Oormerk

Op de dag dat de Krim (Oekraïne) is ingelijfd bij Rusland – nee, dat is niet de juiste formulering: dat de Oekraïense deelrepubliek zich bij Rusland heeft aangesloten, hier volgens NRC Handelsblad, gaan wij ons met andere problemen bezighouden. Zoals dit, in het Biojournaal vandaag, ‘Facebookactie steunt oormerkweigeraar Thom de Groot. €12.500 moet kerngezonde bio-koeien van slacht redden’:

‘Het kerngezonde vee van bio-melkveehouder Thom de Groot zal afgemaakt worden als hij niet uiterlijk vrijdag 7 maart 2014 met een bedrag van 12.500 euro over de brug kan komen. Daarom is op Facebook de laatste dagen een actie op gang gekomen.

Thom is één van de bekendste oormerkweigeraars in ons land. Op 11 februari nam de Nationale Voedsel- en Waren Autoriteit (NVWA) achttien zoogkoeien en kalveren van Thom in beslag. Volgens hen zou het vee verwaarloosd zijn. Twee onafhankelijke veeartsen hebben inmiddels aangegeven dat het vee kerngezond is. “De rechter zag maar één oplossing; De Groot moet 12.500 euro betalen aan de NVWA, dan krijgt hij zijn vee terug. Met andere woorden: hij draait op voor het uitermate knullige gedoe bij de NVWA”, aldus de initiatiefnemers van de Facebook-pagina “Red de koeien van Thom de Groot”. De pagina heeft al meer dan 3.000 likes gekregen.

Borg

Het geld dat boer Thom de Groot uit Goattum moet betalen is bedoeld om het vervoer en de stalling van zijn vee, door de NVWA, te bekostigen. Volgens de rechter is het geld een borg, die de boer terugkrijgt, mocht hij later in het proces alsnog in het gelijk worden gesteld. Mocht het boer De Groot voor aanstaande vrijdag niet lukken het geld bij elkaar te harken, dan worden zijn koeien geslacht, ongeacht of de boer nu wel of niet gelijk krijgt.

Thom gaf 5 maart aan de initiatiefnemers aan dat hij een timmerman de stal heeft laten opkalefateren en dat hij er vertrouwen in heeft dat de autoriteit de stal nu goed zal keuren. Ook dit is namelijk een voorwaarde die hem gesteld is, om het vee terug te kunnen krijgen.

Om Thom te helpen kan men geld storten op dit rekeningnummer (Het is hulp, dus geen lening):
IBAN: NL33RBRB0827255306
Bic code van de RegioBank is RBRBNL21

Klik hier om naar de Facebook-pagina te gaan.’

Ik heb hier eerder aandacht besteed aan oormerken en gewetensbezwaarden. Op 9 december 2009 in ‘Ongemerkt’:

‘Koeien zonder oormerken en met hoorns zijn zeldzaam geworden in Nederland en behoren tot ons agrarisch erfgoed. Er zijn nog maar enkele tientallen (melk)veehouders die weigeren de gele flappen in de oren van hun koeien te doen.’

En ook op 25 juli 2011 in ‘Gewetensbezwaarden’:

‘De Groot en Brandsma, allebei biologisch-dynamische boeren, vinden dat zij met het oormerken dierenleed toebrengen en weigeren al 20 jaar dit hun koeien en schapen aan te doen. Deze principiële opstelling is de Haagse en Europese beleidsmakers een doorn in het oog.’

RTV Drenthe meldde op 25 februari ‘Boerderijen oormerkweigeraars op slot gezet’:

‘Melkveehouder Sake Gerritsen uit Echten en vier andere oormerkweigeraars willen een procedure tegen de staat beginnen. Ze vinden dat de voedsel- en warenautoriteit (NVWA) hun bedrijven onterecht op slot heeft gezet. De boeren weigeren uit principe hun koeien te oormerken, maar hebben volgens de NVWA fouten gemaakt in hun alternatieve administratie.

De boeren kunnen daardoor sinds januari hun vee niet meer verkopen en krijgen daardoor een te grote veestapel. Volgens de getroffen boeren is de maatregel van de NVWA overdreven. Sake Gerritsen had bijvoorbeeld de haarmonsters voor een DNA-identificatie van de koeien te laat opgestuurd.

Overleg met de NVWA heeft volgens de oormerkweigeraars niets opgeleverd en ook de rechter gaf hen ongelijk. Daarom willen de boeren nu een rechtszaak tegen de staat aanspannen en roepen ze staatssecretaris Sharon Dijksma op om tussenbeide te komen. In Nederland zijn een dertigtal boeren die oormerken weigeren.

Tv-reportage
Audio: Radio-item over de oormerkweigeraars’

Al op 22 februari schreef de Leeuwarder Courant ‘Oormerkweigeraars zijn blokkade beu’:

‘Vijf Friese en Drentse melkveebedrijven van oormerk-weigeraars zijn geblokkeerd. Hun noodkreet aan staatssecretaris Sharon Dijksma: stop deze hetze! Wytze, Hedwig en Lamkje Brandsma zouden graag vier koeien en zes kalveren willen verkopen. Maar hun bedrijf is vanaf eind januari geblokkeerd door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA).

De oormerkweigeraars hebben het gevoel dat de inspectie uit is op het einde van hun bedrijf. Sinds het aantreden van een nieuwe teamleider waait er een kille wind bij NVWA-Noord, meent Lamkje Brandsma.’

Liwwadders.nl, ‘een leidende, lokale website met een divers informatie-aanbod over Leeuwarden’, kwam op 11 februari met ‘Biologisch-dynamisch veehouder De Groot: Ik moet hangen’, een bericht geschreven door Karin de Mik, de correspondent van NRC Handelsblad in Leeuwarden:

‘Lutz Jacobi: “Hetze tegen oormerkweigeraars”
Bd-koeien in beslag bij Friese veehouder

“Ik moet hangen,”, zegt biologisch-dynamisch veehouder Thom de Groot uit Goatum bij Grou. Vanmiddag nam de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVW) vergezeld door politiemensen achttien koeien en kalveren van hem in beslag. De dieren zouden te schraal zijn. Onzin, zegt De Groot. “Ik heb een verklaring van de dierenarts dat al mijn vee gezond is.” De veehouder is ervan overtuigd dat er iets anders achter de inbeslagname zit. De Groot is al ruim 20 jaar oormerkweigeraar. Zijn koeien hebben geen oormerken en hebben ook nog hun horens. De gele flappen vindt De Groot een vorm verminking. Samen met 30 andere veehouders in Nederland is hij erkend gewetensbezwaarde. “Ik was de voorman van deze oormerkweigeraars en nu proberen ze mijn moreel te breken.”

Al enkele weken is zijn bedrijf, net als dat van vier andere Noord-Nederlandse oormerkweigeraars, geblokkeerd. Er mag geen vee worden aan- of afgevoerd. De NVWA zegt dat het aan de registratieregeling schort. Welke precies, wil een woordvoerder niet zeggen. De blokkade is een financiële strop voor de veehouders. Voor De Groot kwam daar gisteren nog eens de “overval” van politie en NVWA bij. Aanvankelijk blokkeerde hij de oprit naar zijn boerderij met een tractor, waardoor de veewagen het erf niet op kon. Uiteindelijk gaf De Groot de sleutel van de tractor toch aan een van de agenten. “Ze zeiden dat ze een gerechtelijk bevel hadden.”

De Groot seinde het PvdA-kamerlid Lutz Jacobi in. Zij zegt “zeer verbolgen” te zijn over zowel de blokkade van de veebedrijven als over de inbeslagname van het vee van De Groot. “Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat hier sprake is van een hetze tegen de oormerkweigeraars. Ze voldoen aan alle protocollen en opeens zouden ze dat niet meer doen?” Jacobi heeft partijgenote en staatssecretaris Sharon Dijksma al aangesproken op de blokkade. “Ze moeten mensen helpen met een regeling in plaats van ze te pesten. Want dit is gewoon oormerkweigeraarpesten.” Ook zet ze grote vraagtekens bij de inbeslagname van de koeien van De Groot. “Een biologisch boer die niet goed voor zijn vee zou zorgen? Zo vals.” Ook het Kamerlid denkt dat de overheid met de actie hun verzet tegen de oormerken wil breken. “Ze hopen dat deze mensen zo gedemotiveerd raken dat ze toegeven.”’

Dezelfde Karin de Mik schreef eergisteren in NRC Handelsblad ‘Hij weigerde zijn koeien te mishandelen’ (niet online):

‘Een boer wil zijn dieren niet oormerken. Toen werden zijn koeien in beslag genomen.

Hij staat in de lage schutstal, die wordt ondersteund door stevige, houten balken. Biologisch-dynamisch boer en oormerkweigeraar Thom de Groot (62) uit Grouw staart naar de lege plekken. Gerrit, Lysbeth, Jitse, Gerrit, Anna, Hanna, Wypkje, Wietse Jan en tien andere koeien staan er niet meer. “Geen beweging, een dooie boel zo. Het gaat me door merg en been.”’

En op 14 februari was het Ana van Es die in de Volkskrant berichtte over ‘Oormerkweigeraar hoopt op clementie uit Den Haag’ (evenmin online, dus ook dit alleen maar kort):

‘Melkveehouder Wytze Brandsma weigert, net als zijn vader voor hem, zijn koeien te voorzien van een “gele flap”. Na zijn vaders dood probeert Den Haag hem daartoe te dwingen. De hoop is nu gevestigd op de staatssecretaris.’

Vandaag meldde Biojournaal ‘Het nut van de brandnetel – masterclass BD-wijn. Zondag 6 april in Woerden’:

‘Op zondag 6 april wordt in Het Kasteel Woerden een masterclass biologisch-dynamische wijn gehouden. De laatste tijd wordt er volop gesproken over de zin en onzin van biologisch-dynamische wijnbouw. Romana Echensperger, in opleiding als Master of Wine, heeft zich in het onderwerp verdiept en vertelt tijdens de Masterclass graag over wat levende landbouw betekent voor de wijnen van nu en in de toekomst. Klik hier voor meer informatie.’

Ook vandaag in Biojournaal dit verslag van een evenement eergisteren, ‘Erik Does: “EkoPlaza hoeft het niet te hebben van marge op groente en fruit”. Verslag openingsavond It’s the food, my friend!’

‘“Als mensen of dieren veel stress ervaren, krijgen ze een hang naar zoet en vet eten. Dat zie je terug in dierentuinen en in de wijken van grote steden.” Op dinsdag 4 maart ging de vijfde debatreeks over de toekomst van landbouw en voeding prikkelend van start in de Rode Hoed in Amsterdam. De lustrumeditie begon met een gesproken “feestelijke” column door Dick Veerman, waarna Jaap Seidell en Erik Does aan het woord kwamen over de tweedeling die in de maatschappij rond voedsel aan het ontstaan is; in Amsterdam is het verschil in levensverwachting tussen “goede” en “mindere” wijken al opgelopen tot tien jaar. Wetenschapper Seidell predikte hierbij een “Sarphatische” oplossing, terwijl Erik Does vooral zijn EkoPlaza-keten in het licht zette.

Tegenover de wetenschapper Jaap Seidell stond de bedrijfsman: Erik Does, algemeen directeur van EkoPlaza en groothandel Udea. Hij noemde de kloof tussen arm en rijk eerder een kloof tussen mensen die minder kennis hebben – en daarmee gevoeliger zijn voor de miljarden die uitgegeven worden aan reclame voor junkfood – en mensen die meer kennis hebben en daardoor betere keuzes kunnen maken.

Erik kreeg flink wat kritische vragen uit het publiek te verwerken. Waarom zet hij niet meer in op regionaal voedsel? En waarom stunt EkoPlaza met de prijzen van een product als quinoa, dat inmiddels zo schaars is dat het voor mensen in Bolivia niet meer te betalen is? Does verweerde zich door te wijzen op de bedrijfsrealiteit. Consumenten willen nu eenmaal ook ananassen en quinoa eten, liefst betaalbaar. “Wij hebben de heilige graal niet in handen, maar we proberen wel in de goede richting te bewegen.”

Hij vertelde ook dat groente en fruit bij EkoPlaza altijd prominent voor in de winkel ligt, ofschoon het niet de meest lucratieve productgroep is. Dat is opmerkelijk, merkte bezoeker en worstenmaker Samuel Levie na afloop op, want gangbare supermarkten drijven juist op kruissubsidie: ze leggen flinke marges op groente en fruit, en gebruiken dit geld om frisdrank en andere obesitas-bevorderende producten van A-merken onder de prijs te kunnen verkopen. Terwijl je het eigenlijk andersom zou moeten doen, als je het goed voor hebt met je klanten. Desgevraagd beaamt Does dat EkoPlaza inderdaad een ander verdienmodel heeft dan de reguliere supermarkten: “Onze marge op groente en fruit is kleiner; ik hoef dan ook geen internationale A-merken te verkopen met een negatieve marge.”

Does stelde ook dat Udea als groothandel op een duurzame manier relaties onderhoudt met de leveranciers, de boeren. “Wij bestellen niet vandaag voor morgen, onze telers hebben duidelijkheid vooraf. We gaan met ze om de tafel.”

De volle zaal werd zoals in de voorgaande jaren weer in bedwang gehouden door moderator Felix Rottenberg, deze keer op milde wijze. Bij zijn gebruikelijke rondvraag aan het begin van de avond bleken geïnteresseerde burgers in de zaal in de meerderheid te zijn, gevolgd door studenten en wetenschappers, mensen uit de handel, en consultants. Boeren, koks en en NGO’s waren ook schaars aanwezig.

Klik hier om het gehele verslag van de openingsavond te lezen.’

Triodos Bank bracht op 28 februari een persbericht met ‘Positieve vooruitzichten op de lange termijn. Gestage groei toevertrouwde middelen, klanten en kredietverlening’ naar buiten:

‘Het balanstotaal van Triodos Bank stijgt in 2013 met 22% tot EUR 6,4 miljard dankzij een gestage groei van de toevertrouwde middelen en een succesvolle emissie van aandelen. Het totaal toevertrouwd vermogen aan Triodos Bank, Triodos Beleggingsfondsen en Triodos Private Banking groeit met 20% tot EUR 9,6 miljard. De netto winst bedraagt EUR 25,7 miljoen, een stijging van 14% ten opzichte van 2012. Het aantal klanten groeit met 18%. In november 2013 passeerde de bank de grens van een half miljoen klanten.

Gebalanceerde groei

Directievoorzitter Peter Blom: “Door de gebalanceerde groei gedurende de afgelopen paar jaar is de bank nu een middelgrote bank geworden. Er is ontegenzeggelijk een groeiende behoefte aan duurzame banken als Triodos Bank.” In 2013 heeft de bank haar positie als financiële instelling verder versterkt. Het eigen vermogen is met 16% gestegen, waarvan EUR 68 miljoen als gevolg van een succesvolle emissie van certificaten van aandelen. Het nieuwe kapitaal is afkomstig van duizenden particulieren die mede-eigenaar willen zijn van de bank. Het aantal certificaathouders stijgt van 26.000 naar meer dan 31.000. Het business model van Triodos Bank richt zich op de financiering van de reële, duurzame economie.

Lange termijn financiering

Peter Blom: “Lange termijn financiering is cruciaal voor een duurzame economie. De heersende geneigdheid op de financiële markten om te focussen op de korte termijn, trekt middelen weg uit de reële economie. Door meer aandacht voor lange termijn financiering en door meer rekening te houden met de effecten op het milieu en de samenleving kunnen banken actief bijdragen aan een duurzamere toekomst.”

Het nieuwe aandelenkapitaal heeft bijgedragen aan een stijging van de Core Tier 1 Capital Ratio van Triodos Bank tot 17,8% eind 2013. Triodos Bank streeft naar een solvabiliteitsratio van tenminste 14%. Het nieuwe kapitaal biedt een stevige basis voor de verdere ontwikkeling van de bank en de groei van onze kredietverlening aan duurzame bedrijven. Triodos Bank blijft ruimschoots voldoen aan de nieuwe kapitaal- en liquiditeitseisen, beter bekend als Basel III. De leverage ratio van Triodos Bank is 8,7%. Het Europese minimum is 3%.

De kredietverlening steeg in 2013 met 8%. De verwachte groei was tussen de 15 en 20%. De belangrijkste reden voor de lagere groei is de afname van kortlopende kredieten aan Nederlandse overheidsinstellingen. Deze beleggingen maken volgens de regels van de financiële verslaglegging onderdeel uit van de kredietportefeuille. Deze beleggingen zijn vanwege liquiditeitsoverwegingen omgezet naar andere beleggingen die buiten de kredietportefeuille vallen. Zonder deze verandering zou de kredietportefeuille met 14% zijn gegroeid.

De kwaliteit van de kredietportefeuille bleef ondanks de economische recessie over het geheel genomen goed. Dit heeft geleid tot een daling in de totale voorziening voor probleemkredieten tot 0,49% van de gemiddelde kredietportefeuille (2012: 0,67%). De lange termijn interne benchmark voor voorzieningen is 0,25%.

Vooruitzichten voor 2014

Peter Blom: “In 2014 willen we ons primair richten op de kwaliteit en diversificatie van de kredietportefeuille. We zullen ons daarbij richten op kredieten aan duurzame koplopers en meer hypotheken voor duurzame woningen gaan verstrekken. Begin 2013 introduceerden wij als eerste in Nederland een hypotheek voor duurzame woningen, gekoppeld aan het energielabel: hoe groener de woning, hoe lager de hypotheekrente. Een belangrijke prikkel om woningen energiezuiniger te maken.”

Voor 2014 verwacht Triodos Bank een bescheidener groei in balanstotaal van tussen 5 en 15%. De winst zal naar verwachting op hetzelfde niveau blijven of iets verbeteren. De resultaten in 2014 zullen negatieve gevolgen ondervinden van de eenmalige extra belasting die de Nederlandse overheid heft als bijdrage aan de redding van SNS Bank. Triodos Bank verwacht dat alle vestigingen hun klantenbasis zullen verbreden. Het aantal klanten zal naar verwachting stijgen met 10 tot 15%.

Triodos Beleggingsfondsen

Triodos Investment Management voert de directie over 19 beleggingsfondsen. Het betreft zowel fondsen voor particulieren als voor institutionele beleggers. Het totaal beheerd vermogen bedraagt eind 2013 EUR 2,5 miljard. De groei van de gezamenlijke beleggingsfondsen bedraagt EUR 317 miljoen (een stijging van 15%). We beschouwen dit gezien de marktontwikkelingen en overheidsbezuinigingen in verschillende landen in Europa als een goed resultaat.

Triodos beleggingsfondsen beleggen in duurzame sectoren zoals microfinanciering, biologische landbouw, culturele instellingen, duurzame energie, duurzaam vastgoed en beursgenoteerde ondernemingen die bovengemiddeld presteren op sociaal- en ecologisch beleid (SRI).

Begin 2014 heeft Triodos Investment Management een nieuw fonds gelanceerd: het Triodos Organic Growth Fund. Dit is een uniek fonds, “evergreen” dat langetermijnleningen en -aandelenkapitaal verstrekt aan koploperondernemingen in biologische voeding en duurzame consumentenproducten in Europa.

Op hoofdpunten zijn in 2013 de volgende resultaten geboekt:
Balanstotaal Triodos Bank: EUR 6,4 miljard (22% groei)
Triodos beleggingsfondsen: EUR 2,5 miljard (15% groei)
Triodos Private Banking: EUR 685 miljoen (23% groei)
Aantal klanten 517.000 (18% groei)
Kredietverlening: EUR 3,5 miljard (8% groei)
Netto resultaat: EUR 25,7 miljoen (14% groei)
Core Tier 1-ratio 17,8% (2012: 15,9%)
Aantal medewerkers 911 (16% groei)’

Gisteren plaatste Bart Hommersen van ‘Vruchtbare Aarde magazine’ dit op Facebook:

‘Op onze eettafel ligt al enige dagen het artikel dat de NRC onlangs wijdde aan de vorige week overleden Jan Hoet. De man die wel werd aangeduid als Vlaamse “kunstpaus” of “kunstkenner”, maar die bovenal een eigenzinnige, razend interessante, breed om zich heen kijkende boeiende persoonlijkheid was.

Het NRC-artikel van Hans den Hartog eindigt als volgt:
Jan Hoet: “Weet je wat het is: mijn diepste geloof is dat het universum oneindig is, maar dat er, en dat lijkt een contradictie, uiteindelijk niets verloren gaat. Alles blijft erin. Niets kan eruit. Dat betekent ook dat als je sterft, je er nog altijd bent. Je weet alleen niet hoe en op welke manier...”

Op internet stoot ik op andere, fascinerende interviews. Op 22 oktober 2011 gaf Jan Hoet een groot interview aan Hugo Camps. Door “De Morgen” opnieuw gepubliceerd (zie link onderin). Een heel mooi gesprek. Enkele hoogtepunten:

“We eten in La Petite Bouffe in Latem. Kennelijk een vertrouwde omgeving. Er was geen bearnaisesaus voorzien, maar speciaal voor Jan gaat de chef over tot actie. Later zal hij ook nog een taartje bakken ter attentie van zijn gast. Jan Hoet: ‘Ongelooflijk, hè!’ Waar hij staat of gaat, er ontstaan altijd rimpelingen. Soms vriendelijk, soms vijandig.”

Over het belang van intuïtie zegt hij: “Mijn hele leven heb ik de neiging gehad altijd het intuïtieve in mezelf op te zoeken. Niets is mooier dan de frisheid van intuïtie. Ik heb altijd een strijd moeten voeren tussen kennis en intuïtie, tussen weten en voelen. Juist omdat ik in mijn kunstbeleid zo’n intuïtief uitgangspunt had, gingen er vrachten kritiek over me heen. Intuïtie hoort tot de mythologie en daar waren al die criticasters bang voor. Voor hen moest alles theoretisch zijn...”

Over zijn moeder: “Mijn moeder zocht haar eigen schilderijen uit. Zij wist weinig van kunst. Als ik haar zou gevraagd hebben wat impressionisme was, zou ze het hoofd hebben afgewend. Zij kocht op intuïtie en achteraf bleek dat ze een bijzonder goede smaak had. Sterker nog, de schilderijen die zij had gekozen bleken twintig jaar later van een hogere artistieke kwaliteit te zijn dan de collectie van mijn vader. Ik heb ontzettend veel liefde van haar gekregen.”

Over het belang van chaos: “Orde is verraderlijk. Ik huiver voor de perfecte orde. Alle grote dingen komen uit chaos, uit een ruïne. Uit ontwrichting. Uit orde ontstaat het kwaad. Het is een mombakkes waarachter je alles kunt verbergen. Het maakt je los van alle medeplichtigheid. In de orde is alles gecategoriseerd, afgebakend, opgedeeld. Iedereen heeft zijn functie en is derhalve onschuldig voor het totaalbeeld. Dat is wat managers vandaag doen. Zij bakenen alles af in een leugen. Ik geloof daar niet in. De leugen van de perfectie doodt creativiteit en motivatie. Het is allemaal opgedrongen.”

Over het onbekende: “Ik voel me permanent uitgedaagd tot onderzoek, tot toetsing van het onbekende. Grote kunstenaars zijn per definitie verslaafd aan het onbekende. Zij hebben niets met de heersende cultuur. Cultuur is lifestyle, oninteressant. Toen ik Joseph Beuys leerde kennen, ging voor mij een nieuwe wereld open. Een wereld waar ik nog niet eerder in was afgedaald. Dat was pure metafysica.”

Over het droevig stemmende, verrommelde landschap in Vlaanderen. “West-Vlamingen zijn de ergste van allemaal. Zij bouwen zoals er vroeger duivenkoten werden neergekwakt. Oostende is qua ruimtelijke ordening doffe ellende. Pas op, ik heb niets tegen verval. Italië is een prachtig land, juist omdat het naast die rijke geschiedenis ook het verval in zich draagt. In Italië wordt alles opgevrolijkt door het theater dat zich op straat afspeelt. Dommigheden, catwalk, entertainment, je ziet het alom. Ik denk dat we in Italië na Berlusconi een nieuwe renaissance gaan meemaken.”

Over zijn gefascineerd zijn door operatiekamers. “De rituelen zijn prachtig. De chirurg die daar staat en als een hogepriester wordt aangekleed door glimlachende assistenten - schitterend. En als je na de operatie wakker wordt, kom je in een volmaakte geruisloosheid terecht. Ook in een ziekenhuis probeer ik de ruimte te onderzoeken die niet zichtbaar is. Ik ben altijd met de grens van de dood bezig, maar ik ben niet bang voor de dood. Ook mooi meegenomen, in een ziekenkamer kun je ongestoord lezen. Een Philip Roth of ‘Die Vermessung der Welt’ van Daniel Kehlmann, bijvoorbeeld. Een geweldige schrijver...”

Het laatste interview van Hugo Camps met Jan Hoet – demorgen.be – Op 22 oktober 2011 gaf Jan Hoet voor DM Magazine zijn laatste grote interview aan Hugo Camps.’

Op de weblog ‘Bernard Lievegoed. Werkplaats voor monografieën over Bernard Lievegoed’ verscheen op zaterdag 1 maart eindelijk weer een nieuwe bijdrage. ‘Een geval van karaktermoord. Over Bernard Lievegoed en Steven Matthijsen’, geschreven door Jelle van der Meulen:

‘In zijn zojuist verschenen boek Een stap verder beschrijft Nard Besseling een geval van karaktermoord in de antroposofische beweging in Nederland. De ondertitel van het boek luidt: “Over het turbulente ontstaan van de Bernard Lievegoed Kliniek”. Het drama dat Besseling belicht maakte deel uit van de moeizame processen die aan de start in september 1992 van de psychiatrische kliniek in Bilthoven voorafgingen. Uit de goed gedocumenteerde beschrijvingen blijkt klip en klaar dat daarbij niet alleen inhoudelijke meningsverschillen, maar ook persoonlijke aversies en het verdedigen van bestaande machtposities een hoofdrol hebben gespeeld.

Ik wil mij hier op het handelen van Bernard Lievegoed in deze kwestie concentreren. Om zicht te krijgen op zijn positie in het geheel van de verwikkelingen is het echter eerst nodig een paar omstandigheden kort te beschrijven. Zo was er de onontkoombare – en eigenlijk vanzelfsprekende – omstandigheid dat de overheden van de antroposofen een eenduidig concept verlangden, meningsverschillen moesten dus overwonnen worden. Een volgende omstandigheid was echter dat de betrokkenen er grote moeite mee hadden tot een gezamenlijk voorstel te komen, de afgronden waren te diep. In de kern ging het daarbij om de vraag of de kliniek een afdeling van de (toen nog bestaande) Zeylmans Kliniek zou worden, of dat zij zelfstandig als algemeen psychiatrisch ziekenhuis (APZ) zou worden ingericht.

Bernard Lievegoed, hij was inmiddels ruim in de zeventig, speelde geen formele rol in de voorbereidingen, hij was een soort van raadgever op de achtergrond. Samen met ondermeer Cees Zwart, Ate Koopmans, Bart Jan Krouwel en Marko van Gerven, die allen meer of minder relevante bestuurlijke posties innamen, vond hij dat de kliniek onderdeel van de Zeylmans Kliniek moest worden. Hij was van mening dat de psychiatrie alleen op die manier in het geheel van de medisch-antroposofische zorg kon worden geïntegreerd, een apart ziekenhuis wees hij met kracht van de hand. Dat de kliniek uiteindelijk toch een apart ziekenhuis is geworden en dat Lievegoed er niettemin in 1992, dus kort voor zijn sterven, zijn naam aan liet verbinden, is een niet onbelangrijk aspect van het drama.

De belangrijkste voorstander van een zelfstandig psychiatrisch ziekenhuis, dus los van de Zeylmans Kliniek, was de psychiater Steven Matthijsen. Hij behoorde niet tot het sociale netwerk rond de Zeylmans Kliniek en had als psychiater vanaf 1978 met succes een afdeling in de Willem Arntsz Hoeve geleid, waar hij in de jaren daarna tal van antroposofische therapieën had ingevoerd. Matthijsen en zijn medestanders (Frank Ruijl, Briën Bos) benadrukten in de aanloop tot de op te richten psychiatrische kliniek dat een APZ duidelijk meer therapeutische voorzieningen mogelijk maakte; zo konden in een APZ ook langdurig patiënten worden opgenomen, wat in een afdeling van een algemeen ziekenhuis niet was toegestaan. Uit de beschrijvingen van Nard Bessseling leid ik af dat Matthijsen soeverein optrad als een bevlogen en hardnekkige initiator, die bij de vertegenwoordigers van de overheid werd gerespecteerd.

Terugblikkend kan worden vastgesteld dat de Bernard Lievegoed Kliniek zonder de visie en de inspanningen van Steven Matthijsen nooit zou zijn ontstaan. Het verloop van de gebeurtenissen laat echter zien dat uitgerekend Matthijsen onder schot kwam te staan als initiator, als praktiserend psychiater, maar ook als persoon. Simpel gezegd: veel van de mensen die deel uitmaakten van het sociale netwerk rond de Zeylmans Kliniek zagen hem niet zitten. En Matthijsen kreeg dat ook volop te merken; een antroposofische arts in Zeist – om maar een voorbeeld te noemen – maakte op zeker moment kenbaar dat alle antroposofische artsen in Zeist geen patiënten meer naar Matthijsen door wilden verwijzen. Waarom niet? Dat werd niet duidelijk, concrete bezwaren tegen zijn werk als psychiater werden niet openlijk geuit.

Matthijsen merkte aan alle kanten dat door roddel en achterklap zijn reputatie op het spel stond, tastte met betrekking tot de redenen daarvan echter in het ongewisse. Hij bevond zich dus in de onaangename situatie van iemand die slachtoffer van karaktermoord dreigt te worden. Waarom werd Matthijsen genekt? Besseling stelt in zijn boek weliswaar deze vraag, maar laat het antwoord erop wijselijk open. Ik houd het er echter op dat leden van het netwerk rond de Zeylmans Kliniek de macht met deze vreemde – niet zomaar vreemde, maar zwarte – eend in de bijt niet wilden delen.

Ik kom nu bij de rol van Bernard Lievegoed in het geheel. Op 11 november 1988 verstuurde Lievegoed een brief aan het bestuur en de artsen van de Zeylmans Kliniek en aan het bestuur van de Vereniging van Anthroposofische Artsen. De volledige tekst van de brief is in het boek van Nard Besseling na te lezen. De brief bestaat uit twee delen, in het eerste maakte Lievegoed duidelijk waarom naar zijn mening de op te richten psychiatrische kliniek onderdeel van de Zeylmans Kliniek moest worden. In zijn ogen moest iedere categoriale afsplitsing “principieel” worden afgewezen. In het tweede deel gaf Lievegoed zijn mening over de persoon van Steven Matthijsen, op een manier waar – een treffender formulering schiet mij niet te binnen – de honden geen brood van lusten. Refererend aan een gesprek dat tussen hem en Matthijsen had plaats gevonden, schreef Lievegoed ondermeer:

“In het door Steven Matthijsen gevraagde laatste gesprek heb ik hem onomwonden verklaard: Jij hebt mij gevraagd om een oordeel uit te spreken over je eigen positie in de psychiatrische strijdvraag: welnu, jij bent absoluut ongeschikt om een groep te leiden, het tragische bij jou is, dat je altijd juist dàt wil wat je niet kan. Jij bent een ‘Einzelgänger’, een ‘lonely hunter’. (...) Alle samenwerking heeft altijd tot polarisatie gevoerd, ook nu weer.’ En: “Kort en goed, ik heb hem moeten zeggen dat als hij benoemd zou worden in de vacature van psychiater, er één grote ellende komt. Ik stel vast, dat ik hier met een onvolgroeide persoon te maken heb, wat ik hem ook gezegd heb”. (Onderstrepingen van Lievegoed. JvdM)

Bernard Lievegoed had ook nog in de laatste jaren van zijn leven een grote invloed in de antroposofisch-medische beweging in Nederland. Zijn brief betekende dan ook de nekslag voor Steven Matthijsen. Wie geïnteresseerd is in de uitwerking van de brief zij verwezen naar het boek van Nard Besseling, hij beschrijft tamelijk nauwkeurig hoe besturen en personen er indertijd mee zijn omgegaan. In de samenhang van mijn bijdrage op deze weblog is het voldoende vast te stellen dat Matthijsen van het verzenden en van de inhoud van de brief lange tijd niet op de hoogte was en ook dat hij tot op de dag van vandaag met de bittere gevolgen ervan te maken heeft.

Mij interesseren vooral drie aspecten. Het eerste is dat Lievegoed de brief aan (twee) besturen zond, niet dus aan betrokken privépersonen. Niet dat het laatste de zaak veel beter zou hebben gemaakt, maar doordat de brief een uiterst negatieve beschrijving van de persoon van Steven Matthijsen bevatte, uiteraard niet voor derden bedoeld, werden de betreffende besturen in een moeilijke situatie gebracht. Zij konden niet anders dan “besmuikt” ermee omgaan. De brief was een openbaar feit dat niet als openbaar feit kon worden behandeld.

Het tweede betreft de oordelen over de persoon van Matthijsen als zodanig, die klinken als de subjectieve oordelen van een hoogst verergerde godfather. Met name de mengeling van quasi psychologische begrippen (“lonely hunter”, “onvolgroeide persoon”) en patriarchale zinswendingen (“Ik heb hem moeten zeggen dat...”) verraden een gebrek aan soevereiniteit, je zou ook kunnen zeggen: aan wijsheid, die niet paste bij het morele aanzien dat Lievegoed – mijns inziens terecht – in brede kringen genoot. Hij geraakte ermee in tegenspraak tot zichzelf.

Het derde aspect betreft de omstandigheid dat het in de brief overduidelijk slechts ogenschijnlijk om de strijdvraag “afdeling Zeylmans versus zelfstandig ziekenhuis” ging. De brief openbaart dat de strijd in feite om de persoon van Steven Matthijsen handelde, wat in het verdere verloop van de ontwikkeling ook glashelder werd. Op het moment dat Matthijsen aan de kant was gezet, vielen de principiële bezwaren tegen de door hem voorgestelde vorm weg en kort daarop zou Lievegoed er zelfs mee instemmen dat zijn eigen naam aan de kliniek als zelfstandig psychiatrisch ziekenhuis werd gegeven.

Nu kan een lezer misschien denken: Het kan toch zijn dat Lievegoed met betrekking tot de persoon van Matthijsen eenvoudig gelijk had? Je hoeft echter Matthijsen niet eens te kennen – ik ken hem niet – om te weten dat het antwoord op de vraag alleen maar ontkennend kan zijn. Alleen al de hoeveelheid gram die in de oordelen steekt, verraadt de subjectiviteit ervan. Iets van de oordelen mag een heel klein beetje waar zijn, zoals het ook een heel klein beetje waar is dat er in Londen altijd een natte mist hangt. Maar als een evenwichtige beoordeling van een persoon – hoe trouwens over personen te oordelen? – zijn de woorden van Lievegoed niet serieus te nemen.

Ook kan een lezer denken: de geschiedenis loopt nu eenmaal niet op pantoffels, daar waar gehakt wordt vallen spaanders. Dat is natuurlijk waar en je hoeft geen Alexander de Grote te heten om met goed of slecht recht schuld op je te laden. Maar met het oog op Bernard Lievegoed is nu juist de vraag: hoe kan uitgerekend de man die steeds maar weer opriep tot samenwerking van personen en groepen met verschillende karmische achtergronden, zo blind zijn geweest in eigen queeste? Wat heeft hem in deze geschiedenis parten gespeeld? Waarom heeft hij zijn soevereiniteit niet weten te bewaren?

En de lezer kan denken: is het niet beter deze zaak te laten rusten? Het is immers al zo lang geleden... Ten eerste is eerherstel voor Steven Matthijssen op zijn plaats, al was het alleen maar om ontstane wonden te helen. Eerherstel is – juist in de zin van de “cultuur van het hart” van Bernard Lievegoed – een reinigende handeling, die de weg voor het vergeven opent, en vergeving behoort in esoterisch opzicht tot de krachtigste handelingen in het leven. Niet alleen de persoon van Steven Matthijsen heeft hier baat bij, ook de individualiteiten van Bernard Lievegoed en van vele anderen meer zoeken deze verzoening. Die kan alleen plaatshebben wanneer mensen in het hier en nu zich ervoor verantwoordelijk stellen.

Maar het gaat hier niet alleen om personen, het gaat – ten tweede dus – ook om het zelfbegrip van de antroposofische beweging in Nederland als geheel. Ik bedoel hier het volgende mee. Een beweging die zich niet om de ongerechtigheden van haar verleden bekommert, komt – net als de persoon van Bernard Lievegoed in dit geval – in tegenspraak met zichzelf. Zij doet met betrekking tot zichzelf niet wat zij anderen met betrekking tot hun zaken voorhoudt. En juist doordat de details in de openbaarheid verborgen blijven, wordt het besmuikte manoeuvreren dat ermee gepaard gaat, des te scherper geregistreerd.

Tot de vruchtbare eigenschappen van Bernard Lievegoed behoorde dat hij ertoe bereid was zijn invloed (macht) ook daadwerkelijk te gebruiken; moeilijke en vaak ook pijnlijke beslissingen schuwde hij niet. Maar in gesprekken met hem heb ik meerdere malen moeten vaststellen dat hij met betrekking tot bepaalde personen in zijn oordelen onvrij kon worden, zich dan inderdaad door een afschuw liet leiden, die diep uit zijn wezen kwam en vanuit de feitelijke omstandigheden maar moeilijk te verklaren viel. Mij lijkt dat op zichzelf niet iets opmerkelijks te zijn, aan personen kleven nu eenmaal altijd ongerijmdheden, ook duistere en onaangename. Voor een begrip van de betekenis van Bernard Lievegoed is echter van belang dat de vraag wordt gesteld: waarop hadden zijn aversies inhoudelijk gezien betrekking?

Alleen in het kader van een uitvoerige biografie kan deze vraag worden beantwoord. Maar ik waag het niettemin op deze plaats één enkel aspect te belichten, omdat het mij al zo lang bezighoudt en omdat het in de verhouding tot Steven Matthijsen wellicht ook een rol heeft gespeeld. Mij lijkt het dat Bernard Lievegoed vaak een probleem had met mensen die in hun denken en handelen in staat waren consequent aan bepaalde uitgangspunten (“waarheden”) vast te houden, mensen dus die de inhoud en de vorm van hun “begrippen” niet aan steeds wisselende omgevingen wensten aan te passen. Lievegoed was extreem “situationeel” ingesteld, een vis in het water van de sociale verhoudingen, daarbij was het echter soms moeilijk zijn uitingen onder één noemer te krijgen. Alleen al aan zijn publicaties is dit te zien, de lezers die hij voor ogen had bepaalden in hoge mate inhoud en vorm van zijn teksten.

Voor Lievegoed’s gevoel waren “waarheden” al snel “gefixeerd”, van letterlijke herhalingen hield hij al helemaal niet, hij beschouwde ze als negatieve nawerkingen van de oud-Egyptische cultuur. Zijn behoefte begrippen open te laten is bijvoorbeeld te zien aan zijn notie van een “cultuur van het hart”, dat hij eigenlijk nooit nader heeft beschreven, laat staan heeft gedefinieerd; hij beschouwde het begrip eerder als een toegang tot een nog onbestemde ruimte die erachter lag. In die ruimte scheen achter een dik wolkendek een zon, je zag het licht, maar niet de bron ervan. Tal van mensen voelden zich door de notie dan ook aangesproken, zij konden er als het ware hun eigen intenties mee verbinden.

Hij prees ook altijd weer de voordrachten van Rudolf Steiner, hij vond ze “beweeglijk” en “open” en “niet gefixeerd”. Ik heb Lievegoed nooit horen zeggen dat hij onder de indruk was van de consistentie bij Steiner, het waren juist de wisselingen in de formuleringen die hem bevielen en tot voorbeeld waren geworden. Een schaduwzijde van Lievegoed ligt dan ook precies in een zekere slordigheid met betrekking tot de begrippen die hij gebruikte. Vooral in antroposofische kringen in Duitsland werd en wordt hij op dit punt bekritiseerd, wat soms zover gaat dat hij in het geheel niet serieus wordt genomen. (Dat ook dit meestal “besmuikt” wordt geuit, hoeft ons niet te verbazen, zie boven.)

Dieter Brüll is een goed voorbeeld van iemand die bij Lievegoed steeds weer aversie opriep. Een vertrouwde medewerker van Bernard Lievegoed beschreef de verhouding tussen Brüll en Lievegoed ooit eens treffend als volgt: “Daar waar Brüll de haarscherpe floret van het precieze denken inzette, gebruikte Lievegoed aan het slot van de discussie de bijl van de wil”. Deze karakterisering verraadt iets algemeens over het handelen van Lievegoed, dat zich inderdaad richtte op de constructieve (soms ook destructieve, zie boven) werking van de begrippen in een heel bepaalde situatie. Kennis en inzicht waren voor Lievegoed vaak een middel tot een bepaald doel. (Bij Brüll was dit minder het geval, in de regel leidde hij het doel af uit de begrippen die hij “begreep”.)

Juist van Lievegoed heb ik geleerd – hij hield vaak niet op erover te spreken – dat de individuele wijze van ons denken, voelen en willen ook een cultureel-karmische aangelegenheid is, die boven onze persoon uitgaat. Hij verklaarde dan bijvoorbeeld: “Als je als Viking ooit een inwijding in de Noordse mysteriën hebt doorgemaakt en je ontmoet in je huidige leven iemand die een inwijding in het Griekse Efeze beleefde, moet je erop voorbereid zijn dat eerst een paar grote misverstanden opduiken”. Hij kon dit lachend zeggen, als ging het om grappige aangelegenheden die met humor konden worden genomen. Maar dat het hem zelf niet altijd was gelukt zo luchtig met de “misverstanden” in zijn eigen leven en streven om te gaan, wist hij heel goed, al sprak hij er niet graag over.

Ik denk dat het ook deze zelfkennis was, die hem ertoe bracht steeds weer over een “cultuur van het hart” te spreken.

Jelle van der Meulen, Keulen, februari 2014

Het boek Een stap verder. Over het turbulente ontstaan van de Bernard Lievegoed Kliniek kost 14,50 euro en is te verkrijgen via de auteur: Nard Besseling, Ahornstraat 9, 3203 VA Spijkenisse, info@utz.nl, (0181) 61 68 49.’

Er kwamen al divers reacties op. Op een vraag verklaarde Nard Besseling op maart 3, 2014 om 16:59:

‘Het boek is opgezet als documentatie op grond van dossieronderzoek. Ik heb als auteur niemand bevraagd in de betekenis van “meningen verzamelen”. Ik heb ook bij Steven Matthijsen zelf alleen maar feiten gecheckt, en niet zijn opinie weergegeven. De feiten die ik over de Stap-geschiedenis naar voren breng zijn zonder uitzondering gedocumenteerd. Denk daarbij aan notulen, brieven, aantekeningen van gesprekken enz. Hoofddoel van het boek was ook niet een overzicht van meningen te geven of alleen maar een feitenverzameling, maar een poging het vastgelopen conflict weer in beweging te krijgen. Dat bij de verdere stappen die er hopelijk komen ook mensen hun verhaal kunnen vertellen, is vanuit deze optiek alleen maar te wensen.

Nard Besseling, schrijver van Een stap verder’

En even later:

‘Ter aanvulling over de verkrijgbaarheid van het boek:

“Een stap verder” is ook te koop bij de bekende antroposofische boekhandels in Zeist, Zutphen, Den Haag, Amsterdam, Antwerpen en via de site ABC Antroposofie Boekenservice.’

Daarmee ben ik wel door mijn Nederlandse berichten heen. Maar ik heb nog buitenlandse. Bijvoorbeeld de ‘International Research Newsletter of Antroposophic Medicine nr.10 march 2014’. De vorige had ik op 19 december 2013 in ‘Programmacoördinator’, met daarin toen ook al het ‘Scientific congresses on Anthroposophic Medicine – June 2014 – Leiden, The Netherlands’, net als deze keer. Nu ook onder andere artikelen over ‘Integrative Medicine’:

‘Integrative Medicine (IM) is an increasing worldwide movement that is also expanding in the Netherlands. IM is essentially based on four pillars:
– the horizontal doctor/therapist-patient relationship or partnership,
– the active role of the individual (patient) in preventing disease, wellbeing and their own healing process,
– the use of evidence-based safe and effective complementary and alternative therapies in combination with conventional therapies, and
– working in a “healing environment”.

The Consortium of Academic Health Centers for Integrative Medicine defines integrative medicine as “the practice of medicine that reaffirms the importance of the relationship between practitioner and patient, focuses on the whole person, is informed by evidence, and makes use of all appropriate therapeutic approaches, healthcare professionals and disciplines to achieve optimal health and healing”. [1]

Bell et al (2002) state that, “clinicians and researchers are increasingly using the term integrative medicine to refer to the merging of complementary and alternative medicine (CAM) with conventional biomedicine. However, combination medicine (CAM added to conventional) is not integrative. Integrative medicine represents a higher-order system of systems of care that emphasizes wellness and healing of the entire person (bio-psycho-socio-spiritual dimensions) as primary goals, drawing on both conventional and CAM approaches in the context of a supportive and effective physician-patient relationship.”[2]

According to Rees and Weil (2001) “Integrated medicine (or integrative medicine as it is referred to in the United States) is practising medicine in a way that selectively incorporates elements of complementary and alternative medicine into comprehensive treatment plans alongside solidly orthodox methods of diagnosis and treatment.” [3]

The World Health Organization (WHO) uses the definitions of Traditional Medicine (TM) and CAM as follows:

Traditional medicine is the sum total of the knowledge, skills, and practices based on the theories, beliefs, and experiences indigenous to different cultures, whether explicable or not, used in the maintenance of health as well as in the prevention, diagnosis, improvement or treatment of physical and mental illness.

The terms “complementary medicine” or “alternative medicine” are used inter-changeably with traditional medicine in some countries. They refer to a broad set of health care practices that are not part of that country's own tradition and are not integrated into the dominant health care system.

The WHO Traditional Medicine Strategy 2014-2023, mentions an integrative approach as one of mane possibilities of developing models of best health care delivery which are sustainable, feasible and likely to improve health outcomes.

“Strategic direction 1: Capitalize on the potential contribution of T&CM to improve health services and health outcomes.

Mindful of the traditions and customs of peoples and communities, Member States should consider how T&CM, including self-health care, might support disease prevention or treatment, health maintenance and health promotion consistent with evidence on quality, safety and effectiveness, in line with patient choice and expectations.

Based on each country’s realities, models for integrating T&CM into national health systems should be explored. This includes deciding which forms of T&CM ought to be integrated, and how. If integration is not feasible, alternatives can be identified.

Many initiatives are under way across the world: their goal is to develop models of best health care delivery which are sustainable, feasible and likely to improve health outcomes. Depending on the circumstances of the individual country, care may take the form of a single discipline, multiple disciplines, a self-health care model or adopt a more integrative approach. Often the best models are developed by partnerships and collaborations and will be people- centred, relying on approaches that are safe, appropriate and cost-effective.” [3]

Boon et al (2004) were of the opinion that integrative medicine had still to be defined: “Integrative health care has become a common term to describe teams of health care providers working together to provide patient care. However this term has not been well-defined and likely means many different things to different people.” [5]

Snyderman and Weil (2002): “Integrative Medicine is the term being used for a new movement that is being driven by the desires of consumers but tha is now getting the attention of many academic health centers. Importantly, integrative medicine is not synonymous with complementary and alternative medicine (CAM). It has a far larger meaning and mission in that it calls for restoration of the focus of medicine on health and healing and emphasizes the centralaity of the patient-physician relationship. In addition to providing the best conventional care, integrative medicine focuses on preventive maintenance of healthy by paying attention to all relative components of lifestyle, including diet, exercise, stress management, and emotional well-being. It insists on patients being active participants in their health care as well as on physicians viewing patients as whole persons – minds, community members, and spiritual beings, as well as physical bodies. Finally, it asks physicians to serve as guides, role models, and mentors, as well as dispensers of therapeutic aids.” [6]

This topic will mainly permeate the discussions during the open congress on Thursday (The Contribution of Anthroposophic Medicine to the Development of Integrative Medicine)

[1] “About“. Consortium of Academic Health Centers for Integrative Medicine. Retrieved January 17, 2014.

[2] Bell I, Caspi O, Schwartz G, Grant K, Gaudet T, Rychener D, Maizes V, Weil A. Integrative Medicine and Systemic Outcomes Research: Issues in the Emergence of a New Model of Primary Health Care. Archives of Internal Medicine 2002, 162: 133-140.

[3] Rees L, Weil A. Integrated medicine - Imbues orthodox medicine with the values of complementary medicine. BMJ. 2001 January 20; 322(7279): 119-120.

[4] WHO traditional medicine strategy: 2014-2023. Retrieved January 17, 2014.

[5] Boon H, Verhoef M, O’Hara D, Findlay B. From parallel practice to integrative health care: a conceptual framework. BMC Health Services Research 2004, 4:15 doi:10.1186/1472-6963-4-15

[6] Snyderman R, Weil A. Integrative Medicine - Bringing Medicine Back to Its Roots. Arch Intern Med. 2002;162(4):395-397. doi:10.1001/archinte.162.4.395

Hoenders, H. , Appelo, M. & Jong, J. (2012). Integrative Medicine: A Bridge between Biomedicine and Alternative Medicine Fitting the Spirit of the Age. Sociology Mind, 2, 441-446. doi: 10.4236/sm.2012.24057.

Milburn MP. Understanding the Convergence of Complementary, Alternative and Conventional Care. The Convergence of Complementary, Alternative and Conventional Health Care Program on Integrative Medicine. 2004, The Program on Integrative Medicine, Department of Physical Medicine and Rehabilitation, School of Medicine, University of North Carolina at Chapel Hill

Thomas SN (editor). Integrating Complementary and Alternative Therapies with conventional care. 2004, The Program on Integrative Medicine, Department of Physical Medicine and Rehabilitation, School of Medicine, University of North Carolina at Chapel Hill.’

Er is ook dit ‘Whole Medical Systems Research’:

‘According to Wikipedia, Whole Systems Research (WSR) is a movement started in 2002 “to revisit issues of purpose, content, structure, design, and analysis in the medical sciences, with particular emphasis on evaluation of complementary and alternative medicine (CAM) systems and approaches. It is not so much a coherent philosophy as it is a tapestry of approaches and valuations intended to increase the benefits coming from medical research.”

Whole Medical Systems Research would then research aspects related to Whole medical systems, which can be described as complete systems of theory, diagnosis and practice that have evolved over time in different cultures and apart from conventional or western medicine. Some examples of whole medical systems are Ayurvedic Medicine, Traditional Chinese Medicine, Homeopathy, Naturopathy, and Anthroposophic Medicine.

Further readings:

Boon H, MacPherson H, Fleishman S, Grimsgaard S, Koithan M, Norheim AJ, Walach H. Evaluating Complex Healthcare Systems: A Critique of Four Approaches. eCAM 2007;4(3)279–285doi:10.1093/ecam/nel079

Ritenbaugh C, Verhoef M, Fleishman S, Boon H, Leis A. Whole systems research: a discipline for studying complementary and alternative medicine. Alternative Therapies 2003;9(4):32-36

Verhoef M, Lewith G, Ritenbaugh C, Thomas K, Boon H, Fønnebø V. Whole systems research: moving forward. Focus on Alternative and Complementary Therapies 2004;9(2):87-90

Bell I, Koithan M. Models for the study of whole systems. Integrative Cancer Therapies 2006;5:293-307

Elder Charles, Aickin M, Bell I, Fønnebø V, Lewith G, Ritenbaugh C, Verhoef M. Methodological challenges in whole systems research. Journal of Alternative and Complementary Medicine 2006;12(9):843-850

Jonas W, Beckner W, Coulter I. Proposal for an integrated evaluation model for the study of whole systems health care in cancer. Integrative Cancer Therapies 2006;5:315-319

Fønnebø V, Grimsgaard S, Walach H, Ritenbaugh C, Norheim A, MacPherson H, Lewith G, Launsø L, Koithan M, Falkenberg T, Boon H, Aickin M. Researching complementary and alternative treatments – the gatekeepers are not at home. BMC Medical Research Methodology 2007;7:7

Verhoef MJ, Lewith G, Ritenbaugh C, Boon C, Fleishman S, Leis A. Complementary and alternative medicine whole systems research: Beyond identification of inadequacies of the RCT. Complementary Therapies in Medicine, 2005 Sep; 13(3):206-12.

Hamre HJ, Kiene H, Ziegler R, Tröger W, Meinecke C, Schnürer C, Vögler H, Glockmann A, Kienle GS. Overview of the Publications From the Anthroposophic Medicine Outcomes Study (AMOS): A Whole System Evaluation Study. Global Advances in Health and Medicine.2014;3(1):54-70. DOI:10.7453/gahmj.2013.010’

En als laatste voorbeeld uit dit nummer, ‘Integrative Medicine (IM) and Anthroposophic Medicine (AM) in healthcare’:

‘Since 2000, in the United States, the Consortium of Academic Health Centers for Integrative Medicine (IM) is working on the development, scientific justification and implementation of IM in healthcare. Meanwhile, the consortium encompasses 57 academic medical centers including, for example, Harvard Medical School and Johns Hopkins University.

The development of knowledge on IM in the Netherlands – Dr. Henk Smid

In other parts of the world, Europe and the Netherlands, there is increasing interest in IM among policy makers, scientists, healthcare professionals and patients. For example, in 2011, the Dutch governmental healthcare fund ZonMW published the document “Effectiveness of complementary care interventions“ (in Dutch) in which more research on complementary therapies is called for.

Dr. Henk Smid graduated in Humanities at the International University of Lugano in 1983 and in Healthsciences at the Rijksuniversiteit Limburg in 1984, specializing in policy and management. He held various executive positions with the Ministry of Welfare, Health and Cultural Affairs, including acting director of Prevention, Epidemiology and Patient Policy (1992) and deputy director of Prevention, General Healthcare and Studies (1993-1995). Henk Smid was also the chairman of the Eurogroup for Animal Welfare, an European lobbying-organization that liaises with the European Commission and co-operates with the European Parliament.

He is currently the director of ZonMW, Zorg-onderzoek Nederland (ZON) en Medische wetenschappen (Mw) van de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO), or in English: the partnership of Care Research Netherlands (ZON) and Medical Sciences (Mw) of the Dutch Organisation for Scientific Research (NWO).

ZonMw (The Dutch Organisation for Health Research and Development) funds health research and stimulates use of the knowledge developed to help improve health and healthcare in the Netherlands. ZonMw’s main commissioning organisations are the Ministry of Health, Welfare and Sport and the Netherlands Organisation for Scientific Research.

Government ministries, the Dutch Organisation for Scientific Research (NWO) and other organisations commission ZonMw to find solutions to certain problems or to boost work in particular areas.

The characteristics of AM and the position of AM in relation to IM – Prof. Dr. Peter Heusser

Throughout the more than 90 years of existence of AM, IM principles have been a natural aspect of AM practices. AM has rapidly developed in this period, both quantitatively and qualitatively. Within AM, the knowledge and practice of conventional medicine and the knowledge of anthroposophic science are integrated in healthcare practice.

Both the treatment approach and the use and selection of medicinal products and other therapies are highly individualized and intend to bring about a “process of development” within the patient, reinforcing the patient's natural self-healing ability.

Originated in Central Europe, AM is currently practiced, studied and taught in most European countries and in more than 80 countries around the world.

Prof. Dr. Peter Heusser graduated in Medicine at the University of Bern in 1976, with specialization in general medicine (internal medicine, surgery, and pediatrics) and anthroposophic medicine at the Ita Wegman Clinic and Lukas Klinik Arlesheim, Switzerland in 1982. He defended his masters in 1983 at the University of Basel and ... [sic! er ontbreekt blijkbaar nog wat, MG]

Please note that all Dutch presentations will be translated into English at the congress.

Further readings:

Jong MC, van Vliet M, Huttenhuis S, van der Veer D, van den Heijkant S. Attitudes toward integrative paediatrics: a national survey among youth health care physicians in the Netherlands. BMC Complementary and Alternative Medicine 2012, 12:4 doi:10.1186/1472-6882-12-4

Jong MC, van Vliet M, Huttenhuis S, van der Veer D, van den Heijkant S. The implementation of integrative medicine in the Netherlands: A national survey among hospitals, psychiatric-, revalidation- and academic centres. European Journal of Integrative Medicine 2009, Volume 1, Issue 4, 220–221.

Louis Bolk Institute:
– Integrative Medicine: Healthcare innovation in Dutch hospitals
– Why research on Integrative Medicine?
– What is Integrative Medicine?
– Attitude research on Integrative Medicine
– Integrative Medicine in practice

Jong MC, van de Vijver L, Busch M, Fritsma J, Sendenrijk R. Integration of complementary and alternative medicine in primary care: What do patients want? Patient Education and Counseling 2012, Volume 89, Issue 3, 417-422.

Kienle GS, Albonico HU, Baars E, Hamre HJ, Zimmermann P, Kiene H. Anthroposophic Medicine: An Integrative Medical System Originating in Europe. Global Adv Health Med. 2013; 2(6):20-31. DOI:10.7453/gahmj.2012.087’

Ander onderwerp. Sebastian Jüngel schreef op 28 februari op de website van de Algemene Antroposofische Vereniging in de rubriek ‘Aus dem Leben am Goetheanum’ over ‘Im ‹Goetheanum›: Gerald Häfner zur Wirklichkeit Europas’. Met de actuele gebeurtenissen in de Oekraïne in gedachten, lees je dit toch weer wat aandachtiger:

‘So viel Leid von Europa ausging, so sehr wird von ihm erwartet, dass es zentrale Probleme löst: das Zusammenleben unterschiedlicher Herkünfte, von Wirtschaft, sozialer Verantwortung und Ökologie. Gerald Häfner blickt mit anderen Autoren im “Goetheanum” Nr. 9-10/2014 auf Mythos, Wirklichkeit und Aufgabe Europas.

Wolfgang Held rückt die Vielfalt Europas aus dem Raum in die Zeit – als ein dynamisches Geschehen sich verändernder Grenzen und sich bildender und wieder auflösender “lokaler Autonomien”. Auf dieser Beobachtung bauen die Ausführungen Gerald Häfners auf, des Abgeordneten der Grünen im Europaparlament und Mitinitiator von Democracy International.

Garald Häfner sieht jenseits der EU eine Wirklichkeit Europas. Die “Kunst europäischer Politik” sei es, “die verschiedenen Stimmen in ein sich gegenseitig befruchtendes Gespräch oder Konzert zu bringen.” Denn Europa rebelliere gegen den “Versuch, es einheitlich, bürokratisch von oben nach unten zu ordnen”. Bei allem Leid, das von Europa ausging, seien die Erwartungen an Europa groß. So werde von außen gefragt: “Wie schafft ihr es, unternehmerische Freiheit mit sozialer Verantwortung zu verbinden? Wie schafft ihr, wirtschaftliche Produktivität mit ökologischer Verantwortung zu verbinden? Wie schafft ihr, mit verschiedenen Herkünften, politischen Richtungen und Glaubensüberzeugungen von Menschen auf engstem Raum fruchtbar umzugehen?”

In weiteren Beiträgen blicken vier Verantwortliche der Anthroposophischen Gesellschaft auf Europa. Der Geist Europas nehme Gestalt an “in der Reibung zwischen starken sozialen und starken antisozialen Kräften”, schreibt Frode Barkved aus Norwegen. Er zitiert den norwegisch-irakischen Schriftsteller Walid Al-Kubaisi: “Ich bin Muslim, aber nicht nur ein Muslim-Araber. Ich bin auch ein Christ, weil ich das Gefühl habe, dass sich in ihm die Wahrheit in den Mensch verkörpert. Ich bin ein Jude, weil ich glaube, dass ich individuell ausgewählt bin, ich bin Franzose, weil ich Voltaire liebe, bin Norweger, weil Wergeland mich jeden Tag inspiriert. Ich bin Buddhist, denn ich werde mich in dem, was ich liebe, zerstören, ich bin auch ein Ketzer, weil mich das gesamte Leben verführt, alle Grenzen zu überschreiten.”’

Op 2 maart kwam op de website van de ‘Solothurner Zeitung’ dit artikel van Sven Altermatt te staan: ‘Für diese Gebäude müssten die Versicherungen richtig tief in die Tasche greifen’. Daarin gaat het om:

‘Zusammen haben die drei teuersten Gebäude im Kanton Solothurn einen Wert von über 400 Millionen Franken. Ausser ihrem hohen Wert und dem Material aus welchem sie gebaut sind, haben die drei Gebäude aber nur wenig gemeinsam.’

Op de derde plaats staat dit ons bekende gebouw, dat ook pontificaal op de foto naar voren komt:

‘Mit einem Versicherungswert von 124 Millionen Franken liegt das Goetheanum knapp hinter dem Gebäude von DePuy Synthes. Ausser Sichtbeton haben die beiden Bauten jedoch nicht viele Gemeinsamkeiten.

Wer den Betonbau auf einem Hügel oberhalb Dornachs erblickt, wird von dessen Wucht fast erschlagen. Von jeder Seite zeigt das Zentrum der anthroposophischen Bewegung ein anderes Gesicht.

Es wurde 1929 von Rudolf Steiner, dem Vater der Anthroposophie, mit dem neuen Werkstoff Beton geschaffen. In der Geschichte der Architektur hat das Goetheanum längst einen festen Platz: als spirituelles Zentrum und Bauwerk ohne einen einzigen rechten Winkel.

Rudolf Steiners esoterische Weltanschauung war und ist umstritten; wohl auch deshalb fiel der hölzerne Goetheanum-Vorgängerbau 1923 einem Brandanschlag zum Opfer. Versicherungswert damals: knapp drei Millionen Franken.’

Op de website van Info3 verscheen op 3 maart dit interessante interview door hoofdredacteur Jens Heisterkamp, over ‘Interspiritueller Dialog. Yoga als Arbeitsauftrag für Anthroposophen’:

‘Anthroposophie und Yoga – das ist für viele immer noch ein schwieriges Gebiet. Dabei hat Steiner selbst tief aus der indischen Weisheit geschöpft – und umgekehrt bietet insbesondere der Integrale Yoga Sri Aurobindos überraschende Berührungspunkte mit einer evolutiv verstandenen Spiritualität. In seinem neuen Buch Veda und lebendiger Logos bringt Klaus J. Bracker, ebenso im Werk Steiners wie in dem Aurobindos zu Hause, beide Strömungen in einen längst fälligen Dialog.

Jens Heisterkamp: Wir kennen im Abendland die Logos-Lehre, die auf das Griechentum zurückgeht, wir kennen die hohe Schätzung des Wortes im mystischen Judentum und im Christentum. – Sie haben nun herausgearbeitet, wie uns dieses “Worthafte” auch im alten Indien entgegentritt. In welcher Form genau?

Klaus J. Bracker: Es gibt in den indischen Veden die Gottheit Vak, die eine Erscheinung der noch umfassenderen Göttin Aditi darstellt, der Gottheit der unendlichen Weite und des unendlichen Raumes und des unendlichen Bewusstseins. Sie erscheint, indem sie in unsere Welt einwirkt, als die Göttin Vak, die Göttin des Wortes.

Die vedischen Hymnen werden in ihrem Ursprung auf die Rishis zurückgeführt, von denen ja auch Rudolf Steiner spricht. Im Rig Veda ist in einem Hymnus (I 164.45) von vier Ebenen des Wortes die Rede, von denen später ähnlich auch der tantrische Weg des Yoga spricht: Da gibt es Para-Vak, das höchste, transzendente Wort, das noch keine Form angenommen hat, wo es aus dem Non-Dualen ansetzt; Steiner würde hier vom Oberen Devachan sprechen. Dann kommt Pashyanti-Vak, das erleuchtete Wort, das wir der Inspiration zuordnen können, dann folgt Madhyama-Vak, das mittlere oder vermittelnde Wort – hier denke ich daran, wie etwa in der Eurythmie die Logos-Kräfte mit und durch den Menschen als Wort-begabtes Wesen wirken; dann kommt schließlich als viertes die Stufe Vaikhari-Vak, das materielle oder gesprochene Wort. Wir sehen also: Im Sinne der Veden gehen von Vak die Ströme aus, die die ganze Welt in die Manifestation bringen. Das Universum ist aus dem Wort geworden.

Steiner hat sich ja in seinem Werk mit der indischen Weisheit erst nach seinem Zusammenkommen mit der theosophischen Bewegung auseinandergesetzt. Manche Beobachter meinen, dies sei ein Bruch mit seiner bis dahin eher philosophischen Orientierung gewesen. Was Sie in Bezug auf die vedische Philosophie erläutern, wirkt aber doch der Philosophie des deutschen Idealismus gar nicht so fremd?

Ganz richtig. Doch Rudolf Steiner kannte diesen Kontext schon vor 1900. Bereits 1892 schrieb er an seinen Wiener Bekannten Richard Specht, dass er angefangen habe, sich mit der Bhagavad Gita zu beschäftigen. Und er hat später dargestellt, dass in der Zeit um 1800 das Licht dieser Bhagavad Gita über Mitteleuropa zu leuchten begonnen habe – bei Novalis etwa finden sich starke Bezugnahmen auf Indien, auch im Werk des Malers Runge finden sich Spuren davon. – Noch in Wien hatte Steiner übrigens den Theosophen Friedrich Eckstein kennen gelernt und war vermutlich durch ihn in die östliche Weisheit eingeführt worden.

Explizit auf die Spiritualität des Ostens bezieht sich Steiner dann ab 1902. Seine später in Buchform erschienene Aufsatzreihe über Erkenntnisse der höheren Welten etwa nimmt ja nicht nur auf den Buddhismus Bezug – sind dort nicht auch Bezüge zum hinduistischen Yoga zu finden?

Was Rudolf Steiner als Vorstufen in Bezug auf die moralische und charakterliche Entwicklung, auch z.B. zum Übergang von Konzentration zur eigentlichen Meditation schildert, findet man im klassischen Yoga ganz sicher wieder, da gibt es augenfällige Übereinstimmungen und Steiner hat das auch gar nicht verschwiegen. Interessant ist hier, dass er Ende 1912 in Köln anlässlich der Gründung der Anthroposophischen Gesellschaft dann fünf Vorträge ausgerechnet über die Bhagavad Gita im Vergleich zu den Paulusbriefen hält. Das ist hoch spannend: Da, wo sich Steiner abgrenzt von der theosophischen Bewegung – was holt er trotzdem ganz mit herein? Die Bhagavad Gita. Und er entwickelt ein großartiges Bild von Krishna, dem Avatar. Steiner unterscheidet dann in der Bhagavad Gita drei Ströme: ein Element, das von den Veden herkommt, was er bezeichnet als den spirituellsten Monismus, der gedacht werden kann, dann die Sankhya-Strömung, die das Wissen über die Ordnung der verschiedenen Ebenen der Welt und des Menschen enthält, und schließlich die Yogaströmung mit ihrem Schulungsweg – und weist selbst darauf hin, dass dem Yoga das Schulungskapitel seines Buches Geheimwissenschaft im Umrissentspricht und dass es darauf ankomme, alle drei Strömungen zu verbinden.

Trotzdem scheint bei vielen Anthroposophen eine tiefe Abneigung gegen alles “Östliche” eingewurzelt zu sein. Hat das vielleicht mit einer Art Trennungs-Trauma zu tun – Steiner wollte sich damals ja gegen die Inszenierung des jungen Krishnamurti als angeblich wiedergekommenem Erlöser abgrenzen. Ist diese Geste möglicherweise fundamental missverstanden worden, als Geste gegen den Osten schlechthin? Bis heute ist ja für viele Anthroposophen Yoga ein rotes Tuch.

Es gibt in der Tat Äußerungen Steiners, in denen er den klassischen Yoga für den westlichen Menschen zurückweist. Wenn man sich das im Zusammenhang anschaut, sieht man allerdings, dass er sich dabei auf einen ganz bestimmten Aspekt kapriziert – auf Pranayama, die Atemübungen. Daran macht er fast alles an seiner Kritik fest – der Weg über den Atem sei für die heutigen Europäer ein Umweg, es seien sogar mit einigen Aspekten widersacherische Wirkungen verbunden. Trotzdem blieb er nicht dabei, diese Aspekte zu kritisieren, er wollte dem auch etwas Positives an die Seite stellen. Und da sind die Jahre 1919 und 1920 sehr wichtig, wo Rudolf Steiner Ansätze einer Alternative aufgezeigt hat. Als rechtschaffener Anthroposoph muss man sich daher gut überlegen, ob die allergische Reaktion auf das Wort “Yoga” angemessen ist, wenn Steiner beispielsweise im November 1919 fordert, es müsse ein “neuer Yoga-Wille” ausgebildet werden, sogar in Verbindung mit dem Zeitgeist Michael. Ich kann das hier nur andeuten, aber der Weg, den Steiner da meint, geht eben nicht über den Atem, sondern über das Licht! Da bekommen gerade die michaelisch gestimmten Anthroposophen einen Arbeitsauftrag, der mit “Yoga” innig zu tun hat. Etwas Ähnliches gibt es bei Steiners Ergänzungsvorträgen zu dem Hochschulkurs am Goetheanum im Jahr 1920, die von einer zeitgemäßen Metamorphose des Yoga handeln – da geht es um das richtige Atmungsverhältnis zwischen dem Leben in den Sinneseindrücken und dem reinen, sinnlichkeitsfreien Denken. Es wäre also – gerade im Blick auf Sri Aurobindo und seinen Integralen Yoga – mehr als schade, wenn man auf diese Beschäftigung wegen des Schreckwortes “Yoga” verzichten würde. Das hielte ich für einen Verlust.

Wir haben jetzt etwas über Steiners Sicht des Yoga erfahren – umgekehrt zeigt Ihr Buch auch überraschende Sichtweisen von Sri Aurobindos Integralem Yoga mit Blick auf die Gestalt des Christus.

Dem möchte ich eins voranstellen: Ich bin überzeugt, dass wir in der Anthroposophie ein Verhältnis zum Christus nicht ausbilden können ohne ein achtsames Gewahrsein dessen, wer seine Trägerwesenheit ist. Steiner nennt hier die nathanische Jesus-Wesenheit, die im Lukas-Evangelium beschrieben wird; es handelt sich dabei Rudolf Steiner zufolge um dieselbe Wesenheit, die in Indien als Krishna bezeichnet wird. Nun ist aber in Indien Krishna nicht einfach nur ein großer menschlicher Held, sondern er ist ein Avatar, eine Manifestation des höchsten göttlichen Wesens in Menschengestalt. Dem spürt Sri Aurobindo nach, er nennt es das “Supreme Divine”, das noch vor der Differenzierung in Nondual und Dual steht, das in ihm lebt. Hier wird es echt philosophisch! Und Sri Aurobindo hat 1909 diese intensive Krishna-Berührung, empfängt während einer Gefängnishaft seinen spirituellen Auftrag und spricht ab 1912 von einem Yoga, der ausdrücklich das Ziel hat, das Göttliche in der Erdenwelt zu manifestieren und sich nicht von der Erde zurückzuziehen. Also keine Spur von Erdenflucht, wie man oft unterstellt. Und er selbst verwendet den Vergleich: Das sei das, was im Christentum die Verwirklichung des Reichs Christi auf Erden genannt werde. Zwischen 1914 und 1920 kommt dann die Zeit seiner Hauptwerke, wo von Christus kaum die Rede ist, aber in seinem Spätwerk Savitri, einem großen Mysteriendrama, hält er dann Ausschau nach einem spirituellen Geschehen, das an das frühere Wirken von Krishna anschließen wird – so wie es ja auch im Christentum die Erwartung der Wiederkunft gibt. Das ist im Hinduismus der sogenannte zehnte Avatar: Kalki. Und die Freunde des Integralen Yoga verstehen diesen auch als Yoga der unmittelbaren Vorbereitung auf das Kommen Kalkis. In diesem Zusammenhang kommt Aurobindo selbst deutlich auf Christus zu sprechen und er sagt, die Wirksamkeit des zehnten Avatars sei nicht vorstellbar, ohne dass dieselbe Wesenheit auf Erden zuvor Kreuzigung, Tod und Auferstehung durchmachen musste. – Als ich das entdeckte, stockte mir fast der Atem – sicher sagt Steiner, dass der Christus einmalig auf Erden verkörpert gewirkt hat, er sieht das Ereignis von Golgatha ja als Mittelpunktsgeschehen, und doch beschreibt auch Steiner Stadien und Vor-Stufen und eben auch weitere noch folgende Manifestationen Christi im Ätherischen, Astralischen und Devachanischen. Obwohl Aurobindo und Steiner in der Terminologie zwar grundverschieden klingen, sind sie meiner Überzeugung nach demselben Mysterium sehr nahe gekommen.

Das spricht für die Notwendigkeit eines spirituellen Dialogs! Welche Aufgaben und Chancen sehen Sie da?

Ich glaube nicht, dass Rudolf Steiner der Meinung war, er hätte schon alles gesagt und alle Nachfolgenden müssten mit dem bloßen Verinnerlichen seiner Wortlaute glücklich und zufrieden sein. Er wusste, dass die anthroposophische Spiritualität binnen hundert Jahren eine andere Ausdrucksweise annehmen würde. Steiner hatte eine evolutive, planetarische Spiritualität vor Augen, da bin ich ganz sicher, sonst hätte er ja auch nicht von einer “Kulmination” zum Jahrhundertende gesprochen, denn eine Kulmination ist ein “Mehr” gegenüber dem, was schon ist. Und Steiner selbst hat die Frage aufgeworfen, ob es sein kann, dass der Christus einmal zu uns in einer uns nicht gewohnten Sprache sprechen wird? Und dass dieses Sprechen sogar aus dem Osten kommt? Ich halte den Dialog auch für Anthroposophen deswegen für äußerst wichtig, weil erst in solchen dialogischen Prozessen, im Erwachen am Anderen, eine neue Inspiration greifen kann – nicht nur in der Arbeit im stillen Kämmerlein.

Hören Sie dazu auch den Podcast mit Ronald Richter bei Kultradio

Zum Autor:

Klaus J. Bracker, geboren 1956, hörte mit 15 Jahren erstmals von Auroville, der von Sri Aurobindo inspirierten Modellstadt in Süd-Indien, und hatte 1975 erste praktische Berührungen mit dem Integralen Yoga. Auf einer Orientreise nach Auroville mit Steiners Philosophie der Freiheit im Gepäck kehrt er in Afghanistan, bedingt durch eine schwere Erkrankung, zurück nach Europa und wird Eurythmist, Heileurythmist und Waldorflehrer. 25 Jahre später tauchen in seinem Leben, nach langer Erfahrung auch in buddhistischer Meditation, vor dem Hintergrund der Frage nach dem wahren Ich die Schriften Aurobindos wieder auf – und wecken den Drang, diese Darstellungen anthroposophisch zu verstehen. Der Eindruck, dass sich Aussagen von Steiner und Aurobindo gegenseitig potenzieren, verbunden mit einem lebensgefährlichen Autounfall, forcieren den Impuls, dieses Thema auszuarbeiten. 2009 erscheint sein Buch Grals-Initiation, im gleichen Jahr besucht er erstmals Pondicherry und Auroville. In seinem soeben erschienenen Buch Veda und lebendiger Logos untersucht er die Berührungen zwischen Rudolf Steiner als Begründer der Anthroposophie und Sri Aurobindo als Begründer des Integralen Yoga.’

Tot slot het vervolg op de serie van Lorenzo Ravagli ‘Zur Geschichte der anthroposophischen Gesellschaft und Bewegung’, waarvan hij gisteren ‘1928-1929 | Streit um ein Testament’ plaatste:

‘Zu Beginn des Jahres 1928 trat ein weiteres Thema in den Vordergrund, das die Gräben zwischen den Mitgliedern der Anthroposophischen Gesellschaft vertiefen sollte. Schauplatz war die Generalversammlung im Februar 1928, Gegenstand der Auseinandersetzungen: das Testament Rudolf Steiners.

Alice Sauerwein (1865-1932), die von Steiner anerkannte Generalsekretärin der französischen Landesgesellschaft, die einige seiner grundlegenden Werke ins Französische übersetzt hatte, machte gegenüber einer anderen Übersetzerin unter Berufung auf Steiner ein exklusives Recht geltend, dessen Werke ins Französische zu übertragen. Da diese andere Übersetzerin, Simone Rihouët, bei Marie Steiner zuvor die Erlaubnis für ihre Arbeit eingeholt hatte, betraf der Konflikt auch Marie Steiner und die Frage ihrer Rechte an Steiners Werk. Sauerwein setzte ein Gerichtsverfahren in Gang, um die Rechte zu klären. Angeblich wurde sie in ihrem Vorhaben von Wegman und Vreede bestärkt. Allerdings sollte sie das Ende dieses Streites nicht mehr erleben – sie starb im Februar 1931 noch vor Beendigung des Verfahrens nach schwerer Krankheit. Ein Jahr zuvor war sie von einer außerordentlichen Generalversammlung der Allgemeinen Anthroposophischen Gesellschaft aufgefordert worden, den Vorsitz der französischen Landesgesellschaft niederzulegen und musste noch einen Monat vor ihrem Tod erleben, dass von Dornach aus eine konkurrierende französische Gesellschaft gegründet wurde, deren Leitung ebenjener Übersetzerin übertragen wurde, mit der sie sich im Rechtsstreit befand.

Bei den Auseinandersetzungen zu diesen Fragen meldete sich auch Walter Johannes Stein zu Wort und behauptete, das Testament Rudolf Steiners aus dem Jahr 1915 sei durch die Weihnachtstagung außer Kraft gesetzt worden. Der zugrunde liegende Gedanke Steins bestand vermutlich darin, dass Gesellschaft und Bewegung durch die Weihnachtstagung eins geworden und daher auch die Werke Steiners an die Gesellschaft übergegangen seien. § 8 der von Steiner verfassten »Prinzipien« der Weihnachtstagung regelte den Umgang mit den Publikationen der Gesellschaft:

»Alle Publikationen werden öffentlich in der Art sein wie diejenigen anderer öffentlicher Gesellschaften. Von dieser Öffentlichkeit werden auch die Publikationen der Freien Hochschule keine Ausnahme machen; doch nimmt die Leitung der Schule für sich in Anspruch, dass sie von vornherein jedem Urteile über diese Schriften die Berechtigung bestreitet, das nicht auf die Schulung gestützt ist, aus der sie hervorgegangen sind. Sie wird in diesem Sinne keinem Urteil Berechtigung zuerkennen, das nicht auf entsprechende Vorstudien gestützt ist, wie das ja auch sonst in der anerkannten wissenschaftlichen Welt üblich ist. Deshalb werden die Schriften der Freien Hochschule für Geisteswissenschaft den folgenden Vermerk tragen: ›Als Manuskript für die Angehörigen der Freien Hochschule für Geisteswissenschaft Goetheanum Klasse ... gedruckt. Es wird niemandem für die Schriften ein kompetentes Urteil zugestanden, der nicht die von dieser Schule gelten gemachte Vor-Erkenntnis durch sie oder auf eine von ihr selbst gleichbedeutend anerkannte Weise erworben hat. Andere Beurteilungen werden insofern abgelehnt, als die Verfasser der entsprechenden Schriften sich in keine Diskussion über dieselben einlassen.‹«

In der Diskussion, die am 28. Dezember 1923 vormittags über diesen Paragraphen stattfand, präzisierte Steiner auf die Frage Hans Büchenbachers, dass es sich bei diesen Publikationen um die Zyklen (die von ihm gehaltenen Vortragsreihen) handle – und zwar um alle, also auch die bereits in Form von Privatdrucken erschienenen. Auch diese seien als Veröffentlichungen der Hochschule mit dem betreffenden Vermerk zu versehen. Noch einmal präzisierte Steiner auf Nachfrage: »Es werden im wesentlichen nur die Zyklen sein und die Schriften, die den Zyklen gleichkommen.« Welche Schriften er damit meinte, ließ er an dieser Stelle offen. Über andere Vortragsreihen, die er für bestimmte Berufsgruppen oder beschränkte Interessentenkreise gehalten hatte, denen die Erlaubnis erteilt worden war, »sie in einem bestimmten Kreis zu drucken« und die nicht von ihm selbst oder vom Philosophisch-Anthroposophischen Verlag herausgegeben worden seien, sagte er, wenn sie weiter verbreitet werden sollten, dann fiele das Autorenrecht auf ihn zurück und sie müssten dann vom Philosophisch-Anthroposophischen Verlag veröffentlicht werden. »Ich meine, das [die Rückgabe der Autorenrechte] ist eine Selbstverständlichkeit.« (GA 260)

Zu einem Instrument ideologischer und rechtlicher Auseinandersetzungen wurden diese Äußerungen Steiners aber erst zu einem späteren Zeitpunkt, im Kontext des Nachlassstreits zwischen Marie Steiner und Albert Steffen. Sie werden in diesem Kontext genauer untersucht werden. Bei der Generalversammlung 1928 blitzte das Konfliktpotential dieser Frage aber das erste Mal auf.

Nach Steins Vorstoß erklärte Albert Steffen »als Vorsitzender der Anthroposophischen Gesellschaft«, er anerkenne den letzten Willen Rudolf Steiners, der seine Werke vollständig in die Hände seiner Witwe übergeben habe und er könne sein Amt nur weiterführen, wenn dieses Testament allgemein anerkannt werde.

Die Auseinandersetzungen über das Testament flammten allerdings im Oktober bei einer Delegiertentagung wieder auf, als Stein erneut auf dieses Thema zu sprechen kam, was dazu führte, dass Marie Steiner aus Protest den Saal verließ. Die Versammlung ging im Tumult unter, wurde abgebrochen und kurz darauf unter Ausschluss Steins wieder aufgenommen.

In diese Auseinandersetzungen um die Gültigkeit des Testamentes mischte sich, die Lage zusätzlich komplizierend, eine Anklage Elisabeth Vreedes gegen Albert Steffen. Diese fühlte sich von der Gesellschaftsleitung zunehmend ausgeschlossen. Als Steffen im Februar 1928 unter Berufung auf das Vorbild Steiners erklärte, er übernehme inskünftig die Gesamtverantwortung für alles, was im Namen der Gesellschaft und durch die einzelnen Sektionen geschehe, fühlte sich Elisabeth Vreede als Vorstandsmitglied »abgesetzt«. Dieses Gefühl wurde zusätzlich verstärkt durch die Art, wie Steffen die Herbsttagung zur Eröffnung des zweiten Goetheanum vorbereitete. Sie sah in seiner einseitigen Willenserklärung und in seinen organisatorischen Vorschlägen nicht nur einen persönlichen Angriff auf ihre Tätigkeit als Vorstandsmitglied, sondern auch eine »Verleugnung« der Weihnachtstagung und eine »Verletzung der Idee des freien Geisteslebens«. Steffen hatte nämlich, ohne sich vorher mit den übrigen Vorstandskollegen zu verständigen, im »Mitteilungsblatt« einen Aufruf veröffentlicht, der potentielle Redner, die bei der Eröffnung des zweiten Goetheanum mitwirken wollten, einlud, sich bei den Organisatoren der Tagung zu melden. Wegman und Vreede erfuhren von diesem Aufruf erst aus dem »Mitteilungsblatt« und fühlten sich übergangen. Vreede schrieb Steffen einen scharfen Brief, in dem sie die genannten Vorwürfe gegen ihn erhob. Aufgrund dieser Vorwürfe legte Steffen die Verantwortung für die Arbeit der Sektionen, die er eben erst übernommen hatte, wieder nieder.

Der Eklat dieser Delegiertentagung fand seine Fortsetzung in der deutschen Landesgesellschaft. Walter Johannes Stein erklärte im Anschluss an die Geschehnisse in Dornach, er lege für ein Jahr seine Mitarbeit im deutschen Vorstand nieder. Carl Unger erklärte, dies käme einem Austritt gleich, wogegen Stein umgehend protestierte. Es ist vielleicht nicht unerheblich, hier zu erwähnen, dass Rudolf und Marie Steiner in ihrem gemeinsam verfassten Testament von 1915 Unger als ihren Testamentsvollstrecker und im Falle ihres gleichzeitigen Todes als Verfügungsberechtigten über ihren schriftlichen Nachlass eingesetzt hatten. Dies dürfte den Nachdruck erklären, mit dem Unger auf eine Entscheidung in dieser Frage drang.

So versuchte er am 1. Januar 1929 dem deutschen Vorstand die Erklärung abzuringen, Stein und jeder, der dessen Auffassung über das Testament Steiners teile, sei ungeeignet, das Amt eines Vorstandes auszuüben. Als der Vorstand sich nicht einigen konnte, trat Unger seinerseits aus dem Vorstand und der deutschen Landesgesellschaft aus, um sich direkt an Dornach anzuschließen. Tags darauf ließ Stein mitteilen, er ziehe sich nun doch endgültig aus dem deutschen Vorstand zurück.

Zwei Tage später wurde Unger in seinem 51. Lebensjahr auf dem Weg zu einem Vortrag mit dem Titel »Was ist Anthroposophie?« von einem geistig verwirrten Mitglied in Nürnberg erschossen. Das Attentat hatte möglicherweise einen antisemitischen Hintergrund. Mit Unger, dem Kind des Bankiers Julius Saul Unger und Henriette Elise Mannheimers (beide jüdischer Abstammung), der mit der Tochter des jüdischen Anthroposophen Adolf Arenson verheiratet war, verlor die Gesellschaft einen ihrer bedeutendsten, verdienstvollsten Mitarbeiter, der zeitlebens die Anerkennung und Unterstützung des Ehepaars Steiner genossen hatte.

Vorheriger Beitrag: 1926-1927 | Alexanderlegende und ein Zirkel von Spiritisten

Fortsetzung folgt’