Vriendschapsrelatie

We kijken in dezelfde richting als op 23 juni in ‘Junioogst’, maar dan een klein half uur later.

Frank Verborg van het NPI maakte mij attent op een artikel van Matt Dings in de HP/De Tijd van deze week, getiteld ‘De heilige grond van Zeist’:

‘Zendelingen, antroposofen en holisten. Een zorgvallei. Bedrijven en organisaties vervuld van goede bedoelingen. Welkom in Zeist, het epicentrum van mens- en milieuvriendelijk Nederland. “Dit is van oudsher een streek voor intellectuele gelukzoekers.”

Het begint al op het NS-station Driebergen-Zeist. De stationsrestauratie luistert naar zondagse naam Natuurcafé La Porte. Een groen en sociaal etablissement. Wie de draaideur passeert, wekt via magneetjes energie op. Ondergronds wordt winterkou en zomerhitte opgeslagen, waarmee het gebouw wordt gekoeld en verwarmd. Ook zonnecollectoren, intelligente ventilatie en ledverlichting helpen mee aan een zuinig energieverbruik. De inrichting verwijst naar de natuurrijke omgeving. Het café profileert zich verder met wandelarrangementen, kinderactiviteiten en lezingen over gezondheid en wetenschap. De keuken is ecologisch verantwoord en het personeel bestaat voor een deel uit mensen met een beperking. La Porte is dan ook een samenwerkingsverband van het antroposofisch georiënteerd congrescentrum Antropia, Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, zorgorganisatie Reinaerde en de plaatselijke VVV.

Welkom in Zeist en Driebergen, epicentrum van mens- en milieuvriendelijk Nederland. Pal naast het natuurcafé is meteen het tweede blijk van die spirit te vinden: Landgoed de Reehorst, met onder meer de Vrije Hogeschool, een zorgboerderij en vergaderhuis Antropia met zijn organische bouwvorm. Het landgoed behoort tot de gemeente Driebergen, dat dermate grossiert in instellingen van het beschouwelijke soort dat HP/De Tijd er in 2005 al eens een artikel aan wijdde.

De naburige, grotere gemeente Zeist telt nóg meer organisaties die het, bondig gezegd, goed voor hebben met de wereld. Niet alleen is Zeist zo’n beetje de hoofdstad van antroposofisch Nederland, met diverse landelijke besturen en een lange reeks op Rudolf Steiners leest geschoeide instellingen voor zorg en onderwijs, ook herbergt de plaats bedrijven en organisaties die zich inzetten voor een gezonde natuur en voor duurzaam ondernemen, variërend van Vogelbescherming Nederland en het Wereld Natuur Fonds tot de bevlogen Triodosbank en pensioenuitvoeringsorganisatie PGGM (“waar gewerkt wordt met geld, maar waar het draait om mensen”). Daarnaast zijn in Zeist en omstreken zo veel zorginstellingen van allerlei snit neergestreken dat de regio zichzelf Care Valley heeft gedoopt. En dan telt de gemeente ook nog eens landelijke hoofdkwartieren van de Evangelische Hernhutters, de boeddhistische beweging Soka Gakkai en de YMCA. Plus een waaier aan kleinere initiatieven van holistische, spirituele of anderszins esoterische snit.

Lees het gehele artikel in de HP/De Tijd van deze week.’

Uiteraard komen Frank Verborg en Sven Withofs van het NPI er ook in voor, anders was ik waarschijnlijk niet op dit artikel gewezen. Zij blijken tegenwoordig te huizen ‘op het Zusterplein naast Slot Zeist, met uitzicht op het kerkhof van de hernhutters’. Dat had ik nog niet in de gaten. Ik moet zeggen dat het al met al een behoorlijk tam artikel is, dat ben ik niet gewend van Matt Dings. Het genoemde eerdere artikel uit 2005 herinner ik me als veel kritischer en daarmee kruidiger. Helaas heb ik net een paar weken geleden veel oude tijdschriften moeten weggooien, waar deze natte zomer mede debet aan was. Dat bewuste exemplaar zat hier waarschijnlijk ook bij, dus die versie kan ik u niet meer voorschotelen. Ik heb geen idee wat er nu in Matt Dings is gevaren – velen zullen die matheid vast verwisselen met vriendelijkheid. Het aardigst van zijn artikel is eigenlijk het slot. Dat gaat zo:

‘Als het eenmaal is opgevallen, blijft het opvallen. Elke gemeente van vergelijkbare omvang telt wel een new-agezaak en een meditatiecentrum, maar in Zeist is de beschouwelijkheid wel heel virulent. Een bejaardenoord op antroposofische grondslag, een kindertherapeuticum, een paranormaal centrum, een centrum voor zijnsoriëntatie, een holistische dierenpraktijk, twee spirituele uitgeverijen, een coachingpraktijk voor omgang met geesten, een verzendhuis voor indianenfluiten en sjamanentrommels, een heilpedagogisch woonoord voor gehandicapte jongeren, een instituut voor esoterisch christendom, een instelling voor horizontaal leiderschap, een producent van duurzaam voedsel en het hoofdkantoor van een grote verzekeraar die ook al weer “duurzame waarde wil creëren met als doel een betere samenleving”: er heerst hier kennelijk een genius loci die gedrevenen van allerlei pluimage naar zich toe zuigt.

Daar moet burgemeester Koos Janssen meer van weten. In zijn werkkamer in het oude raadhuis gaat hij er eens voor zitten. “Laat ik beginnen met de schone lucht, het schone water en de Zeister bossen, in overvloed aanwezig in het centrum van het land. Dat heeft van oudsher mensen aangetrokken. Het begon met de rijken die honderden jaren geleden de drukte van de stad ontvluchtten en buitens bouwden langs de weg van Utrecht naar Arnhem: de Stichtse Lustwarande. Van zomerverblijven werden het permanente verblijven, die werk boden aan allerlei mensen. Die nieuwkomers kwamen uit de stad, waren werelds, waren ondernemend, zaten in de scheepvaart en de handel, en die invloeden verspreidden ze hier. Ik denk dat zij hier een liberaal klimaat van openstaan voor anderen hebben bevorderd. Later zagen mensen er brood in dit gebied open te stellen voor recreanten van elders. Dat bracht nieuwe invloeden van buiten met zich mee. Eigenlijk begon die ontvankelijkheid voor andersdenkenden al toen de bewoners van het slot de hernhutters hierheen haalden.”

Bij de canon van Zeist horen sanatoria en verpleeghuizen, vervolgt de burgemeester. “Die vestigden zich vanaf ongeveer 1900 in nieuwbouw of in landhuizen die nieuwe bemensing zochten. Hier vonden mensen een rustige en aangename omgeving om te herstellen van het ongerede waarin ze verkeerden. Momenteel hebben we wel honderd instellingen en bijzondere organisaties gericht op herstel op het Zeister grondgebied. Daarbij gaat het zowel om locaties waar mensen met geestelijke en/ of lichamelijke beperkingen herstellen of educatie volgen, als om detentiecentra.

En dan heeft Bernard Lievegoed nog een grote rol gespeeld. Hij nam in geweldig tempo tal van initiatieven op het gebied van zorg en onderwijs. Vandaag de dag hebben duizenden Zeistenaren wel iets met antroposofie – ik kom het op allerlei niveaus tegen. De beweging heeft hier kennelijk de ruimte gezien om zich te ontplooien. Ik ben in Zeist dan ook nooit gestuit op enige aarzeling om andere invloeden toe te laten. En als mensen hun weg zoeken, leidt de aanwezigheid van de één tot de komst van de ander.”

Dan moet de burgemeester afronden. Als om zijn verhaal over invloeden van buitenaf te illustreren, wacht er een delegatie van de Marokkaanse gemeente Berkane, waarmee Zeist een vriendschapsrelatie heeft. “Weet u,” besluit hij, “in het land mag Zeist een naam van ingetogen deftigheid hebben, de politieke en maatschappelijke werkelijkheid is veel kleurrijker.”’

Verrassend om dit artikel met die Marokkaanse gemeente Berkane af te sluiten. Deze is mij namelijk helemaal niet onbekend. Ik heb bijvoorbeeld weet van een masterscriptie Culturele antropologie en sociologie der niet-westerse samenlevingen aan de Universiteit van Amsterdam uit 2007 door Saida Boujemaaoui, met als titel ‘De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. De invloed van beeldvorming onder Marokkaanse migranten en vrouwen in Marokko op het huwelijk’:

‘Deze scriptie houdt zich bezig met het lot van de achtergelaten vrouw in Marokko. De achtergelaten vrouw is een vrouw die na het huwelijk in het kader van gezinshereniging naar Europa is gehaald door haar Europese echtgenoot van Marokkaanse komaf. Vervolgens is zij na een verblijf in Europa terug gebracht naar Marokko en daar achter gelaten.’

De Stichting Steunpunt Remigranten in Berkane die daarin prominent voorkomt was recent weer in het nieuws, getuige bijvoorbeeld ‘Zomerse hectiek bij Marokkaans steunpunt remigranten’ door Ellen van de Bovenkamp, op 18 augustus geplaatst op de website van de Wereldomroep:

‘Het Nederlandse ministerie van Sociale Zaken heeft besloten de financiering aan het steunpunt voor remigranten te stoppen. Het ministerie vindt dat de teruggekeerde Marokkanen zich ondertussen zelf moeten kunnen redden. De hulpverlening aan achtergelaten vrouwen is niet de hoofdtaak van het steunpunt. Bij het wekelijkse spreekuur komen veel remigranten met vragen over brieven van Nederlandse instellingen waarvan ze de inhoud niet begrijpen of niet kunnen plaatsen.

El Boundati: “Onze doelgroep is heel kwetsbaar. Veel van de eerste gastarbeiders die naar Nederland gingen zijn analfabeet en er is hier niemand die hen kan helpen met juridische vragen. De kinderen wonen vaak in Nederland en kunnen niet voor elke administratieve handeling naar Marokko reizen. Zonder hulp van ons of van familie zijn deze oudere, ongeletterde mensen een makkelijke prooi voor vage adviesbureautjes die veel geld vragen, maar de Nederlandse regelgeving meestal niet goed kennen.”

De juridisch consulente die vier jaar geleden besloot haar werk als advocaat te verruilen voor een functie bij het steunpunt in Berkane, verwacht dat er ook de komende jaren nog een grote behoefte blijft aan bijstand: omdat de Nederlandse regelgeving voortdurend verandert, zullen ook hoger opgeleide remigranten een beroep op het steunpunt willen doen. Nog steeds melden zich elke maand meer dan 30 nieuwe cliënten aan.’

Interessant is vooral ook de reactie van A. Oort direct onder dit artikel. Maar dat voert voor hier wat te ver. Hopelijk lijdt de vriendschapsrelatie met de gemeente Zeist er niet onder. Voor vandaag heb ik nog iets anders. Op 23 juni in ‘Junioogst’ kwam ik op het einde met ‘Anthroposophie in der Zeit des Nationalsozialismus’, een discussieforum tijdens de ‘Jahrestagung der Anthroposophischen Gesellschaft in Deutschland in Weimar’. Dat heeft een staartje gekregen in het septembernummer van de ‘Mitteilungen aus der anthroposophischen Arbeit in Deutschland’, zoals te lezen is in ‘Mitteilungen_September_2011.pdf’. Bestuurslid van de Algemene Antroposofische Vereniging Bodo von Plato schrijft namelijk op bladzijde 4 over ‘Tagung Weimar: Anthroposophie und Nationalsozialismus’:

‘Der Bericht von Laura Krautkrämer in den Mitteilungen Nr. 7-8 vom Juli/August 2011 führte zu Rückfragen – und zu der Vermutung, ich habe eine allzu grosse Nähe von Anthroposophie und Nationalsozialismus angenommen und damit eine unverhältnismässig kritische Haltung der Anthroposophie gegenüber eingenommen. In Kürze formuliere ich hier schriftlich die  wesentlichen Gesichtspunkte, die ich bei dem Podiumsgespräch «Anthroposophie im Nationalsozialismus» bei der Tagung der Anthroposophischen Gesellschaft in Weimar zum Ausdruck brachte – nicht dem Wort aber dem Sinn nach.

Zunächst einmal gebührt den Veranstaltern, insbesondere Hartwig Schiller Dank für den Mut, gerade dieses Thema an zentraler Stelle der Veranstaltung zu platzieren, denn das Thema wird immer heikel bleiben und die Vergangenheit ist nie abgeschlossen, sondern wandelt sich je nach ihrer Behandlung in der Gegenwart; sie hat damit eine Zukunft, die wir selbst im jeweiligen Heute (mit)bestimmen. Für jeden Menschen ist der Umgang mit den drei Zeitdimensionen von wachsender Bedeutung. Sie spielen in der Anthroposophie und spielten im Nationalsozialismus eine herausragende Rolle – allerdings in sehr verschiedener Form: In diesem wird die Gegenwart zum Jammertal zwischen heroisierter Vergangenheit und glorifizierter Zukunft, in jener zum selbstverantworteten Bewusstseinsort, aus dem der Mensch sich und seine Umwelt zeitübergreifend selbst zu gestalten und zu verantworten beginnt. Der Nationalsozialismus entmündigt, die Anthroposophie misst dem Menschen entscheidende Verantwortung in seinem Verhältnis zur Zeit zu.

Ferner findet die anthropologische Disposition zur Bewusstseinsseele, die unsere Gegenwart spätestens seit dem letzten Drittel des 19. Jahrhunderts bestimmt, ihre wesensgemässe Entwicklungszukunft in der Anthroposophie, ihr verzerrtes Gegenbild im Nationalsozialismus, ja, im Totalitarismus schlechthin. Die Bewusstseinsseele ist der seelische Torbogen zum Geist(selbst), sie erscheint als Januskopf, der sich zurücksehnt nach Verstand, Gemüt und Empfindung, der vorausschaut in Imagination, Inspiration und Intuition.

Diese menschenkundliche Disposition liegt der Anthroposophie in der einen Art (nach vorne schauend), dem Nationalsozialismus in der anderen Art (zurück schauend) zu Grunde. Die grösste Gefahr für eine gesunde Entwicklung der Bewusstseinsseele liegt in totalitären Haltungen, da sie innerlich (spiritueller, religiöser, philosophischer, wissenschaftlicher Fundamentalismus, Heilslehren, etc.) und äusserlich (politischer, sozialer, ökologischer Totalitarismus, technischer Machbarkeitswahn, etc.) etwas versprechen, was verzerrend an die Stelle geistig-seelischer Tätigkeit tritt, die allein das Individuum aufbringen kann.

Schliesslich ist bei jedem Wahrheitssucher – und das sind ja heute immer mehr Menschen – sein Verhältnis zu ihr entscheidend, ganz im Lessing’schen Sinne: «Wenn Gott in seiner Rechten alle Wahrheit, und in seiner Linken den einzigen immer regen Trieb nach Wahrheit, obschon mit dem Zusatze, mich immer und ewig zu irren, verschlossen hielte, und spräche zu mir: wähle! Ich fiele ihm mit Demut in seine Linke, und sagte: Vater gib! die reine Wahrheit ist ja doch nur für dich allein!»

Hier schildert Lessing in der früheren Bewusstseinsseelenentwicklung eine anspruchsvolle Haltung der inneren Distanz zu dem, womit wir uns existentiell verbinden, und er gibt einer höheren Instanz (Gott) die massgebliche Rolle, ohne damit die Selbstbestimmung zu unterlaufen. Es ist m. E. eine seelische Haltung, die uns Heilslehren wie Totalitarismen gegenüber schützt, d. i. menschlicher im eigentlichen Sinne macht – und eine Haltung, ohne die auch Anthroposophie leicht zum Gegenteil dessen werden kann, was sie im Menschen werden möchte.

Befragt, welche Lehre wir (die Podiumsteilnehmer) aus der Zeit der Anthroposophie im Nationalsozialismus ziehen, hoffte ich, dass innere Distanz und existentielle Verbindung nicht mehr Gegensätze bedeuten, sondern die durch ihren Zusammenklang mögliche Freiheitssphäre wirksam wird. Kurz: Dass Anthroposophie heute wirksamer wird als sie es damals sein konnte.

Bodo von Plato, Dornach

Literaturangabe zum Thema: Bodo v. Plato, «Der Nationalsozialismus und das Janushaupt der Neuzeit», in: Die Drei, 11/1997.’

Update 1 september:

Degenen die meer willen weten over Zeist, moeten ‘Het ultieme blog over “Zeist”’ van Rene Scheffer lezen.