Duizend

Dit is echt de laatste keer Eiffeltoren (maar dit keer staat hij tenminste goed recht... het is nu eenmaal lastig plaatjes schieten vanuit een rijdende metro). Die komt na nu niet meer terug.

Een complete verrassing! Zo mag je wel noemen wat mij vandaag is overkomen. Ik zat speciaal tegen dit bericht een beetje aan te hikken: wat zou ik gaan doen? Vier weken geleden ben ik gestopt met mijn dagelijkse nieuwsweblog, terwijl op die eerste mei, zoals ik in ‘Hoofdkwartier’ meldde, ik bij nummer 993 was aangekomen, na exact drie jaar vrijwel dagelijkse berichtgeving. Ik wist toen nog niet hoe en wat ik verder precies zou gaan doen. Uiteindelijk zou je de nieuwe vorm die deze weblog sindsdien aan het krijgen is een themaweblog kunnen noemen. Welk thema?, vraagt u zich natuurlijk af. ‘Verslag van mijn onderzoek’, zou ik met Herodotus kunnen zeggen:

‘“Herodotos is mijn naam, ik kom uit Halikarnassos en maak hierbij het verslag wereldkundig van het onderzoek dat ik heb verricht om de herinnering aan het verleden levend te houden en de grootse, indrukwekkende prestaties van de Grieken en andere volkeren te vereeuwigen.”

Aldus de trotse aanhef van Herodotos, die in de vijfde eeuw v.Chr. zijn grote werk schreef dat traditioneel bekend staat onder de naam “Historiën”. De rode lijn is de spanningsverhouding tussen Perzen en Grieken, die culmineerde in de reusachtige veldtocht van Xerxes en zijn echec in de zeeslag van Salamis en de veldslag bij Plataia. De voorafgaande wereldveroveringen door de Perzische grootvorsten geven telkens aanleiding het betreffende land, zoals Egypte, Skythië, Noord-Afrika en Thracië, geografisch en etnografisch te beschrijven. Hier toont Herodotos zich op zijn best: intense belangstelling, gevoel voor interessante details, een groot vertelplezier en een onbevooroordeelde kijk op exotische, ja buitenissige beschavingen.’

En over welk onderzoek gaat het bij mij? Tsja, dat is nog niet eens zo heel makkelijk aan te geven. Liever ga ik gewoon aan de slag, dan blijkt vanzelf wel waar het om gaat. Je zou ook kunnen zeggen: meer dan door een uiterlijke aanleiding laat ik me nu door een eigen innerlijke oorzaak leiden. In een veel minder hoge frequentie dan voorheen heb ik totnogtoe vooral aandacht besteed aan Spinoza en wat Steiner over hem te melden heeft. In vier weken zijn er zeven bijdragen bijgekomen, wat betekent dat ik vandaag mijn duizendste bericht schrijf. En dat mooie ronde aantal, waar al lang naar werd uitgezien, zoals mij op zaterdag 29 januari in ‘Negenhonderd’ enthousiast werd toegeroepen: ‘op naar de duizend!’, dat bereik ik dus eindelijk alsnog vandaag. Waarbij ik niet moet vergeten er meteen aan toe te voegen dat qua bezoekersaantallen eergisteren de teller al op 150.000 stond; nog zo’n bijzondere mijlpaal. De laatste vier weken, ondanks de veranderde doelstelling van deze weblog, geeft nog altijd een gemiddelde van meer dan 150 per dag te zien. Ongetwijfeld zullen velen via Google informatie vinden in oudere berichten en op die manier de aantallen blijven opstuwen, wat trouwens ook een reden is de oude introductietekst ongewijzigd te laten, ook al past die niet helemaal meer op de nieuwe doelstelling. – Dat vandaag behaalde kogelronde getal van duizend schept ook verplichtingen. In het verleden heb ik geprobeerd die honderdtallen een extra feestelijk tintje te geven door meestal iets speciaals van Steiner naar voren te halen. Hoe zou ik dat echter nu moeten doen? Ik liep vandaag met een bepaald idee in mijn hoofd rond, maar dat wilde nog maar niet die gestalte aannemen die bij deze bijzondere gelegenheid hoort.

En toen gebeurde er dit. Ik ontdekte dat op de onvolprezen website van NRC Boeken, die ik bij mijn onderzoek al zo veelvuldig en met veel succes geraadpleegd had, nu ook de twee artikelen zijn geplaatst waar ik het donderdag in ‘Ontdekking’ over had. En mijn methode is meestentijds toch dat wat op internet beschikbaar is, bij mij – maar wel mét duidelijke link, titel, auteurs- en verdere bronvermelding – gedupliceerd mag worden. Zodat je alle informatie bij elkaar hebt en het geheel in één keer door kunt lezen. Nu leek het mij een goed idee Stan Verdult hiervan in kennis te stellen. Twee weken geleden, op zondag 15 mei in ‘Verlichting’, had ik reden hem en zijn geheel aan Spinoza gewijde weblog aan te halen. Tussen de vele websites en webloggen over Spinoza op internet was me die van hem opgevallen door de grote helderheid en informatiedichtheid, en een frequentie die die van mij nog te boven ging. De ontdekking die ik afgelopen donderdag deed, had hem blijkbaar geholpen om er ook over te berichten, gezien de grote gelijkenis met wat ik had geschreven en de bijbehorende link naar ‘Antroposofie in de pers’ in zijn ‘In de Vaticaanse bibliotheek tot heden onbekend manuscript van Spinoza’s Ethica gevonden’. Dat was trouwens niet de enige bijdrage die hij hierover plaatste; er volgden eergisteren en gisteren al snel ‘Je kunt dichter bij Spinoza komen’, ‘N.a.v. het onlangs ontdekte Ethica-manuscript’ en ‘Nog eens over het onlangs ontdekte Ethica-manuscript’. In de laatste opende hij met:

‘Ook vandaag had Trouw niets over de ontdekking van het manuscript van de Ethica. Ook op de website van de Volkskrant is er niets over te vinden. En tot het wereldnieuws doorgedrongen is het eveneens nog steeds niet. Ziet men het belang er niet van in?’

Nu zat ik te denken of ik de twee integrale artikelen hier helemaal zou overnemen of niet, of dat nog zin had. Ik had er echter geen directe aanleiding toe; niet meer of nog niet, want dan zou ik eerst nieuwe dingen in verband met deze ontdekking en de berichtgeving erover moeten vinden. In ieder geval besloot ik dit aan Stan Verdult te melden, kon hij er zijn voordeel mee doen en eventueel op zijn weblog bekendmaken. En inderdaad, aan zijn meest recente bericht voegde hij vanmiddag toe:

‘Update 16:08 uur: Ik ontving van Michel Gastkemper (waarvoor dank) de tip dat de berichten in de NRC over de vondst van het Ethica-manuscript te vinden zijn op nrc.boeken: 1-NIEUWS en 2-INTERVIEW’.

Maar daar bleef het niet bij, er kwam daarna nog een nieuw bericht bij met een titel waar ik wel even van opkeek, ‘Blogs over Rudolf Steiner (1861-1925) over Spinoza’. Hierin las ik:

‘Soms voel ik me wel eens de archivaris van Spinoza: alles wat ik op internet en elders vindt, dat ook maar enige betrekking tot Spinoza heeft, haal ik als een hamster naar dit weblog. Nu ben ik iemand tegengekomen die ongeveer ditzelfde doet met betrekking tot Rudolf Steiner, maar dan als een nóg grotere hamster dan ik ben.

Het gaat om Michel Gastkemper die deze maand bezig is met na te gaan wat Rudolf Steiner zoal over Spinoza te zeggen heeft. En dat liet hij voorafgaan door enig verzamelwerk inzake Spinoza.

Michel Gastkemper is antroposoof en zeer geïnteresseerd in Rudolf Steiner. Zo is hij onder meer lid van de hoofdredactie van “Antroposana”, het kwartaaltijdschrift van de landelijke patiëntenvereniging antroposofische gezondheidszorg, redacteur van “De Digitale Verbreding”, het door de Nederlandse Vereniging van Antroposofische Zorgaanbieders (NVAZ) uitgegeven online tijdschrift en redacteur van de Rudolf Steiner Vertalingen, die de Werken en voordrachten van Rudolf Steiner in het Nederlands uitgeeft. En hij houdt een weblog bij over “Antroposofie in de pers” zeg maar in de meest ruime zin van het woord.

Op Plaxo.com wordt kort aangegeven welke blogs hij plaatste. Ik maak daar hier gebruik van om links naar zijn blogs over Spinoza te geven. Zo lezen we bij Plaxo: “Michel Gastkemper is na een week weer terug met een tekst over Baruch de Spinoza en het belang van deze 17-eeuwse landgenoot voor de wetenschap van Goethe....” Met zijn blog van 8 mei 2011 Wijnpers begon het. Van iemand had hij vernomen dat volgens mededelingen van Steiner Johann Gottlieb Fichte een incarnatie was van Spinoza! Dat werd voor hem aanleiding tot eerst een speurtocht naar Spinoza en vervolgens naar wat Steiner over Spinoza te melden had. Dat leidde tot de blogs:

“Michel Gastkemper ziet een grote toename van de interesse voor Spinoza in de laatste twintig jaar, vooral dankzij de boeken van historicus Jonathan Israel.” 15 mei 2011 Verlichting Ook mijn naam en dat van dit weblog viel enige malen. Hele lappen tekst haalt hij zijn blog binnen. Je vraagt je af wie dat allemaal gaat lezen.

20 mei 2011 Wereldbeschouwing. “Michel Gastkemper heeft een nieuw bericht op zijn weblog, een vervolg op zijn Spinoza-onderzoek, nu in Steiners filosofiegeschiedenis Rätsel der Philosophie.”

21 mei 2011 Romantiek Hij begon met een citaat uit Duitse Romantiek van Rüdiger Safranski (die overigens niets over Spinoza’s betekenis voor de Romantici te melden heeft) en citeert dan uit Rätsel der Philosophie wat Steiner over Herder en Lessing schrijft in verband met Spinoza.

“Michel Gastkemper heeft zowaar een actuele update over Spinoza geplaatst: NRC Handelsblad heeft nieuws, met een ontdekking in de Vaticaanse bibliotheek.” 26 mei 2011 Ontdekking. Het was dit blog waar ik op stuitte, toen ik eergisteren naar meer over de vondst van het Ethica-handschrift speurde. Michel Gastkemper beschikte kennelijk over de NRC, waaruit hij citeerde.

* * *

20 okt 2010 had ik al eens het blog Rudolf Steiner (1861-1925) en... Spinoza? Waarin ik het stuk waarin Bram Teerds samen met Alexander Patijn Benedictus de Spinoza en Rudolf Steiner met elkaar vergeleken publiceerde, getiteld: GELIJKGESTEMDEN OF TEGENPOLEN? En waarin ik uiting gaf aan mijn scepsis over Rudolf Steiner.

Geïnteresseerden zoeken verder op:

http://www.rudolfsteinerweb.com/

http://www.anthroweb.info/ met vele gedigitaliseerde teksten van Rudolf Steiner

Helmut Zander, Rudolf Steiner: Die Biografie. Piper, 2011. [cf hier]’

Zo krijg ik een keer dezelfde behandeling die anderen van mij ontvangen... Maar wat mij interesseerde, was de link naar dat bericht van Stan Verdult van 20 oktober 2010; nog niet eens zo heel lang geleden. Daar staat te lezen:

‘Bram Teerds, die onlangs op het Ministerie van Justitie bij gelegenheid van zijn afscheid een mini-symposium over Spinoza organiseerde, schreef samen met Alexander Patijn een artikel waarin zij Benedictus de Spinoza en Rudolf Steiner met elkaar vergeleken. Titel: GELIJKGESTEMDEN OF TEGENPOLEN? Een vergelijkende studie over kenleer en metafysica bij Baruch de Spinoza en Rudolf Steiner

De redactie van het tijdschrift Civis Mundi had het voor publicatie aanvaard, maar dat blad ging najaar 2009 ter ziele, zodat het er niet meer van kwam. Graag doe ik hen het genoegen er op mijn Spinoza-website een e-publicatie van te maken. Dat is vandaag gebeurd met deze url

Voor mij is het geen enkel probleem om dit te doen, ook al heb ik zelf helemaal niets met Rudolf Steiner. Voor mij behoort de laatste compleet tot de afdeling “zweef en obscurantisme”. Ook uit dit artikel blijkt Steiner gericht op “het transcendente”, op “hogere werelden” en bestaan voor hem “bovenzintuigelijke ervaringen”. Ikzelf zou nooit op een dergelijke poging tot vergelijking komen – maar ik weet dan ook niets van Steiner en heb geen enkele behoefte om mij in zijn antroposofie te verdiepen. Anderen staat het uiteraard vrij om zo’n vergelijkingspoging te wagen.

Nadeel vind ik dan wel dat Spinoza in het artikel teveel als rationalist wordt neergezet. Een zin als “[d]aarmee vervalt de goddelijke openbaring als kenbron. Zij is niet meer de ultieme autoriteit die beslist over waarheid en onwaarheid,”(p. 4) past niet echt bij Spinoza voor wie goddelijke openbaring in de overgeleverde zin helemaal niet bestaat, resp. louter een metafoor wordt.

De scheppende en apart van die schepping bestaande God van Steiner en die van Spinoza hebben totaal niets met elkaar.

De bespreking in het artikel van Spinoza’s visie op “goed en kwaad” (op blz 8) vind ik niet treffend; daar mis ik trouwens het conatus-begrip. Maar komaan, ik zie het niet als mijn taak dit artikel te bekritiseren, ik hoefde het alleen maar te publiceren.

* * *

Het zoeken naar een verband tussen Steiner en Spinoza is kennelijk niet veel gedaan. Wie Google vraagt om hits over Spinoza en Rudolf Steiner, krijgt weinig. Wel komt men op een blog dat At van Rijsdam, mede namens Alexander Patijn, Bram Teerds, en Henk Kasbergen, op internet zette en dat (van 4 april 2006) een eerste versie van het artikel blijkt. Daar al blijkt dat het “[d]e bedoeling is dat dit stuk in enigerlei vorm wordt gepubliceerd. In de huidige vorm is dit stuk een wereldprimeur!”

En er is een folder van een “zomer-universiteit antroposofie” met als thema 4. Spinoza en Steiner – door Wilbert Lambrechts: “Goethe zag Spinoza als een inspiratiebron. De waardering van Steiner voor Goethe is bekend. We onderzoeken of Steiner en Spinoza verzoenbaar zijn.” [Een jaartal is in de folder niet te ontdekken, maar uit de url blijkt dat het de voorbije zomer aan de orde was.]

Niets op www.rudolfsteinerweb.com/

Dat was het wel zo ongeveer (de rest betreft George Steiner]’

Dat vind ik wel frappant: nooit geweten van een artikel over Spinoza voor Civis Mundi. Gauw dat artikel gedownload. Alexander Patijn en Bram Teerds schrijven als introductie:

‘Het is opmerkelijk dat Spinoza als filosoof uit de 17e eeuw nog voortdurend in de belangstelling staat. Zo werd op 24 november 2007 in de Amsterdamse Mozes en Aaronkerk de 375e geboortedag herdacht van Baruch (Benedictus) de Spinoza. Ook nu nog verschijnen voortdurend artikelen en boeken over hem. Een tiental jaren geleden zou men niet hebben vermoed dat deze herdenking zou plaatsvinden in een tijd waarin religie, spiritualiteit en verlichting opnieuw hun stempel zouden drukken op het maatschappelijke en politieke debat. Spinoza is in dit kader opnieuw actueel door zijn geschriften waarin – vanuit een perspectief van vrij en ongebonden denken – vraagstukken rondom religie, vrijheid van meningsuiting en staatsinrichting een centrale plaats innemen. Alleen al de historische bijbelkritiek die Spinoza uiteenzet in zijn Theologisch-Politiek Tractaat (1670) past in een lange humanistische traditie, zoals de hoogleraar Spinozastudies, P. Steenbakkers, tijdens de genoemde herdenking nog eens benadrukte. De visie van Spinoza op het heilige boek van het Christendom is daarmee ook nog verrassend actueel.

Spinoza zou echter te kort worden gedaan als de aandacht vanuit het maatschappelijk debat alleen uit zou gaan naar dit ene op de bijbel gerichte werk. In zijn filosofische hoofdwerk Ethica, na zijn dood postuum gepubliceerd, staat een filosofische kenleer centraal met daaraan gekoppeld een visie op God en de mens.’

In ‘2. Vergelijking Spinoza en Steiner’ vervolgen ze met:

‘Redenerend vanuit de actualiteit van discussies over God, spiritualiteit en maatschappelijke vraagstukken kan niet voorbij worden gegaan aan de antroposofische beweging en haar grondlegger Rudolf Steiner. De antroposofische beweging breidt zich gestaag uit en telt wereldwijd inmiddels ongeveer 40.000 leden. In vele gelederen van de samenleving wordt gewerkt vanuit de antroposofie, zoals de antroposofische geneeskunst en geneesmiddelenbereiding, biologisch-dynamische landbouw, Vrije-Schoolpedagogie, architectuur, beeldende kunsten en de euritmie als vernieuwde danskunst.

In dit artikel willen we de overeenkomsten en verschillen belichten tussen Spinoza’s Verlichtingsfilosofie, met daarin denkbeelden over God, mens, spiritualiteit en Steiners antroposofie. We stellen daarbij de kenleer en metafysica van beide denkers centraal.

Een antwoord op de vraag waar Spinoza en Steiner in de door hen ontvouwde denkbeelden overeenkomen dan wel verschillen is echter niet eenvoudig. Immers de eerste leefde in de 17e eeuw en de werkzaamheid van de tweede had zijn zwaartepunt in het begin van de 20e eeuw. Daarnaast beoogde Spinoza zich met filosofie bezig te houden en Steiner – in zijn terminologie – met geesteswetenschap. Steiner gebruikte overigens, zoals hierna zal blijken, de term “geesteswetenschap” in een andere betekenis dan tegenwoordig gangbaar is.

Plaatst men beider werken in een breder perspectief dan levert een vergelijking interessante gezichtspunten op. Zij vormen enerzijds elkaars tegenpolen, zowel in hun methode voor het verwerven van kennis als wat betreft de inhoud, die zij op grond van deze methoden menen te kunnen kennen. Anderzijds komen zij op een aantal punten met elkaar overeen. Dit wordt duidelijk wanneer men beider gedachtegoed houdt naast enerzijds traditioneel christelijke begrippen als de zondeval en de daaruit voortvloeiende tweedeling tussen de schepper en het geschapene, anderzijds door moderne natuurwetenschappen geïnspireerde materialistische of positivistische wereldbeschouwingen, waaronder het sciëntisme.’

Volgen korte biografische gegevens van Steiner en Spinoza. En daarna gaan beide auteurs uitvoerig in op de kenleer, eerst bij Spinoza, daarna bij Steiner, om later een vergelijking te kunnen maken. Dan is de metafysica aan de beurt, en wordt dezelfde methode toegepast. Dit alles leidt tot deze ‘Samenvatting en conclusie’:

‘Onmiskenbaar is dat Spinoza en Steiner in zowel hun kenleer en metafysica verschillen als overeenkomen.

In hun kenleer vertrouwen beiden op de inherente kracht van de menselijke natuur om door scholing en intuïtie tot kennis omtrent de goddelijke waarheid te komen. Spinoza vertrouwt daarbij op de menselijke rede. De weg van de rede leidt dan uiteindelijk tot de hoogste kennissoort: de intuïtie. Dan heeft er een proces van innerlijke transformatie plaats gehad door het kennen van de oorzaken en vooral door het doorzien van het mechanisme. Steiner doet daarnaast een beroep op emotionele en kunstzinnige krachten in de mens. Beiden staan daarmee ver van het hedendaagse waarheidsideaal dat alleen bereid is een empirisch te verifiëren theorie te aanvaarden.

In hun metafysica wijzen zij beiden op de essentiële eenheid van de wereld en het goddelijke. Voor Spinoza is God de enige, statische substantie, slechts kenbaar door zijn attributen van geest en lichaam. Mensen, gedachten, emoties, wereldse zaken en gebeurtenissen zijn slechts onbetekenende, wisselende bestaanswijzen (modi) van deze substantie. De mens kan zich van leed bevrijden door dit inzicht te verwerven. Voor Steiner is deze substantie dynamisch en is de wereld de plaats waar deze zich door tussenkomst van de lerende mens zelf ontwikkelt. Ten opzichte van Spinoza is er een tijdsdimensie bijgekomen. Wat de mens toevoegt draagt bij aan de wereld. Wat zich daarmee nog niet laat verenigen, moet door menselijk handelen nader worden omgevormd. Slaagt de mens, dan slaagt het project wereld. Faalt de mens, dan leert hij van de daardoor ontstane chaos. Dat moet hem in staat stellen het vervolgens beter te doen. Zoals in oud-testamentische boek Job, heeft God zijn lot in handen gelegd van de mens.

Spinoza en Steiner staan ondanks hun onderlinge verschillen gezamenlijk tegenover zowel het materialistisch wetenschapsbeeld als tegenover orthodox Joods-Christelijke opvattingen waarin de kloof tussen God en Zijn schepping wordt benadrukt. Deze kloof kan niet door de mens, verdorven door de zondeval, doch slechts door goddelijke tussenkomst (goddelijke genade) worden overbrugd. In deze opvatting maken degenen die zoals Spinoza en Steiner menen dat de mens iets wezenlijks aan de wereld kunnen bijdragen, zich schuldig aan overmoed. Spinoza en Steiner achten de mens in staat zich te onttrekken aan de onderworpenheid aan het wereldse. Spinoza wijst op het inzicht dat de mens zich kan verwerven om zijn affecten te overwinnen. Steiner wijst op de mens als co-creator aan een wereld in wording.’

Het is verleidelijk om nader in te gaan op hetgeen de auteurs schrijven – er vallen me meteen een paar dingen op –  maar ik ben geen filosoof en doe er daarom goed aan het artikel eerst volledig en grondig te lezen, en liefst nog mijn eigen onderzoek naar Spinoza af te ronden, voordat ik er hier met recht en reden mijn licht op laat schijnen. Dus dat bewaar ik voor later. Hoe dan ook, ik vind de vondst van vandaag wel een heel toepasselijke voor nummer duizend: deze bijdrage mag er zijn.

.