar curieus genoeg schrijft Borst daar juist niet over, integendeel. Hij richt zijn pijlen exclusief op één relatief kleine bank, de Triodos Bank. Die kent misschien nog niet iedereen, dus ik copieer even van Wikipedia: “De bank richt zich op duurzaam en ethisch bankieren en ... is rigoureuzer in het ethisch bankieren dan de meeste andere banken. Daar waar de meeste ethische beleggingen enkel gebaseerd zijn op het vermijden van bedrijven die schade berokkenen aan mens of milieu, zal Triodos enkel beleggen in initiatieven die actief bijdragen tot de samenleving zoals ... duurzame energie en sociale projecten”.

Om deze manier van bankzalen doen “bedenkelijk” te noemen is ongebruikelijk. Wat kan Piet Borst gebracht hebben tot dit tegendraadse oordeel?

Ik kan twee motieven bedenken.

(1) Borst is een reguliere wetenschappelijke ijzervreter. Hij gelooft dus heilig in de evolutie volgens Darwin. In die leer geldt het recht van de sterkste, en dat is in financiële zaken volgens de grote reguliere banken, de rijkste. Triodos Bank gaat daar lijnrecht tegenin.

(2) Het tweede motief is enerzijds aannemelijker omdat Borst er zelf uitdrukkelijk op zinspeelt, anderzijds eigenlijk ondenkbaar. Triodos heeft haar wortels in de antroposofische beweging, en Piet Borst ziet letterlijk niets in de antroposofie. Daar kan ik een prangend verhaal over vertellen.

Ergens eind vorige eeuw zei Piet Borst in een interview in Vrij Nederland: “In de medische ethiek zit de rot van de antroposofie”. Nu ben ik medisch filosoof en antroposoof, dus dat oordeel trok ik mij natuurlijk aan. Daarom schreef ik Borst een brief met de vraag wat hij hiermee bedoelde. “Rot als bijvoeglijk naamwoord betekent ‘tot organisch bederf overgegaan (zijn)’”, citeerde ik uit de Grote Van Dale, “en als zelfstandig naamwoord staat het voor ‘het rot-zijn, bederf’. Meent u echt wat hier staat? Hoe bedoelt u dat precies?”

Per kerende post kreeg ik antwoord. “Wat er staat was correct maar ik heb geen behoefte aan discussie.”

Botter dan dat heb ik mijn leven lang niet meegemaakt, en ik ben bijna even oud als Borst. Zo reageert een normaal mens toch niet?! Hoe steekt een mens in elkaar die zó reageert op een gewone vraag?

Van Borst zelf zullen we het niet vernemen; die is niet in staat tot normale communicatie. Ik weet alleen uit die column van 29 september in NRC H dat hij nog net zo redeneert. “De bank weet een aureool van groene braafheid op te bouwen,” schrijft hij, en “daarom lijkt het mij goed dat iedereen weet wat een Triodos bank-rekening ondersteunt, (en) dat is het antroposofische gedachtegoed van wijlen Rudolf Steiner met zijn warhoofdige ideeën over gezondheid...”

Wat doen we hiermee? Ik weet een oplossing.

In de instituten voor pathologische anatomie, het medische vakgebied waar ik mijn medische loopbaan begon, kent men het ‘pottenmuseum’. Daar staan grote en kleine glazen potten met formaline waarin organen tentoongesteld worden met zeldzame afwijkingen die iets onthullen van de ziekte waaraan de voormalige eigenaar van die organen tijdens zijn leven had geleden. Het bijgevoegde plaatje geeft een historisch voorbeeld. Ik zou willen dat het hoofd, of op z’n minst de hersenen van Piet Borst na zijn dood in zo’n pot bewaard blijven. Een toekomstige medische wetenschap zal daaraan, gezien de uitzonderlijke onzin die Borst tijdens zijn leven debiteert, zeker interessante bezienswaardigheden kunnen ontdekken.’

Dit is natuurlijk ook van dik hout zaagt men planken. Maar ja, de heren kennen elkaar dan ook al een tijdje. De week erop, op 16 oktober, schreef Hugo Verbrugh over ‘Jan Hendrik van den Berg, schepper van de Metabletica’:

‘22 september overleed een van de belangrijkste Nederlandse filosofen van de 20e eeuw, Jan H. van den Berg (1914-2012). Zijn dood kreeg, voor zover ik kan nagaan, weinig aandacht in de media. EUR-filosoof en medewerker van NRC Handelsblad Ger Groot schreef in de krant van 6 oktober een korte, trefzekere necrologie.

“In 1628 ontdekte de Engelse arts William Harvey dat het hart een pomp is. Vrijwel tegelijkertijd propageerde in Frankrijk de priester Jean Eudes de devotie tot het Heilig Hart. Beide waren iets nieuws, al lijken ze in tegenovergestelde richtingen te gaan. Maar volgens de psycholoog en filosoof Jan Hendrik van den Berg brachten ze samen een fundamentele verandering in de westerse cultuur tot uiting. De mens ging zijn lichaam ervaren als een machine, maar gaf het hart ter compensatie een nieuwe spirituele rol,” zo begint zijn stukje.

“Door zulke omslagen wordt de geschiedenis volgens Van den Berg getekend. In 1956 schreef hij er een boek over dat een intellectuele bestseller werd: ‘Metabletica, of Leer der veranderingen’. Inderdaad is het woord ‘metabletica’ afgeleid van het Griekse ‘metaballo’, dat veranderen betekent. Maar ‘historische psychologie’ geeft even goed en in een gangbaar begrip weer waar het om gaat, en en ook dat begrip is gecreëerd door Van den Berg. Zijn faam verspreidde zich naar de VS en Zuid-Afrika ... . Hij gold als een van Nederlands meest originele denkers. ... Academische vakbroeders bekeken zijn ‘historische psychologie’ altijd met wantrouwen,” schrijft Groot, maar in het filosofische standaardwerk van Ritter, het Historische Wörterbuch der Philosophie, krijgt Van den Berg alle credits die hij verdient.

Ger Groot geeft een mooi evenwichtige karakteristiek. “In de jaren zeventig en tachtig verloor hij ook het grote publiek. ... Zijn poging de bouw van het Centre Pompidou in verband te brengen met het uitbreken van de aidsepidemie eiste net iets te veel van de verbeeldingskracht. Toch was Metabletica een visionair boek dat duizenden lezers een filosofische sensatie bezorgde. Kijken naar de geschiedenis alsof die voor het eerst gebeurde en daarin het onverwachte zien, dat had Van den Berg geleerd van de Franse fenomenologie. ... Van den Berg overtuigde zijn publiek met een meeslepende stijl. Na meer dan een halve eeuw brengen de slotregels van Metabletica nog altijd de intellectuele opwinding teweeg die Van den Berg in het verleden op het spoor trachtte te komen. ‘Descartes was opgewonden toen hij het verschiet van een nieuwe wetenschap zag’, schreef hij. ‘Freud was, naar eigen woorden, radeloos. Wetenschappelijke ontdekkingen zijn emotionele ontdekkingen’.”

Zelf heb ik Van den Berg een paar maal ontmoet, onder andere voor een van de zogeheten “biografische interviews” die ik vroeger maakte. Ik liet de geïnterviewden daarin zo veel mogelijk zelf hun woorden kiezen. Bij Van den Berg hoefde ik vrijwel niets te doen. Hij vertelde zijn verhaal uit zich zelf ongehoord boeiend, inspirerend, trefzeker en nauwkeurig, even diepzinnig als helder. De geluidsband afluisterend, de gesproken tekst in woorden voor een schriftelijke versie ombouwend en in de volgende jaren deze schriftelijke versie vele malen herlezend, kreeg ik een intuïtie die ik behalve ten aanzien van Van den Berg slechts twee maal bij ontmoetingen met anderen heb gehad. Het beeld vormde zich van, in de terminologie van de esoterie, een “oude Arabier”. Daaronder verstaat men in de filosofie van karma en reïncarnatie iemand die in een vorige incarnatie geleefd heeft in de vroege middeleeuwen in Arabië: in de tijd dat wiskunde en natuurwetenschappen een immense bloei doormaakten en een navenante indruk maakten op de mensen die zich daarmee bezighielden. Na hun overlijden namen zij deze overweldigende indruk mee in het leven tussen twee incarnaties, en resten en flarden daarvan werken nog door in hun volgende incarnatie. Dát is de herinnering die ik aan Van den Berg bewaar.’

Vandaag verscheen op de weblog van Fred Tak een tekst met de titel ‘De kleurenleer van Goethe’:

‘Op 25-jarige leeftijd schreef Goethe (in vier weken tijd) zijn “Die Leiden des jungen Werther”. Het boek handelde over een onmogelijke liefde dat uitliep op zelfmoord van de hoofdpersoon. Het sloeg in als een bom. Talloze romantici herkenden zich in dit gevoel van “Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt”, en pleegden in navolging van Werther ook zelfmoord. De naam van Goethe was meteen over de hele wereld gevestigd.

Minder bekend is dat Goethe naast zijn schrijverschap allerlei andere functies uitoefende. Hij was onder andere jurist, minister, en ook wetenschapper. Daarnaast kon hij goed tekenen.

Dat Goethe een heel andere opvatting over wetenschap had dan zijn tijdgenoten, blijkt uit zijn kleurenleer. Toentertijd vond hij geen enkele aansluiting, en tot op de dag van vandaag neemt niemand in de wetenschap zijn bevindingen en zienswijzen serieus. Want ze is esoterisch van aard, en om die reden wetenschappelijk niet te bewijzen.

Goethe onderscheidde een kwalitatieve en een kwantitatieve waarneming van de natuur. Voor hem ging de ene gelijk op met de andere. Ze waren er tegelijkertijd.

De natuurkundigen, uitgaande van de theorieën van Newton, richtten zich vroeger (en nu nog) alleen op het kwantitatieve. Voor hen waren in het witte licht alle kleuren reeds aanwezig. Die kleuren openbaarden zich onder speciale omstandigheden, zoals wanneer het licht bijvoorbeeld gebroken werd. Elke kleur heeft een eigen golflengte, die op zijn beurt correspondeert met een bepaalde trilling. Zo heeft rood een trilling van 476 picoHz en geel een trilling van 526 picoHz (pico is een 1 met 12 cijfers achter de komma).

Het oog neemt golflengte en trilling van het aangeboden licht waar, en zendt een signaal naar de hersenen. Deze herkent dit als zijnde rood of geel. Pas dan ontstaat volgens de wetenschap de kwalitatieve waarneming. Dit uit zich in een gevoel bij een kleur. Men voelt zich blij (geel) of bedroefd (donkere kleuren), al naar gelang de kleur ontvangen wordt. Er is dus volgens de wetenschap eerst een kwantitatieve waarneming, daarna pas een kwalitatieve.

Goethe bracht geen scheiding aan tussen beide soorten waarneming. Voor hem gebeurden ze tegelijkertijd. Hij bestreed de visie van Newton en zijn aanhangers niet. Integendeel, hij benadrukte keer op keer dat de mathematici belangrijk werk verrichtten. Maar voor hem was dit slechts één kant van de medaille. Het kwalitatieve zat al in de directe waarneming dat alle kleuren door combinaties van licht en donker ontstonden. Ik heb hier al eerder over geschreven, zie hier.

In het oog zit volgens Goethe een soort van innerlijk licht. Je kunt je in het donker immers ook allerlei dingen voorstellen, “voor ogen halen”. Het oog wordt door het licht van buiten geprikkeld, komt als het ware direct in actie, waardoor je de dingen in kleuren ziet. Je ervaart de strijd tussen donker en licht.

Iets kan pas iets anders herkennen wanneer het op gelijk niveau staat. Het licht is al aanwezig in jezelf, in je ogen.’

Eronder schrijft Fred Tak:

‘Dit stuk is nog niet af. Maar ik moet nu weg, andere dingen doen. Morgenochtend heb ik pas weer tijd.’

En dan kom ik toch aan bij de laatste tekst in dit lange bericht. Kunt u nog? Maar dit moet u beslist gelezen hebben. Het is namelijk met afstand de mooiste tekst van allemaal. Hij is afkomstig van Frans Olofsen op 10 oktober, met als titel ‘Het laatste stukje van de puzzel’:

‘Of ik meeging naar een concert. Het Ives Ensemble, Muziekgebouw aan ’t IJ, 3 oktober. “Het Tweede Strijkkwartet van Feldman,” zei M., “maar bereid je voor ... het stuk duurt uren!”

Al weken voor de uitvoering strekten de tentakels van Morton Feldman (1926-1987) zich uit. Het was duidelijk geworden dat het werk vijf uur zou gaan duren, zónder pauze welteverstaan. Nou heb ik best ervaring met lange werken, zoals de symfonieën van Gustav Mahler. Zes, zeven kwartier ben je dan kwijt. Urenlange opera’s heb ik meegemaakt, ware gevechten tegen de slaap, met ondraaglijk lang aangehouden noten, erupterend uit kelen met wapperende huigen. Gelukkig hebben die monstrueuze werken pauzes, desnoods twee. Maar vijf uur zonder onderbreking lijkt eerder zelfkastijding dan een leuk avondje uit. Ga je dat volhouden, zonder ravitaillering, zonder lichamelijke ongemakken?

Een paar dagen voor de uitvoering sprak ik M. nog even. Ja, hij had ook van die benauwde momenten, of het wel te doen was. En het was in zijn rug geschoten. “Mag ik tijdens het concert misschien tegen je aanzitten?” vroeg hij, half grappend, half bezwerend. Ik adviseerde hem een kussentje mee te nemen. Of sprak ik tegen mijzelf?

De avond vóór de uitvoering ging ik, voor de zekerheid, vroeger dan normaal naar bed. Maar dat werkte averechts. De slaap wilde maar niet komen en tot overmaat van ramp rukte een venijnige verkoudheid op. Om mijn gedachten te verzetten luisterde ik naar een cd met het bekendste werk van Feldman: Rothko Chapel. Een stil, verstild werk. Losse klanken. Geen verhaal, geen plot, geen ontwikkeling noch contrapunt. Repeterende klanken met af en toe een flard van een vragende melodie. Muziek als beeldende kunst. “Het instrumentgebruik moet zo sensitief zijn als het aanbrengen van verf op een doek”, zei Feldman. Muziek als de schilderkunst van Piet Mondriaan, Willem de Kooning, Mark Rothko. In het holst van de nacht nog even op YouTube geluisterd naar een fragment van het strijkkwartet dat ons te wachten stond. Dat stemde niet vrolijk. Moet ik vijf uur gaan luisteren naar dat dorre stro?

De Dag brak aan. Vooraf aten we nog wat in het restaurant van het Muziekgebouw. We zaten riant voor het raam en keken naar het magistrale uitzicht over het IJ. We keuvelden losjes, prikten wat met onze vorken, keken naar de bootjes en golfjes. Geen vuiltje aan de lucht. Maar we wisten wel beter.

In de zaal stemmig, gedempt licht. Het kleine podium, midden in de zaal, was bekleed met oude Turkse tapijten. De weefpatronen daarin zouden Feldman bij het componeren hebben geïnspireerd. Een medewerker van het Ives Ensemble kwam op, voor technische instructies. U mag best de zaal uitlopen, meldde hij, om naar het toilet te gaan, maar doe dan wel even uw schoenen uit. Ga niet zitten draaien op uw stoel, strek desnoods achterin de zaal de rugspieren, zodat de anderen rustig kunnen luisteren. En als de druk in de cabine wegvalt, dacht ik erbij, vallen de zuurstofmaskers vanzelf naar beneden en onder mijn stoel ligt een zwemvest. En ja, benadrukte hij nog maar eens, het strijkkwartet bestaat maar uit één deel en wordt dus niet onderbroken.

De avond begon met twee ultrakorte stukken: een twee minuten durend strijkkwartet van Calliope Tsoupaki, gevolgd door de ongeveer twee keer zo lang durende Sechs Bagatellen van Anton Webern (1883-1945). Laatstgenoemd werk is volstrekt tegengesteld aan dat van Feldman: extreem samengebald, puur expressionisme.

En toen was het pauze.

Echt waar: pauze.

Daar ging de net genestelde meute alweer, de zaal uit, naar de koffiebalie. Samengevat: zes minuten muziek, twintig minuten pauze en daarna vijf uur Feldman. Geen twijfel mogelijk: dit concert was geprogrammeerd door een geniale zenmeester!

En toen mochten we écht. We schurkten ons in de stoelen. Veters van de schoenen los, knoopje extra open van het overhemd ... de lancering kon beginnen ...

Het eerste half uur viel niet mee. Kale noten, zonder vibrato, precies zoals in dat filmpje op YouTube. Waar ging deze muziek heen? En ja hoor, precies zoals ik had verwacht, met dat zachte klanktapijt, viel het eerste slachtoffer zwaar snurkend in slaap, gevolgd door een tweede. Even vormden ze een sonoor duet (overigens snurkte Feldman ook tijdens uitvoeringen van zijn eigen werk). Daarna, met nog een slordige vierenhalfuur te gaan, stulpte de sfeer in de zaal langzaam maar zeker om. De tijd verdampte en de muziek zakte door een vreemd soort nulpunt. Was ik in een concertzaal? Of in een tempel? In een omsloten tuin? Motief na motief ontvouwde zich, zonder duidelijk patroon. De noten schraapten over de snaren en leken met elkaar te pingpongen. Dit is pure muziek. Muziek om de muziek, klank om de klank. Geen verheven boodschap, geen ronkende romantiek, geen ontwikkeling, geen strijd noch catharsis.

Ik kijk op mijn horloge en geloof mijn ogen niet. Vijftig minuten zijn voorbijgegaan! In de uren erna gebeuren meer vreemde dingen. In de opbergkast van mijn geheugen gaan onvermoede laatjes open. Ineens zie ik de kaart van Nederland, die op mijn lagere school voor de klas hing. Juf wijst de grote steden aan. Amsterdam, Utrecht, Rotterdam. Glashelder hoor ik haar stem: “En daar in het zuiden ligt Maastricht ...” Ze stopt. Boos kijkt ze naar Kees, die niet stil kan zitten. Tegenwoordig zouden we zeggen: een typisch geval van ADHD. Om hem te vermanen slaat ze met de houten aanwijsstok tegen het bord. Tevergeefs, hij blijft maar draaien op zijn stoel. Twee keer slaat ze, drie keer, steeds harder. Dan breekt de stok in tweeën. Het rubberen beschermdopje vliegt door het lokaal. Ik hoor het over de vloer stuiteren. De klas lacht. Juf, rood aangelopen, bijt op haar lip en Kees juicht.

Wat is dat eigenlijk: tijd?

Weer gaat er een laatje open. Ik bevind me in de zandbak achter mijn kleuterschooltje. Half onder het zand tref ik een dier aan, een vleermuis, al wist ik dat toen nog niet. Zonder een spoor van angst pak ik het slapende beestje aan een vleugelpunt op, en loop ermee naar de juf. Nog zie ik de paniek in haar ogen. Gillend rent ze weg. Van schrik laat ik het dier vallen. Een tijdje ligt het op de grond, maar het ontwaakt, en fladdert weg.

In het volgende laatje sta ik in een viswinkel. Gebiologeerd kijk ik naar de bakken met krioelende palingen. De visboer pakt er een paar uit en rolt ze, levend, in oude kranten. Thuis snijdt mijn vader de koppen eraf, met een klein, scherp mesje. Ze bewegen nog. Ik vraag of ze dood zijn. Ja, ze zijn dood. Maar ze bewegen toch nog? Ik krijg geen antwoord. ’s Avonds eet ik mondjesmaat, met dichtgesnoerde keel.

Het is eigenlijk schokkend, bedenk ik later, dat gebeurtenissen, waarvan je het bestaan niet meer vermoedde, tot in de kleinste details naar boven kunnen komen. Zou ergens, in je hersenen, of daarbuiten misschien, alles opgeslagen zijn, ook die schaamtevolle gebeurtenissen waaraan je het liefst niet herinnerd wil worden?

Ja, wat is dat eigenlijk: vergeten?

Nog een half uur, zegt mijn horloge. Ach, wat is een half uur, in de context van dit meesterwerk? Nee, we hebben geen last van ruggen, benen, verkouden neuzen, kriebelende kelen. Fit als hoentjes naderen we het einde, dat open is, als een vraagteken, een belofte zonder inhoud. Die “nachtmerrie voor luisteraars en uitvoerenden”, zoals Feldman zijn strijkkwartet noemde, is voorbij. Dan volgt dat misschien wel mooiste moment, die mystieke nanoseconde na het uitdoven van de nagalm.

Even is het is stiller dan stil.

Applaus.

Pas achteraf begrijp ik wat Feldman over zijn strijkkwartet heeft gezegd: “Het is een legpuzzel waarvan elk stukje past, maar als je klaar bent, zie je dat er geen afbeelding is.” Dat is het ware reizen: onderweg zijn zonder doel, zonder ANWB-borden, met het hier en nu als richtingwijzers. En als je dan toch bent aangekomen, per ongeluk, door een gat in de heg van het doolhof, weet je niet wanneer en waarom je vertrokken bent.

Op 9 december 2012 wordt Feldman’s Tweede Strijkkwartet opnieuw uitgevoerd, in de Stadsgehoorzaal Leiden.’