Provisorisch

Tsja. Op deze dag wat anders dan anders. Leven en werk van Steiner door Peter Selg. Ik ben erin bezig en wil daar graag verslag van doen. Provisorisch en voorlopig.

Ik ben nu aanbeland bij hoofdstuk 9, op bladzijde 1269. Ik moet nog tot bladzijde 2117, dus ik ben er nog niet. Maar over de helft ben ik wel. Kan ik nu al iets over het boek zeggen? De dag voor Kerstmis had ik het in huis, maar ben er niet meteen in begonnen, want die drie kloeke delen schrikten ook af. Nu zijn we twaalf heilige nachten verder, en ja, dan wil je op Driekoningen (of Epifanie) toch wel weten of Peter Selg raak heeft geschoten en zijn opus magnum heeft geschreven, of niet. De eerste bladzijden (de inleiding) deden me het ergste vrezen. Allemaal superabstract, over het apocalyptische van Steiners leven en werk, u kent het wel. Op bladzijde 41 begon dan ‘Kindheit und Jugend (1861-1879)’. Weinig tot geen nieuws wat we niet al wisten, met veel citaten zoals we dat van Peter Selg uit zijn andere werken kennen. Op het einde van dit eerste hoofdstuk, we zijn dan over bladzijde honderd, had Steiner zich al met Kant beziggehouden, zodat we uiteindelijk de laatste tien bladzijden bij Fichte aanbelanden. Daar wordt het pas echt interessant, Steiner werd hier echt aangestoken.

Hoofdstuk 2 gaat over de ‘Begegnung mit Felix Koguzki und Karl Julius Schröer’ en telt slechts twintig bladzijden; daarmee is het het kortste hoofdstuk van het hele boek. De volgende twee hoofdstukken, ‘In Wien (1879-1890)’ en ‘In Weimar (1890-1897)’, zijn volumineus: ieder tweehonderd bladzijden. Maar hier wordt langzamerhand de kwaliteit van Selg duidelijk: niet dat hij veel nieuws vertelt, niet voor mij tenminste, maar hij weet wel overtuigend overgangen aan te tonen, hoe het een in het ander overgaat, waarbij lijnen zichtbaar worden die me eerder niet zo duidelijk voor ogen stonden. Selg werkt vanuit overkoepelende ideeën die hij vast weet te houden, dat wil zeggen ideeën die in mensen werken en die hun lotgevallen kennen. Lotgevallen die daardoor heel concreet en aanschouwelijk worden. Zoals die van Karl Julius Schröer, waarbij het dramatische uit de gang van het verhaal, van de geschiedenis blijkt. Maar ook die van Steiner zelf. Steiner zelf blijft bij Fichte, maar wordt via Schröer naar Goethe gebracht, tot de opdracht om diens natuurwetenschappelijke werken al heel jong te gaan uitgeven (redactioneel te bezorgen). Als dat Steiner totaal in beslag neemt, zodat hij zelfs zijn Technische Hogeschool niet afmaakt, zorgt Schröer dat hij in zijn levensonderhoud kan voorzien door een huisleraarschap voor hem te regelen. Waar Steiner totaal geen zin in heeft; maar hij moet wel. Uiteindelijk blijkt dat voor hem een gouden greep. Kijk, dat zijn mooie dingen.

Kort daarop gaan de wegen van Steiner en Schröer uit elkaar; dat wil zeggen, Schröer kan hem niet meer volgen. Steiner is hem veel te extreem, propageert en leeft ook zelf een vrijheid die de zijne niet is. Kijk, dat zijn mooie dingen; tachtig jaar voordat in de twintigste eeuw de flower power uitbreekt. Steiner zou het daar goed gedaan hebben! Maar hij leeft aan het eind van de negentiende eeuw, en lijdt aan de alom heersende burgerlijkheid. Selg laat zich de mogelijkheid niet ontnemen om uitgebreid op Steiners behandeling van Goethe in te gaan; hij heeft daar dan ook vele bladzijden de ruimte voor: zoals tussen bladzijde 194 en 210. Hij doet dat heel goed en verhelderend. Je merkt: daar gaat het hem om. Zowel Steiner als Selg dus.

Als het eerste deel over Goethes natuurwetenschap na een jaar hard werken in 1884 verschijnt, is Steiner net 23 jaar geworden. Het wordt opvallend goed ontvangen. Maar Steiner heeft geen titel. Wie is die man die zo’n duidelijke, eerder ongekende opvatting over Goethe als natuurwetenschapper in de wereld zet? Hij krijgt een heel positieve reactie van de beroemde filosoof Eduard von Hartmann, met wie hij uitgebreid zal corresponderen over de filosofie van en achter Goethe. Die correspondentie is trouwens voorbeeldig terechtgekomen in het boek ‘Brieven’ van de Stichting Rudolf Steiner Vertalingen uit 2006 en maakt het de Nederlandse lezer mogelijk in kort bestek kennis te nemen van de filosofische finesses van Steiners bemoeienis met Goethe.

Maar die titel dus, dat is iets dat Steiner zal achtervolgen. Aanvankelijk laat hij zich niet tegenhouden en schrijft binnen twee jaar ‘Waarnemen en denken’ (‘Grundlinien einer Erkenntnistheorie der Goetheschen Weltanschauung’), waarin hij zich losjes baseert op Goethe, maar zich met behulp van Schiller van hem losmaakt en vooral zijn eigen gedachten over de vrijheid van het individu naar voren brengt. Vanaf zijn twintigste, vanaf Fichte, is hij al geobsedeerd door een eigen vrijheidsfilosofie, maar zover is het nog niet. Ontelbare geschriften, gesprekken, confrontaties en studies zijn nog nodig eer hij zijn ‘Filosofie van de vrijheid’ op tafel kan leggen.

Een jaar na ‘Waarnemen en denken’ komt het tweede van de drie geplande delen van Goethe uit: 1887. Rond deze tijd woont hij volledig in Wenen bij het gezin waar hij huisleraar is; voordien was hij voor een groot deel nog bij zijn ouders en moest hij het zeer magere gezinsbudget zien aan te vullen met de bijlessen die hij aan veel mensen gaf. Maar hij liet zich ook niet ontnemen om met heel veel mensen samen te komen; hij was echt een mensen-mens. Hij interesseerde zich voor het lot en de wederwaardigheden van mensen. De persoon van de dichter Fercher von Steinwand wordt hier door Peter Selg naar voren gehaald. Dat doet Steiner in zijn autobiografie trouwens zelf ook al; en brengt dit in verband met zijn opvattingen over wedergeboorte en lotsbepaling. Steiners vermogen om het lot van mensen te vervolgen ook buiten de kaders en grenzen van ruimte en tijd spelen hierbij een belangrijke rol. Je merkt als lezer dat dit ook het oogmerk van Selg is: de intenties van gestorvenen niet uit het oog te verliezen, maar die te integreren in het eigen leven. De titel van zijn opus magnum is niet voor niets: ‘Rudolf Steiner 1861-1925. Lebens- und Werkgeschichte’. Selg wil niet alleen een biografie schrijven; hij wil laten zien hoe bij Steiner leven en werk in elkaar overlopen en een vruchtbaar verbond aangaan. Juist in dat kader is een ‘Filosofie van de vrijheid’ van het grootste belang.

Selg moet soms een beetje heen en weer springen in de tijd om dingen duidelijk te kunnen maken, en laat ook nog een heleboel weg dat hij zijn verhaal niet vindt versterken. Maar de lijn blijft hij goed in het oog houden. Ondanks de vele bladzijden. Vanaf bladzijde 276 komt de dochter van ‘onze’ Willem II, Sophie, om de hoek kijken, om een belangrijke rol in Steiners leven te spelen. Zij zal, getrouwd met een adellijke protegé van Goethe zelf: aartshertog Karl-August, degene zijn die de nalatenschap van Goethe erft en volledig zelfstandig een archief hiervoor laten opbouwen en een complete Goethe-uitgave laten publiceren (de ‘Weimarer Goethe-Ausgabe’) die haar naam draagt: de Sophien-Ausgabe. En zij zal er persoonlijk op toezien dat Steiner wordt aangetrokken voor de tweede afdeling van dit verzameld werk: de natuurwetenschappelijke werken. Dat dit echter ook Steiners kruis wordt, doet het vierde hoofdstuk uit de doeken, als hij in Weimar terecht is gekomen. Maar die doctorstitel komt er, evenals zijn ‘Filosofie van de vrijheid’. Maar voor de rest beleeft Steiner er weinig plezier.

Of het moet zijn dat kort na publicatie hiervan zijn vrijheid op de proef wordt gesteld door hem te betrekken bij de uitgave van Nietzsches werken. Dat gaat maar ternauwernood goed; door simpelweg hiervan af te zien, wat hem echter de grootste moeite kost. Nietzsche spreekt zijn vrijheidsbeleven namelijk enorm aan! En vormt een grandioos tegenwicht tegen het geestdodende kimaat in het archief. Gelukkig gaat het niet door. En achteraf zal Steiner om beide blij zijn, om meegemaakt en ervaren te hebben wat hij op het moment zelf vervloekte. Het is allemaal bekend, maar Selg weet het goed te vertellen en met elkaar in verband te brengen. Aan bepaalde dingen maakt Selg weinig worden vuil, bijvoorbeeld Steiners latere echtgenote Anna Eunike of mede-anarchist en -boemelaar Erich Otto Hartleben, die toch ook bepalende rollen in zijn leven hebben gespeeld. Maar dit stoort niet, omdat hij nog zo veel andere dingen in petto heeft en zijn eigen lijnen blijft volgen. En deze zaken worden elders al door anderen verteld.

We zijn net over de helft van het eerste deel als Steiner in 1897 in Berlijn in een nieuw hoofdstuk beland (op bladzijde 515). Hij is verlost van Weimar. Nu breekt een erg wilde periode aan, die Selg echter heel ingetogen brengt. Steiner is redacteur en werkt zich halfdood. Na drie jaar is het óp. Hij is trouwens ook docent aan de socialistische arbeidersschool. Vijftig bladzijden verder breekt de eeuwwisseling naar de twintigste eeuw aan en daarmee ook het zesde hoofdstuk. Steiner doet van alles en werkt zich een slag in de rondte, maar vindt zijn draai maar niet. Weer vijftig bladzijden verder komt Steiner in contact met theosofen, het is dan najaar 1900. Selg heeft daarvoor verteld hoe hij Steiners relatie tot het christendom ziet, anders dan opvattingen waartoe diverse auteurs de laatste jaren zijn gekomen. Helemaal overtuigend is het niet, Selg spreekt zich hierin ook niet zo duidelijk uit als anderen doen, duidt vooral aan, maar wel is dit daardoor als een mogelijkheid te zien. Zo komt hij ook bij Steiners boek over de vooral Duitse mystiek uit 1901, dat een breuk betekent bij alles wat Steiner hiervoor heeft gedaan. Steiner staat op het punt zijn eigen ‘wende’ te voltrekken, net in de nieuwe eeuw staand.

Dat gebeurt in het zevende en laatste hoofdstuk in dit eerste deel, van bladzijde 645 tot en met 879, over ‘spirituele gemeenschapsvorming’. Dat gaat dus over de Theosofische Vereniging, waar Steiner zich in 1902 officieel bij aansluit en daarmee al zijn schepen achter zich verbrandt. Hierin worden tien tot twaalf jaar getekend, tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914, waarmee het tweede deel begint en hoofdstuk 8. Met deze laatste meer dan tweehonderd bladzijden had ik de meeste moeite om doorheen te komen: ik vond het nogal saai. Dan zijn de hoofdstukken die Christoph Lindenberg in zijn tweedelige biografie uit 1997 hieraan besteedde veel spannender. Die kon hier ontwikkelingen aantonen die voordien onbekend waren. Weinig van dit alles bij Selg. Die had hier blijkbaar zijn dag niet. Maar het kan natuurlijk ook aan mij liggen.

Nee, dan het begin van tweede deel met hoofdstuk 8, ‘In den Jahren des Ersten Weltkriegs’, dat maar liefst bijna vierhonderd bladzijden kent. Daar ben ik wildenthousiast over en daarom schrijf ik dit ook allemaal. Verder ben ik nog niet; maar dit wilde ik al heel graag laten weten. Opeens hoeft Selg niet al die basisgeschriften van Steiner meer inhoudelijk te refereren, maar kan zich strak houden aan de chronologische ontwikkeling die op zichzelf al spannend genoeg is. En daarbij, bij mijn weten, nog nooit zo volledig verteld. Het is natuurlijk een ongelooflijk ingewikkeld hoofdstuk, waarbij je gemakkelijk kunt uitglijden. Hoe de innerlijke en de uiterlijke ontwikkeling samenhangen kan Selg heel goed laten zien door de oorlogshandelingen te schilderen en bijvoorbeeld een belangrijk deel van de geschiedenis te tonen via de ogen van veldmaarschalk Helmut von Moltke, die al snel uitgerangeerd wordt. Hij wordt ingeruild voor types die weinig geweten lijken te hebben, die in ieder geval een hopeloze oorlog voeren. Steiner en Von Moltke kenden elkaar; de laatste overleed in 1916 door een hartaanval. Zijn hart kon het niet langer aan, zou je kunnen zeggen. Je krijgt als lezer een heel goed beeld van wat er gaande was en wat er speelde, en hoe het eventueel ook anders had gekund. En wat Steiner doet om dat ook werkelijk te laten gebeuren. En waarom dat maar steeds niet lukt. Het is echt een magnifiek hoofdstuk! Dat wil ik maar gezegd hebben. Verder dan dit ben ik dus nog niet. Maar dit hebben we alvast binnen.

Oja, wat ik niet moet vergeten: dat van die gestorvenen en het bewust met hen leven wordt in deze periode van Steiners leven en werken nog een keer uit de doeken gedaan door het verhaal te vertellen van Christian Morgenstern. Het past wonderwel mooi in dit deprimerende hoofdstuk over de Eerste Wereldoorlog, dat alleen maar ellende lijkt te brengen. Maar de werkelijkheid blijkt toch anders. En hoe het verder moet met Europa? Dat is een vraag die ons juist nu erg bezighoudt. Dus spreekt dit hoofdstuk mij ongetwijfeld om die reden ook sterk aan.

.