Onderzoeksdagen

Er is een website die een beetje vreemd is opgezet, maar toch rijk materiaal biedt. Ik doel op de ‘Rudolf Steiner Forschungstage für Studenten und junge Wissenschaftler’. Ik heb een tijdje moeten rondkijken voordat ik doorhad hoe het zat. In ‘Über’ wordt al het een en ander duidelijk:

‘Seit dem ersten Treffen im Februar 2005 in Heidelberg betrachten zwei Mal jährlich jüngere wissenschaftlich und anthroposophisch interessierte Menschen gemeinsam die Frage nach der Tragfähigkeit der Wissenschaftlichkeit der Anthroposophie. Gleichzeitig befragen sie den heute gängigen – oft unreflektierten – Begriff von Wissenschaft. Dabei kommt es uns in erster Linie darauf an, die Menschen zusammenzubringen, die sich konstruktiv mit konkreten Forschungsfragen und methodischen Überlegungen beschäftigen. Das gegenseitige Interesse für die Arbeit des anderen und eine Offenheit für kritische und undogmatische Gedankengänge zeichnete die bisherigen Treffen aus. Dabei gibt es bei den halbjährlichen Treffen zwei Schwerpunkte:

Einmal die Möglichkeit, Referate von Forschungsprojekten – entweder als Zwischenbericht oder schon abgeschlossenes Projekt – in einer offenen und interessierten Atmosphäre vortragen und diskutieren zu können. Andererseits die konkrete gemeinsame Frage zu verfolgen, was die Wissenschaftlichkeit der Anthroposophie in der heutigen Zeit ausmachen kann.

Eine Initiative von Lydia Fechner (Heidelberg), Vera Koppehel (Dornach) und Johannes Nilo (Dornach)

Teilnahme an den Forschungstagen ist für jede/n Interessierte/n möglich und bedarf nur einer formlosen Anmeldung. Bitte beziehe nähere Infos oder melde Dich an bei: Johannes Nilo (Bibliothek am Goetheanum, Dornach, Schweiz), forschungstage@gmail.com’

Rechts op de website vinden we ‘Teilnehmerberichte’. Daar kies ik een aantal sprekende van uit. Om te beginnen ‘September 2006’:

‘Wissenschaftsnachwuchs?
Zum Kolloquium “Anthroposophie als Wissenschaft” in Heidelberg

Innerhalb der anthroposophischen Szene wird häufig die Besorgnis laut, dass es – rein zahlenmäßig – wenig hoffnungsvollen Nachwuchs gebe. Keiner wird bestreiten, dass an dieser Sorge etwas Wahres dran ist.

Am 22. September 2006 trafen sich in Heidelberg 17 jüngere Menschen zu einem Kolloquium mit dem Thema “Anthroposophie als Wissenschaft”, das von mir und Johannes Nilo (in Kooperation mit Vera Koppehel vom Rudolf Steiner Archiv in Dornach) organisiert worden war. Allen Eingeladenen gemeinsam war ihr Interesse an einem Verständnis der methodischen Grundlagen und die wissenschaftliche Vertiefung der Anthroposophie.

Dabei stand das Kolloquium einerseits in der Reihe der nun bereits mehrfach interessiert wahrgenommen Forschungstage, bei denen jüngere Wissenschaftler ihre Arbeiten vor Publikum zur Diskussion stellen können. Andererseits war das Konzept des Kolloquiums stärker auf das gegenseitige Kennenlernen, Wahrnehmen und den Entwurf gemeinsamer Zukunftsvorstellungen ausgerichtet, wenn solche sich ergeben würden.

Was ist eigentlich das Besondere anthroposophischer Forschung? Besteht sie in Ergänzung oder Abgrenzung von den universitär etablierten Disziplinen? Wie gehen wir mit den Werken Rudolf Steiners, aber auch mit den Ergebnissen der Sekundärliteratur um? Gibt es eine anthroposophische Forschungstradition, einen Diskurs, in dem sich einer auf den anderen stützt, auf ihn aufbaut, mit ihm diskutiert, oder gibt es nur einzelne Wissenschaftler?

Zwei Referate von Steffen Hartmann (Hamburg) und Robin Schmidt (Dornach) bildeten eine solide Basis für das weitere Gespräch, das auf hohem Niveau und mit großer Bereitschaft, die Positionen und Gesichtspunkte der anderen Teilnehmer kennenzulernen, geführt wurde. Schnell war deutlich, dass es ein Bedürfnis gab, sich neben der Arbeitsweise früherer Generationen zu positionieren. Diese wurde als tendenziell einzelkämpferisch, wenig kooperativ, aber häufig getragen von großer Kraft und Genialität empfunden. Bei dieser Arbeitsweise bildeten sich schnell Anhänger- und Gegnerschaften. So wuchsen oft über Jahrzehnte Polarisierungen erkenntnismäßiger und sozialer Art zwischen Menschen, die „jedesmal das Rad neu erfinden mussten“ (Hartmann), obwohl genügend anknüpfungswürdige Vorarbeiten vorlagen. Insbesondere Hartmanns Referat zur Frage nach der anthroposophischen Forschungstradition belegte diese Beobachtung am Beispiel grundlegender erkenntnistheoretischer Fragen sehr eindrücklich. Er zeigte anhand von vier anthroposophischen Denkern (W. J. Stein, H. E. Lauer, H. Kiene und R. Ziegler), deren herausragende Leistungen er knapp umriss, dass trotz gemeinsamer Themenstellung keine Bezugnahme vorgenommen wurde.

Unsere Vision bildete sich vor diesem Horizont rasch heraus: Eine Arbeitsgemeinschaft von Mernschen, die mehr aus Synergie heraus arbeiten, und die ein Forschungsmilieu brauchen, welches viel stärker auf die gegenseitige Anregung angewiesen ist, als die vorhergehende Generation. Es ist nicht konstruktiv, dass es zu einer zentralen Fragestellung die verschiedensten Parallelbewegungen gibt, die keinen – oder nur abschätzigen – Bezug aufeinander nehmen. Alle waren sich einig, dass dies auch dem elementarsten Wissenschaftsverständnis widerspricht.

Robin Schmidt versuchte in seinem an dieses Gespräch anschließenden Referat, gültige Kriterien für die Wissenschaftlichkeit anthroposophischer Forschung auf den verschiedenen Gebieten auszuarbeiten. Aus seiner Sicht hat dort eine saubere Philologie genauso ihren Platz wie die praxisrelevante Ausrichtung einer Fragestellung in den sogenannten Lebensfeldern. Die klassische empirisch-geisteswissenschaftliche Forschung ist somit nur eine Form anthroposophischer Forschung, wird aber häufig allein als solche gewürdigt. Der wissenschaftlich Arbeitende hat jedenfalls sein Instrumentarium zu beherrschen, er muss die jeweils angewendeten Methoden und seine Ergebnisse darstellen und vermitteln können und natürlich die Leistungen anderer auf seinem Gebiet zur Kenntnis nehmen und einbeziehen. Schmitt zeigte für jedes dieser Gebiete eine Vielfalt von Parametern auf, die gemeinsam diskutiert wurden.

Schmidt zeigte auch, dass es die Qualität anthroposophischer Forschung ausmacht, wie weit ein geklärtes Selbstverhältnis des Forschenden vorliegt, weil eine Identifikation mit dem Gegenstand oder dem Thema eine der Grundvoraussetzungen ist, die nach Möglichkeit gesteigert werden muss. Gelingt es nicht dabei gleichzeitig Selbstdistanz herzustellen, kommt es schnell zu persönlicher Rivalität und Polarisierungen, wenn sachbezogene Kritik geäußert wird.

Eine weitere Bedingung geistiger Forschung scheint auch die Befreiung von vorgegebenen Ergebnissen zu sein. Herbert Witzenmann formuliert das Problem knapp als “Das Erfolgsprinzip als Erkenntnisübel”. Das Ursache-Wirkungs-Schema auf geistige Fragestellungen anzuwenden widerspricht den Grundbedingungen geistiger Forschung, die nicht in den Bereich der Allgemeingültigkeit kausaler Zusammenhänge fällt. In diesem Sinne müsste eine geistgemäße Forschungsförderung arbeiten.

Ende Februar 2007 ist eine Fortsetzung im Rudolf Steiner Archiv in Dornach geplant. Dann freuen wir uns auf weitere Teilnehmer, die diesmal keine Zeit finden konnten und gerne gekommen wären. Die Vision einer hierarchiefreien, kooperativen Wissenschaftsgemeinschaft ist noch ein Traum. Einige von uns haben aber vor, in zwanzig Jahren auf diesen Traum zurückzuschauen: als ein Teil der gelebten Wirklichkeit.

Der Stiftung Jugend vielen Dank für die Finanzierung der Fahrtkosten und der Verpflegung, dem Hardenberg Institut danke für die Räumlichkeiten!
Lydia Fechner, Heidelberg’

Van ‘November 2007’ is er een eerste en een tweede bericht beschikbaar. Het eerste komt uit weekblad ‘Das Goetheanum’ Nr. 49 van 2007, bladzijde 11:

‘Nach der Antwort die Frage
Rudolf-Steiner-Forschungstage im Rudolf-Steiner-Archiv
Philip Kovce

Am 10. und 11.November fanden die Rudolf-Steiner-Forschungstage der Forschungsstelle Kulturimpuls und des Rudolf-Steiner-Archivs statt. Im Fokus standen Fragen nach Rudolf Steiners Wissenschaftsverständnis und demVerhältnis von Anthroposophie zum universitärenWissenschaftsbetrieb. Dabei zeigte sich die Offenheit, Kriterien der Wissenschaftlichkeit der Anthroposophie auf Grundlage kritischer Rückfragen zu entwickeln.

Für Überlegungen und Unternehmungen in den verschiedensten Lebensbereichen bildet Anthroposophie heute eine Grundlage und wirkt als Inspirationsquelle. Sobald Anthroposophie aber unreflektiert als Heilmittel aller sich stellenden Probleme aufgefasst wird, wird sie selbst zu einem Problem. Zaubert man für jede Fragestellung sofort den anthroposophischen Joker als Trumpf aus der Hinterhand, entsteht eine asymmetrische Lösungs- und Antwortkultur, die keinen Raum für kritische Problem- und Fragestellungen lässt. Ein vorschneller Rückgriff in den schier unendlichen Fundus Steinerscher Ausführungen droht, ernste Fragen zu ersticken, bevor sich diese überhaupt entwickeln können.

Möglichkeiten ermöglichen

Im Ersticken von Fragen liegt zugleich ein Auslassen von Möglichkeiten. Deshalb war das fragende Gespräch ein wichtiges Element der Rudolf-Steiner-Forschungstage, zu denen über 20 junge Studierende und Wissenschaftler zusammenkamen.

Motiviert wurde dieses Diskussionstreffen auch durch Helmut Zanders historiografische Darstellungen zur anthroposophischen Entwicklungsgeschichte, die die Frage nach der Wissenschaftlichkeit oder Unwissenschaftlichkeit der Anthroposophie ebenfalls aufgreifen.

Um an bereits Geleistetes anknüpfen zu können, eröffnete Lydia Fechner die inhaltliche Auseinandersetzung mit einem Impulsreferat, in welchem sie eine Debatte aus dem Jahr 2002 aufgriff. Unter dem Titel: ‹Warum Anthroposophie nicht durchdringt› hatte damals Wolfgang Müller El-Abd in der Kulturzeitschrift ‹Die Drei› verschiedene Problemfelder verortet, bei denen er Anthroposophie ihrem Wissenschaftsanspruch nicht gerecht werden sah. Vor allem fehlende Kommunizierbarkeit durch fehlende Begriffsklärung, eine autoritative Bindung an den ‹Lehrer› Steiner, fehlende Intersubjektivität und die Übertragung des empirischen Wissenschaftsbegriffs auf das nichtpositive Feld des Geistes erachtete Müller El-Abd als kritisch.

Quelle heutiger Erkenntnisideale

Der Umgang mit diesen Kritikpunkten förderte in der Diskussion die generelle Frage nach einem Wissenschaftsverständnis zutage. Rahel Uhlenhoff beschrieb am Beispiel von Zanders Ausführungen die Auswirkungen der gewählten Analysemethode auf den Forschungsgegenstand und das Forschungsresultat: Eine historiografische Methode produziert ein bloß historisches Verständnis – dessen Angemessenheit aus der Methode selbst kaum abzulesen ist. Ihr Beitrag glich einer stichprobenartigen Methodenkritik, denn durch Offenlegung von Bewertungskriterien wurde es möglich, Resultate Zanders einzuschätzen und zugleich zu hinterfragen.

Einen brisanten Punkt trug Robin Schmidt vor: Nachdem er das zunehmende Interesse des akademischen Betriebs an einer Erforschung der esoterischen Bewegungen skizziert hatte (‹Goetheanum› Nr. 27/2000), verwies er darauf, dass die ‹Erfindung› des heutigen Wissenschaftsbegriffs im Wesentlichen auf esoterische ‹Begründer› zurückzuführen sei. Früher noch vereint, trenne beziehungsweise verbinde Esoterik und Wissenschaft heute ein polemischer Diskurs, in welchem beide Seiten die jeweils andere zu diskreditieren versuchen (‹Goetheanum› Nr. 47/2007). Ein nichtpolemischer Diskurs jenseits der – oft auch konstruierten – Barrieren ließe sich erst realisieren, wenn gegenseitige Denunziation und vor allem die wechselseitige Angst vor der Bedrohung durch die andere Seite überwunden werden können.

Eins von Erkennen und Erleben

Nach einer kurzen Nacht und einem frühen Morgenkaffee versuchte Daniel Hering darzustellen, was passiert, wenn der naturwissenschaftliche Erkenntnisbegriff auf einen innerseelischen Zwischenbereich angewendet wird. Hering griff dabei einen Beitrag von Terje Sparby vom letzten Kolloquium auf und führte ihn im Anschluss an eine Diskussion zum Verhältnis von Erleben und Erkennen zwischen Jostein Sæther und Steffen Hartmann (‹Goetheanum›, Nr. 38/2006) fort. Der normalerweise im Materiellen getrennte Akt von Erleben und Erkennen falle im Bereich des Übersinnlichen zusammen, so Herings Kernaussage, da der Mensch sich hier sowohl als denkendes wie auch als wahrnehmendes Subjekt in actu konstituiere. Als Frage blieb, ob dieser Prozess konsequent zu begleiten und zu beschreiben wäre, um ihn vielleicht aus sich heraus transparent werden zu lassen.

Das Kolloquium endete, wie es begann: im Gespräch. Es entstanden neue und es blieben offene Fragen, deren Diskussion bei einem nächsten Treffen im Februar 2008 fortgesetzt werden soll. Eine sich entwickelnde Gesprächskultur lässt zugleich hoffen auf einen sich weitenden Dialog, der ermöglichen könnte,was oft unmöglich erscheint: das Entstehen einer übergreifenden und angstfreien ‹scientific community›.’

De in het artikel genoemde bijdrage van Wolfgang Müller El-Abd in maandblad ‘Die Drei’ van februari 2002, ‘Warum Anthroposophie nicht durchdringt’, is op deze website van de ‘Rudolf Steiner Forschungstage’ te vinden onder ‘Dokumente’, als eerste: ‘Die Debatte der Wissenschaftlichkeit der Anthroposophie (Die Drei, 2002)’. Het is een verschrikkelijk slechte kwaliteit scan; maar het voordeel is dat niet alleen dit artikel wordt weergegeven, maar alle erop volgende reacties in de maanden maart, april, mei, juni, juli en oktober, van de hand van Andreas Bracher, Jörg Ewertowski, Stephan Eisenhut, Peter Petersen, Hellmut Haug, Robert Schwab, Günter Röschert, Christoph Hueck en Florian Theilmann. Het tweede document van ‘November 2007’ behelst de hele ‘Anthroposophie Weltweit, Mitteilungen aus der anthroposophsichen Arbeit in Deutschland, Ausgabe 10, Dezember 2007’. Daaruit kies ik eerst, om voor de hand liggende redenen, voor het verslag van Andreas Neider over ‘Forschungssituation Esoterik’, een thema dat hier al vaker te vinden was (zie de labels met ‘esoterie’):

‘Unter diesem Titel fand am 13. November im Rudolf-Steiner-Haus Frankfurt/M. ein Kolloquium vom forum zeitfragen innerhalb der Deutschen Landesgesellschaft statt. Eingeladen waren anthroposophisch Forschende zur Frage des Verhältnisses von Wissenschaft und Esoterik. Es nahmen etwa 25 Menschen am Kolloquium teil. Am Vormittag führte Robin Schmidt von der Forschungsstelle Kulturimpuls (Dornach) in den Stand der gegenwärtigen Esoterikforschung ein und berichtete, wie sich in den letzten zehn Jahren an mehreren Universitäten (Paris, Exeter, Amsterdam) Lehrstühle zur Erforschung westlicher esoterischer Traditionen etabliert haben.

In Deutschland gibt es aufgrund der Unterbrechung der akademisch-wissenschaftlichen Entwicklung durch das Naziregime, aber auch aufgrund dessen Verflechtung mit okkult-esoterischen Strömungen bisher keinen solchen Lehrstuhl. Das Bemühen der Forscher zielt zunächst daraufhin, die seit dem 18. Jahrhundert akademisch ausgegrenzten esoterischen Traditionen wieder zum Gegenstand akademischer Forschungen zu machen. Esoterik war ursprünglich, noch im 16./17. Jahrhundert überhaupt nicht getrennt von naturwissenschaftlichen Fragestellungen. Viele der ersten Naturwissenschaftler der Renaissance- und Barockzeit waren sowohl esoterisch wie wissenschaftlich tätig, so etwa Giordano Bruno, Johannes Kepler, Francis Bacon, Amos Comenius und Isaac Newton. Einige der heute führenden Erforscher esoterischer Traditionen sind Antoine Faivre, Jean-Pierre Brach (Paris), Nicolas Goodrich-Clarke (Exeter), Wouter Hanegraaff (Amsterdam), Monika Neugebauer-Wölk (Halle) und Jan Assmann (Heidelberg) (s. Bericht in: Mitteilungen, September 2007). Faivre hat beispielsweise eine Art Kompendium der Denkformen der Esoterik erstellt, von denen viele auch auf die Anthroposophie zutreffen. Hanegraaff hat 2006 ein «Dictionary of Gnosis and Western Esotericism» herausgegeben, das bei der weiteren Erschließung des Forschungsgebietes wertvolle Hilfen gibt und in dem auch zwei längere, sehr brauchbare Artikel zu Rudolf Steiner und der Anthroposophie enthalten sind. Abschließend stellte Schmidt ein Modell von Hanegraaff vor, aus dem ersichtlich wird, wie die Spaltung von Wissenschaft und Esoterik durch eine bestimmte Form von polemischem Diskurs erst erzeugt wurde. Im weiteren Verlauf des Kolloquiums wurde dann gerade an diesem Modell deutlich, dass die Anthroposophie seit Beginn des 20. Jahrhunderts diese Spaltung von Esoterik und Wissenschaft überwunden hat, da sie beides in sich vereinigt.

Daran anschließend machte Johannes Kiersch in seinem Beitrag «Gewordene und werdende Esoterik» auf die Gefahr der «Fossilisierung» im Umgang mit dem Werk Steiners aufmerksam und fragte anschließend nach der Qualität einer «werdenden Esoterik». Zu dieser gehört es seiner Meinung nach, dass Esoterik in ihrer Erscheinungsweise auch von einem schützenden «Schleier» umgeben sei. Weiter stellte er die Frage nach einer heute angemessenen Form «esoterischer Räume». Als Beispiel für einen solchen «Schutzraum» gab er die «Kinderbesprechung» im Kollegium einer Waldorfschule an. Der folgende Beitrag Günter Röscherts «Was ist Esoterik im Werk Rudolf Steiners?» bezog sich zunächst auf die frühe Definition Steiners von 1897, wonach ein Begriff dann esoterisch genannt wird, wenn er im Zusammenhang der Erscheinungen gebraucht wird, aus denen er genommen ist, exoterisch, wo das nicht der Fall ist. Daraufhin verfolgte Röschert die Vorgeschichte der Freien Hochschule, angefangen von der griechischen Zeit der Akademie Platons, über die alexandrinischen Akademien der frühchristlichen Zeit. Diese Tradition einer Vorbereitung des «reinen Denkens», wie es dann von Rudolf Steiner in seiner Erkenntnistheorie weiter ausgebildet wurde, findet in den Darstellungen der Bewusstseinsseele und des Geistselbst in der «Geheimwissenschaft» seinen vorläufigen Höhepunkt. Diese Darstellung bilde die Grundlage der Arbeit einer Freien Hochschule im Sinne Rudolf Steiners, die auch im so genannten «Hochschulvermerk » (§ 8 der Statuten Weihnachtstagung) zum Ausdruck komme. Daran schloss er abschließend die Frage nach dem heutigen Umgang mit dem Werk Rudolf Steiners.

Dieser Frage ging auch der letzte Beitrag des Kolloquiums von Andreas Neider «Was heißt ‘Lesen in der Akasha-Chronik’?» nach, in dem er nach den Erkenntnisvoraussetzungen von Rudolf Steiners esoterischer Forschung fragte. Diese bestehe zu einem großen Teil aus esoterischer Erforschung der Geschichte aufgrund des «Lesens in der Akasha-Chronik». Diese Forschungsmethode gelte es genauer zu untersuchen. Dazu bot er in einem kurzen Überblick über die Evolution von Gedächtnis und Erinnerung in der Menschheitsgeschichte einen ersten Ansatz zur Lösung der hier auferlegten Fragestellung.

Die Gespräche zwischen den Beiträgen und am Schluss ergaben zunächst einmal den Befund, dass ein einheitliches Verständnis dessen, was Esoterik im Werk Rudolf Steiners und deren Verhältnis zur Wissenschaft sei, erst noch erarbeitet werden muss, denn hier traten die unterschiedlichen Auffassungen der Teilnehmer deutlich zutage. Gleichzeitig kam aber auch das Bedürfnis nach einer Form tragfähiger Erkenntnisgemeinschaften zum Ausdruck. Deshalb wird dieses Kolloquium im nächsten Jahr auf alle Fälle fortgeführt. Ein herzlicher Dank gebührt für die Vorbereitung und Durchführung Christa von Grumbkow und Karl-Martin Dietz.
Andreas Neider’

Het thema dat Günter Röschert destijds uiteenzette heeft hij onlangs uitgewerkt en laten verschijnen in zijn boekje over de ‘De wetenschap van de geheimen der ziel’: ‘Metaphysik der Weltentwicklung. Rudolf Steiners Geheimwissenschaft im Umriss’:

‘Als Schöpfung beschreibt Rudolf Steiner die Evolution von Mensch und Welt in seiner 1910 erschienenen Geheimwissenschaft im Umriss. Günter Röschert weist auf die tragenden Ideen des Jahrhundertwerks hin. Der geistesgeschichtliche Hintergrund wird sichtbar, aber auch die Fortentwicklung der naturwissenschaftlich verpflichteten Empirie.’

Het tweede dat ik uit dit nummer van ‘Anthroposophie weltweit’ uit 2007 haal, is een verslag van Johannes Nilo over ‘Rudolf Steiner-Forschungstage’ (een verkorte versie van wat hierboven al in ‘Das Goetheanum’ had gestaan):

‘Ein Grundanliegen der Rudolf-Steiner-Forschungstage ist es, einen Diskurs über das Verhältnis von Anthroposophie und Wissenschaft zu motivieren und zu führen. Das letzte Treffen im Rudolf-Steiner-Archiv am 10./11. November 2007 zum Thema «Ein Blick auf die aktuelle Kritik an der Anthroposophie» mit den beiden Schwerpunkten «Wissenschaftsverständnis und das Verhältnis zu Rudolf Steiner» bewegte sich besonders um einen Teilaspekt dieses Anliegens.Viel mehr als eine Auseinandersetzung mit der Frage nach der wissenschaftlichen Legitimität Rudolf Steiners durch Selbstaussagen aus seinem Werk, stand das Verhältnis der Anthroposophen (1) zu Rudolf Steiner, (2) zu einander, und (3) zur
Wissenschaftstheorien unserer Zeit, im Mittelpunkt.

Hier betreten wir Neuland. Von einer bewussten Wissenschaftskultur der Anthroposophen kann nur in Grenzen die Rede sein. Der Grund scheint darin zu liegen, dass Steiner der einzige Bezugspunkt war und zum großen Teil immer noch ist. Wo man doch von Wissenschaftlern erwarten kann, dass sie sich gegenseitig durch Kritik und neue Erkenntnisse weiterhelfen, und, dass sie sich selbst durch eigene Mittel legitimieren und tragen.

In vier Referaten und produktiven Gesprächen unter den knapp 25 Teilnehmern wurden diesen Fragen intensiv nachgegangen. Lydia Fechner referierte eine Diskussion, die von Wolfgang Müller-El Abd unter dem Titel «Warum die Anthroposophie nicht durchdringt» (die Drei, 2/2002 ff.) ausgelöst wurde. Rahel Uhlenhoff plädierte für eine deutlichere Selbstpositionierung. Da es «die Wissenschaft» sowieso nicht gibt, sondern diverse divergierende Ansätze, können wir und sollten wir selbstbewusster eine Position beziehen. Robin Schmidt führte ein aktuelles Paradigma der akademischen Esoterik-Forschung ein, welches besagt, dass Esoterik und Wissenschaft Ergebnisse einer polemischen Diskussion sind, d. h. dass eine gegenseitige Abhängigkeit vorliegt. Daniel Hering griff einen Beitrag von  Terje Sparby vom letzten Kolloquium auf und führte ihn im Anschluss an eine Diskussion zum Verhältnis von Erleben und Erkennen zwischen Jostein Saether und Steffen Hartmann (Das Goetheanum 2006) fort.

Als Ergebnis kann thesenhaft formuliert werden: Erst eine aus sich heraus begründete Wissenschaftlichkeit (die nicht unbedingt mit der von Steiner in allen Punkten zusammenfallen muss) der Anthroposophen (jenseits jeder Polemik) im Umgang mit Steiners Werk entscheidet, ob Steiner ernst genommen werden und, ob die Anthroposophie kulturwirksam bleiben wird.

Johannes Nilo, Dornach

Die Forschungstage werden organisiert von Lydia Fechner (Zeitschrift «die Drei»), Vera Koppehel (Rudolf-Steiner-Archiv) und Johannes Nilo (Forschungstelle Kulturimpuls) und finden zweimal im Jahr statt. Ein weiteres Kolloquium ist für Februar 2008 geplant. Kontakt: lydia.fechner@web.de’

Het volgende ‘Teilnehmerbericht’ is van Lydia Fechner zelf, uit ‘Februar 2008’:

‘»Erzähl mir, was Anthroposophie ist«

»Anthroposophie und Wissenschaft«: dieses Thema begleitet die Rudolf Steiner Forschungstage seit ihren Anfängen im Februar 2005. Wer sich mit Anthroposophie beschäftigt, neigt häufig dazu, den gängigen Institutionen, in denen Wissenschaft betrieben wird, auszuweichen und ihre Methoden als unzulänglich abzutun. Andererseits gehört es zum Selbstverständnis der anthroposophischen Tradition, sich einerseits selbst als Wissenschaft zu bezeichnen und andererseits den eigenen Bewusstseinsstand nicht in einem Einheitszustand mit der Welt zu suchen, wie er vor der Aufklärung bestanden hatte. Zum Anspruch, Zeitgenosse zu sein, gehört notwendig das klare, der Welt gegenständlich und distanziert gegenüber tretende, kritisch denkende Bewusstsein.

Die beiden Impulsreferate kamen diesmal von Peter Dellbrügger (»Vom Guru zum Gesprächspartner? Das wandelbare Verhältnis zwischen Geisteslehrer und Geistesschüler. Ein Auflagenvergleich von Rudolf Steiners Wie erlangt man Erkenntnisse der höheren Welten«) und Hendrik Hilbig (»(Bau-)Stil und Gesellschaft«).

Peter Dellbrügger wies darauf hin, dass sich Rudolf Steiners Umarbeitungen an seinem maßgeblichen Schulungsbuch häufig auf eine Veränderung des zunächst personalen Lehrer-Schüler-Verhältnisses zu einem autonomen Einsehen der Funktionsweisen der Übungen bezogen. Der »Schüler« sollte den Guru durch das intensive Studium des Buchtextes ersetzen, wodurch er eine radikal gedachte Selbständigkeit bei Auswahl und Vorgehensweise der eigenen geistigen Schulung erlangt.

Henrik Hilbig stellte die These auf, dass sich ein erweiterter Stilbegriff nicht an irgendeine äußere Form halten sollte. Die im Endprodukt entstehende Form eines Werkes (ganz gleich ob Haus oder Text) sei zunächst das schöpferische Produkt eines Individuums, das in der Auseinandersetzung mit einer Fülle von Bedingungen (einer Lage) eine Form schafft, die einen Platz innerhalb der Weltsicht ihres Schöpfers haben muss. »Stil« in diesem Sinne ist dabei niemals nur Nachahmung vorhandener Formen, sondern entsteht immer aus einer bestimmten Haltung der Welt gegenüber. Einer Haltung, die aus dem Wechselspiel zwischen der ganzen Gesellschaft und dem Einzelnen entspringt. Ein äußerlich erkennbarer »anthroposophischer Stil« lässt sich in diesem Begriff nur noch bedingt fassen. Zu wesentlicheren Kriterien werden die Angemessenheit des Werkes an die Bedürfnisse der Menschen und seine situative, menschengemäße Wirkung.

Wer etwas übernimmt, ohne es »geprüft« zu haben, fällt in einen vorwissenschaftlichen Zustand zurück. Die 20 jungen Menschen, die sich an diesem Februarwochenende zusammensetzten, um über Anthroposophie und Wissenschaft ins Gespräch zu kommen, waren sich dieser Voraussetzung bewusst. Dass die anthroposophische Form nicht immer den Geist nachzeichnet, ist für sie eine Selbstverständlichkeit. Dass sich in Überlieferung, Formensprache und Methodenlehren keine lebendige geistige Präsenz zeigen muss. Dass sich – allgemein formuliert – im Stützen auf ein Gegebenes keine Echtheit spiritueller Identität bilden muss. Es ist ihnen bewusst: Was unabhängig von der menschlichen Individualität geschieht, kann interessant sein, sollte aber niemals mit dem Namen Anthroposophie bezeichnet werden. Alles Selbstverständlichkeiten?

Die beiden Referate wiesen in diese Richtung. Im Sinne dieser Veranstaltung waren sie aber nicht nur Selbstzweck, sondern lenkten die Aufmerksamkeit in Richtung der eigenständigen, schöpferischen Individualität und auf die Frage nach der Identität der Anthroposophie selbst.

Wie kann sich die Anwesenheit der Anthroposophie einstellen? Mein eigenes Wesen kann sich im Blick des anderen Menschen so entfalten, dass aus Interesse ein realistisches Potential entsteht. Weil der andere mich sieht, versteht und fördert, kann ich mich als Mensch ausleben.

Unser Verhältnis zur Welt gibt dem Anderen Raum oder nimmt ihm diesen Raum. Genauso gibt es keine Methode der Wissenschaft ohne das forschende Individuum und den ganz bestimmten Gegenstand, um den es geht. Und daher ist die Frage nach der Anthroposophie keine inhaltliche und auch keine methodische mehr – sie ist eine radikal individuelle geworden.

Anthroposophisch-wissenschaftliche Tätigkeit besteht also darin, eine der Welt angemessene Haltung einzunehmen. Ob es dann um ein sinnlich oder ein übersinnlich erscheinendes Phänomen oder Wesen geht, das zu »untersuchen« ist, bleibt sekundär. Dann ist Wissenschaft gleichzeitig Anthroposophie, wenn der Mensch sich so verhält, dass sich eine wesensgemäße Entwicklung vollziehen kann und diese im klaren Bewusstsein erfasst wird. Nur ich kann daher sagen, was Anthroposophie ist bzw. wann sie anwesend ist.

Fragte uns ein Mensch, woran wir denn noch erkennen können, ob etwas anthroposophisch sei, was würden wir antworten? Der Blick nach außen oder auf ein Zitat von Rudolf Steiner ist aus dieser Sicht vergebens. Wo ist der Quellpunkt der anthroposophischen Tätigkeit? Was bedeutet hierbei die Begegnung mit dem Werk Rudolf Steiners?

Die jungen Wissenschaftler und Studenten dieser Gruppe suchen das Gespräch über die Wirksamkeit des Geistigen in der Welt. Sie haben es individuell aufgegeben, Steiners Ausführungen als eigene Sicht auszugeben, sie beziehen sich nicht mehr nur darauf, wenn die Frage nach unserem Menschsein, auch in der Wissenschaft, gestellt wird. Um so ernster können wir Steiner vielleicht nehmen, denn seine Ausführungen werden heute in uns zu eigenen Fragen, die diesen unsichtbaren Quellpunkt anregen, aus dem Wirklichkeit entsteht. Und das ganz in seinem Sinne: »Man nehme doch ein solches Buch wie ein Gespräch, das der Verfasser mit dem Leser führt.« (GA 10, S. 222, TB 1992)

Ob wir gesprächsfähig werden, um das Andere zu sehen, wird sich zeigen.
Lydia Fechner’

Het voorlaatste bericht is van ‘November 2009’, geschreven door Peter Dellbrügger onder de titel ‘Konstruktive Frageatmosphären – Bericht vom zehnten Rudolf Steiner Forschungstag’:

‘“Als ich das erste Mal die Philosophie der Freiheit gelesen habe, habe ich nichts verstanden, aber ich war danach irrsinnig gut drauf! Nachdem ich sie immer wieder und wieder gelesen habe und fünfmal für mich zusammengefasst habe, muss ich sagen: es ist das schönste Buch das ich kenne”. Dieser Satz einer 27jährigen Teilnehmerin der Rudolf Steiner Forschungstage, die inzwischen zum zehnten Mal stattfanden, zeigt etwas von der besonderen Atmosphäre, die bei diesen Treffen vorherrscht.

Welchen Herausforderungen kann man heute gegenüberstehen, wenn man versucht, in einer universitären wissenschaftlichen Arbeit Rudolf Steiner zu zitieren? Sagen dabei dort mitunter auftretende ausgrenzende Irrationalismen eher etwas über die sie produzierende Scientific Community oder über die von der Ausgrenzung Betroffenen aus? Was ist anthroposophische Wissenschaft – was ist geisteswissenschaftliche Forschung und in welchen Formen gibt es sie überhaupt bzw. kann es sie geben? In welchem Verhältnis stehen etwa Resultate einer “seelischen Beobachtung nach naturwissenschaftlicher Methode” und qualitative oder quantitative Sozialforschung und wie verhalten sich ihre jeweiligen Ergebnisse zueinander?

Solchen und anderen Fragen gehen seit fünf Jahren junge Studierende, Auszubildende und Nachwuchswissenschaftler im Rahmen der zweimal jährlich stattfindenden Rudolf Steiner Forschungstage nach. Die Treffen wurden initiiert und werden durchgetragen von Dr. Lydia Fechner, Vera Koppehel, Johannes Nilo und Robin Schmidt.

Stellten die Forschungstage anfangs ein Forum dar, in dem vor allem Stipendiaten der Anthroposophischen Gesellschaft ihre Arbeiten präsentieren konnten, so änderte sich dies bald: Neben der Präsentation von Promotionsvorhaben und freien Forschungsprojekten kamen Vorstellungen von Studien-, Magister- und Diplomarbeiten hinzu.

Diesmal wurden vom 13. bis 14. November 2009 im Rudolf Steiner Archiv in Dornach drei sehr verschiedene Vorhaben in jeweils unterschiedlichen Arbeitsphasen präsentiert:

Clara Picher, Studentin aus Wien in den Studiengängen Bio- und Ressourcenmanagement sowie Human- und Sozialökologie, gab einen fundierten Arbeitsbericht aus ihrem laufenden Diplomarbeitsprojekt zum Thema “Das monistische Naturbild in der biodynamischen Bewegung. Die Umsetzung einer monistischen Weltanschauung in die landwirtschaftliche Praxis”. Sie stieß bei der vertieften Beschäftigung mit Naturauffassungen auf Rudolf Steiner und den Monismus und entdeckte, dass dieser bei der biologisch-dynamischen Praxis im Hintergrund steht. Wir wurden Zeugen eines eindrucksvollen Versuchs, einen Brückenschlag zwischen Sozial- und Geisteswissenschaft zu schlagen. Bei der konventionellen Landwirtschaft fand Clara Picher ein deterministisches Naturverständnis mit Brüchen im kollektiven Denken, das von kausalen Wirkungszusammenhängen ausgeht, eine manipulative Werteverinnerlichung betreibt und als typisches Handlungsmuster ökologisch-soziale Folgen wie Ausbeutung von Ressourcen zeitigt. Dem wurde der Vorstellungsrahmen eines monistischen Naturbilds gegenübergestellt, bei dem Entfaltung und Entwicklung Werte darstellen und ein partnerschaftlicher Umgang mit der Natur existiert. Mit Hilfe der rekonstruktiven Sozialforschung zielt Clara Pichler darauf ab, die Prinzipien des Monismus mittels Befragungen auf Bauernhöfen direkt zu eruieren. Ziel der Arbeit ist es auch, ein Nachhaltigkeitskonzept zu entwickeln und den biodynamischen Ansatz in der Nachhaltigkeitsdiskussion stark zu machen. Spannend war hier zu sehen, wie mit der biologisch‐dynamischen Landwirtschaft ein anthroposophisches Lebensfeld im wissenschaftlichen Diskurs verortet und so sein bedeutendes Potential für die Praxis nachhaltiger Landwirtschaft deutlich erkennbar wird.

Christine Baur, Doktorandin an der Akademie der Bildenden Künste in Wien, ließ uns Anteil nehmen an ihren Suchbewegungen bei der Fragestellung ihres Promotionsthemas. Sie ging aus von ihrer persönlichen Betroffenheit durch die 1968-1970 entstandene Bilderserie “Black on Grey paintings” des Malers Mark Rothko und stellte dadurch implizit eine gängige Methode der Mainstream-Wissenschaft in Frage, alles was persönlich ist, auszuklammern (mit dem verbreiteten Kurzschluss, persönlich sei subjektiv, während es ja bei Wissenschaft immer um Objektivität zu gehen habe). Die Frage nach Selbsttätigkeit in der Kunstbetrachtung anhand des Beispiels der Farbe Schwarz stellte sich ihr nicht als kunstwissenschaftliche sondern als praktische Frage. So wurde beim Betrachten eines Stücks pechschwarzer Kohle und dem Versuch, dem inneren (ganz hellen) Nachbild des Gesehenen zu folgen, nachvollziehbar, wie einem die Frage nach dem Verhältnis zwischen dem äußeren Eindruck und dem inneren Nachbild werden kann. Aus einem Mangelerlebnis heraus, dieser Frage mit gängigen Methoden der Kunstbetrachtung nachzugehen, war die Darstellung Christine Baurs mit Kritik am gängigen Wissenschaftsbetrieb durchsetzt, in dem man oft “fertig zu sein habe, bevor man erst angefangen hat”.

Daniel Hering, Deutschlehrer aus Basel, stellte seinen Essay “Die Schwelle der sinnlichen Welt. Übersinnliches Wahrnehmen als biografisches Problem” vor. Er leitete seinen Beitrag originell ein, indem er aus einem Interview der BILD-Zeitung mit dem Sänger Robbie Williams zitierte. Dieser antwortete auf die Frage, wie er definieren würde, er selbst zu sein: “Glauben sie mir, wenn ich das könnte, wäre ich um einiges weiter im Leben. Ich selbst bin ja all das, was Robbie Williams nicht ist.” Diese Unterscheidung von sich selbst diente als Folie, um darzustellen: Viele verbinden sich heute nicht mehr selbstverständlich mit ihrer Person oder ihren Persönlichkeitsteilen, insbesondere dann nicht, wenn sie in den Bereich übersinnlicher Wahrnehmung eintreten. Nun entwickelte Daniel Hering die Perspektive des umgekehrten Schwellenübertritts: die Schwierigkeit, sich bei übersinnlichen Wahrnehmungen noch mit der irdischen Person bzw. der sinnlichen Welt zu verbinden. Auf einer ersten Stufe zeigte sich, wie das Ich als denkend tätig wahrgenommen werden kann. Beim Versuch von dieser Wahrnehmung einen Begriff zu bilden ergab sich als Besonderheit, dass tätiges Hervorbringen und beschauliches Gegenüberstellen zusammenfallen, ein Zustand, in dem Denken und Wahrnehmen, Begriff und Wahrnehmung zur Wesensschau vereinigt sind. In einer zweiten Stufe lässt sich dann diese schauende Tätigkeit des Ich auf andere Wesen anwenden. Eine begrifflich scharfe Arbeit, die ein angeregtes Gespräch über den Bereich zwischen Ich und irdischer Person, übersinnlicher und sinnlicher Welt auslöste und damit an frühere Beiträge bei den Forschungstagen anknüpfte.

Der Iona Stichting Amsterdam gebührt Dank für die finanzielle Unterstützung zu den Fahrtkosten der Teilnehmer. Die nächsten Forschungstage sollen vom 27./28. Februar 2010 (zeitnah zu Rudolf Steiners Geburtstag) wieder in den Räumen des Rudolf Steiner Archivs in Dornach stattfinden. Neu hinzukommende Interessierte sind willkommen und können sich über die Website www.steinerforschungstage.net informieren und anmelden.
Peter Dellbrügger’

En daarmee is dit iniatief en deze website hier wel aardig in beeld gekomen. Overigens is onder het al eerder genoemde ‘Dokumente’ nog veel meer interessante literatuur te vinden. Tot slot deze aankondiging op de homepage:

‘Nächste Rudolf-Steiner-Forschungstage 2012
Am 14. und 15. April 2012 in Hamburg
Thema: Die Wissenschaftlichkeit der Anthroposophie

Es wird in den verschiedenen Beiträgen und Gesprächen um die der anthroposophischen Geisteswissenschaft selbst innewohnende Wissenschaftlichkeit gehen, sowohl in Abgrenzung als auch in Ergänzung des akademischen Wissenschaftsbegriffs. Die akademischen Wissenschaftstheorien sind in sich hoch komplex und vielschichtig, so dass primitive Polarisierungen vermieden werden müssen. Weiterführende Fragen können sein: Was heißt anthroposophische Forschung heute? Welche geistigen Voraussetzungen hat diese Forschung? Wie ist das Verhältnis zum Schulungsweg, das heißt z.B. zu einem Werk wie “Wie erlangt man Erkenntnisse der höheren Welten?” oder auch zu dem mantrischen Meditationsweg der Freien Hochschule? Wie ist der Übergang von den philosophischen Werken Rudolf Steiners zu den späteren anthroposophischen nicht nur zu verstehen, sondern innerlich erlebend mitzuvollziehen?

Samstag
10-13 Uhr
Pause
14:30-18 Uhr
Pause
20 Uhr musikalischer Ausklang

Sonntag
9-13 Uhr

Impulsreferate (je 30 bis 45 min)
Peter Dellbrügger: “Die aktuelle Diskussion um Anthroposophie und Wissenschaft. Eine immanent-kritische Betrachtung”
Steffen Hartmann: “Die Idee des Erkennens bei Rudolf Steiner. Was heißt intuitive Denk-Erfahrung?”
Salvatore Lavecchia: “Wissenschaftlichkeit als Begegnung mit dem Licht”
Wolf-Ulrich Klünker: “Geisteswissenschaft und Leben”

Moderation der anschließenden Gespräche: Peter Dellbrügger und Steffen Hartmann
Musikalische Übungen zur Einstimmung: Steffen Hartmann
Ort: Rudolf Steiner Haus Hamburg, Mittelweg 11-12, 20148 Hamburg
Anmeldung auf Einladung bei Steffen Hartmann
Fahrtkostenerstattung möglich
Übernachtung: privat oder auch mit Isomatte und Schlafsack im Rudolf Steiner Haus möglich.’

Laan

Voordat we vandaag overschakelen naar Bronlaak, twee nieuwsberichten van gisteren. Eerst een bericht van Dichtbij, ‘Meer leerlingen voor vrije school’:

‘Begeleid door vrolijke muziek opende wethouder van Gelderen van Jeugd, Zorg en Welzijn afgelopen vrijdag de nieuwbouw van de Marelandschool aan de Maresingel in Leiden.

Als gevolg van een toename van het leerlingaantal zijn de afgelopen maanden twee nieuwe lokalen verrezen op het schoolplein van de vrije school. Ook werden door interne verbouwingen nieuwe ruimtes voor onderwijsondersteunende activiteiten gevormd.

Met de voltooiing hiervan biedt de Marelandschool naast basisonderwijs ruimte aan peuterspeelzaal De Gouden Poort en voor- en naschoolse opvang Noorderlicht van kinderopvangorganisatie Trias.’

Daarnaast meldde Skipr gisteren ‘“Vernieuwer” Winter krijgt erepenning NVZ’:

‘Zorgondernemer Loek Winter heeft van de NVZ vereniging van ziekenhuizen de NVZ Penning 2011 gekregen. Winter ontvangt de onderscheiding vanwege zijn vernieuwende initiatieven op het gebied van ondernemerschap in de zorg.

De jury heeft veel waardering voor zijn inspanningen om de Nederlandse gezondheidszorg efficiënter en betaalbaar te maken, zowel voor de patiënt als voor de zorgverleners. “Loek Winter steekt zijn nek ver uit als het gaat om zorgvernieuwing, maar verliest daarbij het belang van een goede relatie met de ziekenhuizen niet uit het oog”, aldus de jury in het juryrapport.

Wachtlijsten

Loek Winter begon zijn carrière als radioloog. Vanuit deze beroepspraktijk groeide het besef dat er veel te verbeteren viel op het gebied van wachtlijsten en efficiëntie. Dit resulteerde in 1995 in een eerste diagnostische centrum in Amsterdam. Door de jaren heen is de DC Groep uitgegroeid tot een keten van klinieken door het hele land.

MC Groep

Met de overname van de noodlijdende IJsselmeer Ziekenhuizen stortte Winter zich in 2008 ook op de ziekenhuiszorg in den brede. De MC Groep, met locaties in Lelystad en Emmeloord, is na een grondige reorganisatie door Winter veranderd in een winstgevende organisatie. Begin dit jaar werd hij door Nyenrode Business Universiteit benoemd tot bijzonder hoogleraar Healthcare Entrepreneurship. Daarnaast is Winter ook betrokken bij de doorstart van de failliete ggz-instelling Zonnehuizen.

Bijzondere verdienste

De NVZ reikt de NVZ Penning jaarlijks uit aan een persoon of instelling die zich op een bijzondere wijze verdienstelijk heeft gemaakt voor de ziekenhuisbranche. De uitreiking vindt altijd plaats tijdens de jaarlijkse ontmoeting tussen de NVZ, haar leden en de stakeholders. In 2010 werd epidemioloog Roel Coutinho, directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding (CIb), onderscheiden door de NVZ. De NVZ Penning 2009 werd uitgereikt aan voormalig voorzitter raad van bestuur van het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC) Geert Blijham.’

Dan naar De Gelderlander, die vanochtend schreef over ‘45 medewerkers van Bronlaak in Oploo de laan uit’:

‘Van de 345 medewerkers van woon- en werkgemeenschap Bronlaak in Oploo krijgen er 45 definitief geen nieuw contract. Dat betekent een krimp van het totale personeelsbestand met 13 procent.

Dat maakte Philipp Jan Flach, directielid van de nieuwe zorggroep DeSeizoenen waar Bronlaak deel van uitmaakt, donderdag bekend. Tevens maakte Flach duidelijk dat van alle 2.400 medewerkers die op de verschillende locaties van het voormalige Zonnehuizen werkzaam zijn, er 430 op zoek moeten naar een nieuwe baan.

De nieuwe Bronlaak-directeur Hester Buijs heeft inmiddels alle slechtnieuwsgesprekken afgerond. “Natuurlijk was er bij een aantal boosheid. Logisch.” Een twaalftal therapeuten dat geen contract meer krijgt kan via de achterdeur weer bij Bronlaak aan de slag. “Met hen gaan we verder op zzp-basis (zelfstandige zonder personeel red.)”, legt Buijs uit. “Dat dat onrust bij ze geeft is te begrijpen. Maar met hulp van de Kamer van Koophandel en het UWV willen we ze begeleiden in dat proces van omschakeling.” De slachtoffers bij Bronlaak vielen voornamelijk binnen de tweede lijn, zoals kantoorpersoneel. Wrang is volgens Buijs wel dat ook enkele langdurig zieke zorgverleners niet meer terug kunnen komen.’

Tot slot van vandaag gaan we ook weer even bij de Tweede Kamer langs, om te kijken wat de politiek voor de Zonnehuizen zou kunnen betekenen. Op 21 en 22 december 2011 in ‘Salaris’ en ‘Nabetaling’ kwam het laatste debat in de plenaire zaal met de staatssecretaris ter sprake. Dat ging over een brief van haar die hier op 16 december 2011 werd weergegeven in ‘Cliëntenraad’. Op de website van de Tweede Kamer is van dit debat een verslag te vinden:

‘Hier vindt u de ongecorrigeerde verslagen van algemeen overleggen. Deze conceptverslagen zijn meestal ruim drie weken na de vergadering gereed. Vastgestelde verslagen vindt u later op officielebekendmakingen.nl.’

Daaronder ook een ‘Ongecorrigeerd verslag AO Stichting Zonnehuizen.pdf’, waarvan de tekst als volgt is:

‘ONGECORRIGEERD VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG
(Aan dit verslag kunnen geen rechten worden ontleend)

1
CONCEPTVERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG OVER:
Stichting Zonnehuizen
(Aan dit verslag kunnen geen rechten worden ontleend)

De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft op 22 december 2011 overleg gevoerd met staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner van Volksgezondheid, Welzijn en Sport over:
– de brief van de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 16 december 2011 houdende de Stand-van-zakenbrief over de Stichting Zonnehuizen (31839, nr. 165).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

De voorzitter van de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport,
Smeets

De griffier van de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport,
Teunissen

Voorzitter: Smeets
Griffier: Sjerp

Aanwezig zijn zeven leden der Kamer, te weten: Bouwmeester, Bruins Slot, Van der Burg, Dibi, Dille, Leijten en Smeets,

en staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, die vergezeld is van enkele ambtenaren van haar ministerie.

De voorzitter: Ik open dit algemeen overleg van de vaste Kamercommissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Op de agenda staat de Stichting Zonnehuizen. Ik heet de staatssecretaris, de haar vergezellende ambtenaren, het publiek op de publieke tribune en de geachte afgevaardigden van harte welkom. Het is een kort algemeen overleg met spreektijden van twee minuten. Ik wil graag snel beginnen omdat in de plenaire zaal aan het begin van de avond onderwerpen aan de orde zijn die onze commissie betreffen.

2
Mevrouw Leijten (SP): Voorzitter. Ik heb een punt van orde. Ik heb mij ingesteld op drie minuten spreektijd, de spreektijd die staat voor een dertigledendebat. Is het mogelijk om de spreektijden vast te stellen op tweeënhalve minuut?

De voorzitter: Dat is niet haalbaar binnen de tijd. Ik geef nu het woord aan mevrouw Leijten.

Mevrouw Leijten (SP): Voorzitter. Vier dagen voordat het kerst is horen dat je salaris niet of maar gedeeltelijk wordt uitbetaald, is schandalig. Het feit dat mensen daarover niet op een fatsoenlijke manier geïnformeerd zijn, bijvoorbeeld via de cliëntenraad of de ondernemingsraad, maar dat zij het moesten lezen op internet is nog kwalijker. Heeft de staatssecretaris nog steeds het vertrouwen dat zij eerder uitsprak in de interimbestuurders bij de Stichting Zonnehuizen? Wat vindt zij van deze handelwijze? Hoe wil de staatssecretaris uitvoering geven aan de motie over de kwaliteit en de continuïteit van de zorg die is aangenomen door de Kamer, waar zij pal voor stond, als het personeel wellicht tussen kerst en oud en nieuw te horen krijgt dat de boedel failliet is? Hoe kan zij de continuïteit en de kwaliteit van zorg garanderen als medewerkers niet betaald worden? Gaat zij zelf zorgen voor deze 2000 mensen, kinderen en volwassenen, die wonen op kleine locaties? Hoe wil zij ervoor zorg dragen dat mensen op kleine locaties kunnen blijven wonen? Of accepteert zij gedwongen verhuizing als dat nodig is?

Wij hebben vandaag te maken met een testcase. Dit kabinet heeft aangekondigd dat failliete organisaties niet gered zullen worden. Maar de vraag is natuurlijk hoe de continuïteit in de zorg wordt gewaarborgd. De staatssecretaris kent plan B niet. De ondernemingsraad kent plan B niet. De cliëntenraad kent plan B niet. Hoe kan de staatssecretaris dan zeggen dat de cliëntenraad en de ondernemingsraad optimaal en transparant mee kunnen praten? Als de staatssecretaris vindt dat zorginstellingen bakkerijtjes zijn die je zomaar kunt overnemen en verhandelen op de markt, dan is toch wel de eerste veronderstelling dat het bidbook dat is uitgeschreven openbaar moet zijn. Ik heb twee vragen aan de staatssecretaris. Garandeert de staatssecretaris de mensen hun salaris en zorgt zij voor continuïteit? Is zij bereid om het proces van overname en verkoop van de Stichting Zonnehuizen dat nu gaande is helemaal openbaar te laten verlopen?

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Voorzitter. Vanwege de tijd sluit ik mij geheel aan bij de vragen van de SP-fractie. De PvdA-fractie vindt het heel triest dat medewerkers, maar ook patiënten, de dupe zijn van falend bestuur en falend toezicht bij Zonnehuizen. Er is een vernietigend inspectierapport gekomen. Het enige dat wel deugde volgens de inspectie was de luxe ingerichte bestuurskamer. Dat gaat toch alle schaamte voorbij, want je zult er maar

3
werken als hardwerkend personeelslid. Het zijn niet de meest eenvoudige gevallen die daar verblijven.

Klopt het dat er sprake is van een gecontroleerde overname en dat die bijna rond is? Klopt het ook dat daarmee recht wordt gedaan aan de kwaliteit en continuïteit van zorg en dat recht wordt gedaan aan de filantropische inslag? Wij vinden het namelijk belangrijk dat aan dit laatste recht wordt gedaan, omdat dit te maken heeft met keuzevrijheid. Als de staatssecretaris dat niet kan garanderen, kan zij dan in ieder geval wel garanderen dat de zorg doorgaat, dat de kwaliteit gehandhaafd wordt en dat er geen vreemde dingen gebeuren tijdens het kerstreces van de Kamer? De rekening van dit falend bestuur en toezicht wordt namelijk keihard neergelegd bij het personeel, dat deels geen inkomen krijgt uitbetaald. Deels krijgt het personeel het volgend jaar, maar niet nu. Je zal maar een leuk vakantiehuisje geboekt hebben met je familie of je zal het geld maar nodig hebben rond de kerstdagen. Staatssecretaris, kunt u garanderen dat er een noodpotje is voor de mensen die echt in financiële nood komen?

Klopt het gerucht dat de oudste falende bestuurder Broekhuizen nog steeds op de loonlijst staat? Het zou een beetje gek zijn als het reguliere hardwerkende personeel geen geld krijgt en hij wel wordt uitbetaald.

Het laatste punt betreft de betrokkenheid van het personeel. Wil de staatssecretaris garanderen dat de ondernemingsraad en de cliëntenraad nauw betrokken worden bij de overnameplannen? Kan zij zich er actief voor inspannen om te zorgen dat het personeel zo snel mogelijk duidelijkheid krijgt voor de kerst?

Mevrouw Dille (PVV): Voorzitter. Het is duidelijk dat iedereen hier aanwezig het erover eens is dat de vorige raad van bestuur en raad van toezicht gigantisch gefaald hebben en dat daar stappen tegen ondernomen moeten worden. Wij zijn het er ook allemaal over eens dat het personeel van Zonnehuizen enorme waardering verdient. Ik heb zelf 25 jaar met deze doelgroep gewerkt en ik weet dat alleen mensen met een enorme motivatie, die er echt voor gaan, dit werk kunnen doen. Dat blijkt nu wel. Des te schrijnender is de huidige situatie, waarin niet volledige lonen worden uitbetaald juist in deze tijd voor kerstmis. Het zou gewoon niet moeten mogen. Ik wil wel eerlijk zeggen dat wij hier als Kamer weinig aan kunnen veranderen. Daar heb je vakbonden en andere partijen voor, hoe erg dat ook is. Dus ik wil geen valse verwachtingen wekken.

Ik hoop dat er goede waarborgen worden gesteld voor de overname. Ik vraag de staatssecretaris – en dat is de kernvraag – hoe zij kan garanderen dat de zorg gewaarborgd wordt. Dat is waar het uiteindelijk om draait. Die vraag wil ik graag beantwoord hebben, ook om de mensen die hier aanwezig zijn gerust te stellen. Veel meer kunnen we niet doen.

4
Mevrouw Leijten (SP): Ik bestrijd de uitspraak dat wij niets kunnen doen. De zorgkantoren hebben de bevoorschotting voor Zonnehuizen gestaakt. Daardoor is er nu een acuut financieel probleem. Wij zouden kunnen garanderen dat er in ieder geval bevoorschotting is voor de salarissen. Dan kunnen wij vandaag beslissen dat het personeel niet de dupe is van het staken van de bevoorschotting van Zonnehuizen.

Mevrouw Dille (PVV): Mevrouw Leijten weet net zo goed als ik dat de Kamer een taak heeft in het waarborgen van zorg. Als het faillissement rond is, heeft de Kamer de taak om een vangnet te maken waardoor de zorg gewaarborgd wordt. Veel meer kunnen wij niet doen. Dus ik blijf erbij dat ik geen valse verwachtingen wil wekken.

Mevrouw Leijten (SP): Zorgkantoren regelen de zorg namens de overheid in de regio’s. Die hebben een eigenstandige positie en zij kunnen ervoor kiezen om bevoorschotting deels of geheel te staken. Zij kunnen ook opdracht krijgen om daarin wijzigingen aan te brengen. Mijn voorstel aan de staatssecretaris is om de zorgkantoren te vragen de bevoorschotting te garanderen voor het gedeelte dat de salarissen betreft. Want over één ding zijn wij het toch eens, namelijk dat het personeel niet de oorzaak is van de financiële problemen bij Zonnehuizen.

Mevrouw Dille (PVV): Met dat laatste kan ik het eens zijn en met de rest niet.

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Aansluitend aan het punt van mevrouw Leijten heb ik een vraag aan mevrouw Dille, maar eigenlijk aan het kabinet. In het regeerakkoord is de harde keuze gemaakt dat instellingen failliet moeten kunnen gaan; dat is hun zelfreinigend vermogen en succes ermee. Dat is een heel harde keuze. Wij kunnen ook een andere keuze maken en ik vraag of de PVV die steunt. Wij zouden alles op alles kunnen zetten om ervoor te zorgen dat het personeel het gehele salaris voor de kerst krijgt om te voorkomen dat mensen straks geen geld hebben om te doen wat zij gepland hadden. Het personeel kan er namelijk niks aan doen. Steunt mevrouw Dille dat voorstel?

Mevrouw Dille (PVV): De collega van de PvdA weet dat ik dat voorstel niet kan steunen, omdat dit niet tot de taken van de Kamer behoort. Ik kan nu wel voor kerstman spelen, maar dat is oneerlijk tegenover de mensen die hier aanwezig zijn.

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Wij kunnen het wel. Dat weet de PVV ook. Het is een politieke keuze om het niet te doen. Die keuze is gemaakt in het regeerakkoord. Wees dan ook stoer, CDA, PVV en VVD, en zeg vandaag dat je daarvoor kiest. Dat is eerlijkheid.

5
Mevrouw Dille (PVV): Ik heb hier eigenlijk niets aan toe te voegen. Ik denk dat ik eerlijk genoeg ben geweest.

De heer Dibi (GroenLinks): Mevrouw de voorzitter. Ik val in voor mijn collega Voortman die vandaag veel andere debatten heeft. Ik volg de zorgdebatten wel eens zijdelings en dan denk ik vaak: wat wordt er veel geschreeuwd en schande gesproken over de zorg; dat kan niet goed zijn voor de uitstraling en de beeldvorming van de zorg. Wat er aan de hand is bij de Stichting Zonnehuizen – ik heb een aantal medewerkers net gesproken op het Plein – vind ik schandalig. Ik ben niet van de afdeling “schandalig roepen”, maar hier is falend bestuur de oorzaak van dit drama waar vervolgens professionals de dupe van worden. Ik ben het met mevrouw Dille eens dat de Kamer hier niet over gaat, maar de Kamer kan hier wel heel duidelijke opvattingen over hebben. De Kamer kan hierin richtinggevend zijn, leiderschap tonen en uitspreken welke uitgangspunten ten grondslag moeten liggen aan de oplossing.

Ik heb een aantal vragen. Kan de continuïteit van de zorg gewaarborgd blijven zonder de huidige professionals? Is de staatssecretaris het met mij eens dat je voor deze kwetsbare groep jongeren niet zomaar nieuw personeel kunt inhuren? Zij zijn immers gewend aan de gezichten die zij elke dag zien en als er opeens gezichten verdwijnen of nieuwe gezichten bijkomen, gaat dit ten koste van de kwaliteit van de zorg. Kan de staatssecretaris daarop ingaan? Kan de staatssecretaris zeggen of de Stichting Zonnehuizen echt failliet is, of er een overname komt door een nieuwe partner en of het personeel binnenkort te horen krijgt dat het ontslagen wordt? Ik heb namelijk net te horen gekregen dat bekend is dat een groot deel van het personeel ontslagen wordt. Kan de staatssecretaris daar opheldering over geven? De staatssecretaris heeft in een brief aangegeven dat de overheid, als er na een faillissement van een bestaande instelling geen oplossing vanuit de markt komt, de continuïteit van delen van de zorg waarborgt door de oprichting van een tijdelijke aanbieder die deze zorg blijft leveren, een zogeheten vangnetstichting. Ik wil graag pleiten voor een dergelijke vangnetstichting, waarbij het uitgangspunt is dat de huidige medewerkers kunnen blijven werken.

Tot slot complimenteer ik de SP-fractie met het agenderen van dit punt.

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Voorzitter. Met de kerstdagen voor de deur zijn er donkere dagen aangebroken voor het personeel van de Stichting Zonnehuizen. Mijn collega’s hebben het ook al gezegd: het is pijnlijk om te horen dat mensen die zich dag in dag uit inzetten voor de zorg – en natuurlijk ook de patiënten zelf – nu in zo’n situatie zijn gebracht. Niemand wenst deze onzekerheid toe aan het personeel, aan de kinderen en de ouders.

6
Zoals wij hier bij elkaar zitten, verschillen wij daar niet over van mening. De cliëntenraad en de ondernemingsraad zijn nu heel erg belangrijk, maar het is de vraag of zij wel voldoende bij de organisatie betrokken zijn. Het CDA hoort daar de nodige geluiden over. Het is in ieder geval goed dat de staatssecretaris heeft aangegeven dat de Inspectie voor de Gezondheidszorg de cliëntenraad en de ondernemingsraad wel bij haar intensieve toezicht moet betrekken.

In haar brief geeft de staatssecretaris aan dat de inspectie zal ingrijpen wanneer het nodig is. Kan de staatssecretaris meedelen wat dit ingrijpen inhoudt? Verder vragen wij de staatssecretaris of er voldoende aandacht voor de volwassenenzorg is in plan B. Wij hebben het de afgelopen tijd heel erg over de zorg voor de kinderen gehad, maar het is de vraag of de volwassenenzorg voldoende tot uiting komt in plan B. De zorg bij Zonnehuizen is breder dan alleen de zorg voor kinderen.

Veel ouders en werknemers leven in onzekerheid. Uiteindelijk zal de instelling zekerheid moeten bieden. De staatssecretaris heeft zich garant gesteld voor de continuïteit en de kwaliteit van zorg. Ik hoor echter veel geluiden dat er binnen de organisatie heel slecht met de medewerkers wordt gecommuniceerd. Ik doe de brede oproep, die hopelijk ook gehoord wordt door de bestuurders, om die communicatie op orde te krijgen. Dat kan de onzekerheid voor veel mensen verkleinen.

Mevrouw Leijten (SP): Ik wil ook mevrouw Bruins Slot voorstellen om de staatssecretaris te vragen, erop in te zetten dat de zorgkantoren het deel dat voor de personeelssalarissen nodig is wel te bevoorschotten. Op die manier kunnen wij ervoor zorgen dat het personeel van de Zonnehuizen nu niet gedupeerd wordt. Bij faillissement is het personeel sowieso de dupe, want dan is het achtergesteld op banken met hypotheken en noem het allemaal maar op. Nu staat de stichting onder curatele en is er nog voortgang. Dan zou men toch de personeelssalarissen moeten kunnen vrijgeven uit de bevoorschotting.

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Toen mevrouw Leijten dit debat aanvroeg, was er inderdaad sprake van dat het personeel een deel van het salaris zou krijgen en een ander deel niet. Ik heb inmiddels begrepen dat het personeel te horen heeft gekregen dat de rest van het salaris in de eerste twee weken van januari wel komt. Wat het voorstel van mevrouw Leijten betreft om het salaris in één keer uit te keren, moet ik zeggen dat de Kamer daar niet over gaat. Wel is het goed om te merken dat we nadat mevrouw Leijten het debat had aangevraagd, meer zekerheid hebben gekregen over de salarissen.

Mevrouw Leijten (SP): Sorry hoor, er wordt gewoon een cao-afspraak geschonden als je een deel van het salaris waar mensen op rekenen niet uitbetaalt. We kunnen ervoor zorgen

7
dat het niet doorgeschoven wordt naar januari en dat het in deze maand betaald wordt. De staatssecretaris kan gewoon aan deze knop draaien, zonder dat er wordt afgeweken van het nieuwe beleid om instellingen failliet te laten gaan. Het kan, want de zorg wordt geleverd. Dus je kunt een deel van de bevoorschotting laten geven door de zorgkantoren om die salarissen te betalen. Het is gewoon een reële optie. Waarom wil het CDA daar niet over nadenken?

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Hoe sympathiek het voorstel van mevrouw Leijten ook is, het is de vraag of het een reële optie is. Laten we die vraag bij de staatssecretaris neerleggen en laten we vooral vooropstellen dat een bestuurder in eerste instantie heeft gezegd dat de werkgever het loon volledig uitbetaalt. Op dit moment lijkt het mij een zaak voor werkgever en werknemer. Zij moeten die discussie voeren. Daarom moet de ondernemingsraad hier veel meer bij betrokken worden. Het is goed dat de staatssecretaris dit ziet en nu moeten de bestuurders er mee aan de slag.

De heer Dibi (GroenLinks): Kan de continuïteit van de zorg gewaarborgd blijven als deze mensen ontslagen worden? Hoe kijkt het CDA aan tegen een vangnetstichting die tijdelijk zorgt voor een oplossing totdat de markt een structurele oplossing voor elkaar bokst?

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Op dit moment is er inderdaad wel sprake van dat de salarissen later worden uitbetaald, maar er is niet, zoals de heer Dibi zegt, direct sprake van gedwongen ontslagen. Wat de vangnetstichting betreft is het de vraag wat de heer Dibi precies bedoelt. Wat zijn de effecten van een dergelijke stichting? De staatssecretaris gaat over de continuïteit van zorg en niet zozeer over de continuïteit van stenen. Daar lopen wij ook bij dit debat tegenaan. Dat maakt het lastig.

De heer Dibi (GroenLinks): Ik heb niets over de salarissen gezegd. Dat is een tijdelijk probleem en ik hoop dat het snel wordt opgelost. Ik heb begrepen dat het opgelost zal worden. Ik heb gevraagd of de continuïteit van de zorg gewaarborgd blijft als deze professionals worden ontslagen in de toekomst. Het kabinet heeft bij brief van 27 april 2011 zelf het voorstel gedaan voor een vangnetstichting. Als er geen oplossing vanuit de markt komt, moet de overheid voor een oplossing zorgen. Kunnen we met zo’n vangnetstichting de onzekerheid die nu bestaat tijdelijk wegnemen?

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Laten we bij het begin beginnen. Het is natuurlijk vreselijk dat de oude bestuurders de situatie zo ontzettend uit de hand hebben laten lopen. Het is ook vreselijk dat personeel, kinderen en ouders daar nu de dupe van worden. In de brief van de

8
staatssecretaris over de continuïteit van het waarborgen van zorg wordt gesproken over een vangnetstichting die in werking komt op het moment dat blijkt dat er a. een faillissement is en b. dat bepaalde garanties er niet zijn voor de kwaliteit van de zorg die geboden wordt. Hoe die stap precies genomen wordt, is afhankelijk van wat er nu gebeurt. Nu zitten wij niet in die situatie. De staatssecretaris heeft gezegd dat, op het moment dat het wel zo is, de inspectie verscherpt toezicht zal houden. Maar in die situatie zitten wij nog niet.

Mevrouw Van der Burg (VVD): Voorzitter. Wij zijn het er allen over eens dat het een rotsituatie is, in het bijzonder omdat de kerst voor de deur staat. Dat geldt voor ouders, cliënten maar ook voor werknemers. Wij weten ook dat deze mensen zich met hart en ziel inzetten voor hun cliënten en dat zij dat de afgelopen periode ook hebben gedaan. Dat blijkt uit alle rapportages en de berichten die ik heb gekregen. Dat valt alleen maar ontzettend te waarderen.

De andere kant is dat wij hier in de Tweede Kamer gaan over de basiszorg voor en de veiligheid van de kinderen. Die zorg moet de staatssecretaris borgen. Daar hebben wij het in het vorige debat ook over gehad. Dat debat ligt alweer een aantal weken achter ons. Is die zorg ook in de huidige situatie geborgd en is die ook de volgende week nog geborgd? Wij gaan niet over de salarisbetalingen aan het personeel. Het is natuurlijk heel zuur. Ik heb net als mevrouw Bruins Slot gehoord dat er wel een garantie is dat de salarissen in januari worden uitbetaald. Dat heeft te maken met het invullen van formulieren bij het UWV. Je moet eerst een formulier invullen, waarna er achtervang is. Is het mogelijk om die procedure te versnellen? Het UWV staat voor een bepaald deel van het salaris garant. Ik zie de staatssecretaris gebaren.

De voorzitter: Het is niet de bedoeling om non-verbaal op elkaar te reageren.

Mevrouw Van der Burg (VVD): Ik leg de vraag of er op die manier nog iets mogelijk is graag bij de staatssecretaris neer.

Verder wil ik graag ingaan op de informatievoorziening aan de mensen. In een dergelijke situatie is het ontzettend belangrijk dat gecommuniceerd wordt wat er gebeurt in de organisatie. Dat geldt wellicht niet voor het bidbook, uit concurrentieoverwegingen, maar de mensen kunnen wel geïnformeerd worden over de situatie. De cliëntenraad, de ondernemingsraad en de vakbonden moeten goed geïnformeerd zijn, omdat zij de belangen van de werknemers in dezen moeten vertegenwoordigen. Rest mij om te zeggen dat ik iedereen in deze situatie heel veel sterkte toewens.

9
Mevrouw Leijten (SP): Ik heb al een suggestie gedaan aan CDA en PVV, wat gewoon kan, ook binnen het huidige beleid. Maar daar zal ik mij niet meer aan branden. Ik heb nu een vraag over de verkoop. De VVD is een partij van de markt. Zorginstellingen zijn bakkerijen geworden die je gewoon kunt verkopen. Vindt de VVD dan ook niet dat je, als je dan toch die failliete boedel wilt verkopen, een bord “te koop” in de tuin zou moeten hameren met het prijskaartje erbij? Er is nu helemaal niets bekend over het bidbook en ook niets over plan B. Is dat niet tegen de marktregels waar de VVD zo voor is?

Mevrouw Van der Burg (VVD): Ik heb hier al gepleit voor maximale transparantie. Dus als dat kan, heel graag, maar ik kan mij ook voorstellen dat niet alles in openbaarheid kan omdat het niet in het belang is van de overname. Soms wordt de ondernemingsraad dan wel vertrouwelijk geïnformeerd. Ik ben benieuwd of dat in dit geval is gebeurd en hoe het staat met die eventuele overname, want daar hoor ik verschillende signalen over.

Mevrouw Leijten (SP): Ik vind het heel gek dat hier wordt gesproken van een overname. Wij weten allemaal dat er een bidbook is, waarin de verkoop wordt gedaan, waarin staat dat het vastgoed op een bepaalde manier wordt gewaardeerd. Dus er is een verkoopboek – laten we het bidbook maar zo noemen – en dat is niet openbaar. Vindt mevrouw Van der Burg van de marktpartij van dit land, dat nu echt goed volgens de concurrentieregels? Zo kan toch niet een derde partij zeggen: hé, dan koop ik de boel op.

Mevrouw Van der Burg (VVD): De transparantie moet optimaal zijn, zodat iedereen kan bieden. Ik denk alleen niet dat er veel partijen staan te springen om dit over te nemen. Mevrouw Leijten weet ook dat er een tekort is van tientallen miljoenen. Ik hoop dat de situatie zich zo ontwikkelt dat er een goede overname komt door een partij die de zorg kan garanderen. Daar gaat het uiteindelijk om en het gaat ook om de medewerkers. Ik ben het met degenen eens die zeggen dat wisseling van het personeel niet altijd in het belang van de cliënten is. De andere kant van het verhaal is dat wij dat niet kunnen garanderen.

De heer Dibi (GroenLinks): Het antwoord bevreemdt mij van deze marktpartij. Als je het volgens de regels van de markt wilt laten gaan, moet er ook maximale transparantie zijn. Maar ik heb een andere vraag. Als de oplossing niet van de markt komt, is een vangnetstichting dan een tijdelijke oplossing voor de VVD?

Mevrouw Van der Burg (VVD): Volgens mij is dat een van de scenario’s, zoals mijn collega Bruins Slot keurig heeft uitgelegd. Als er een faillissement komt en er is geen marktpartij

10
bereid tot overname, dan zou de volgende stap zo’n vangnetconstructie zijn. Volgens mij is dat ook de volgorde.

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Via twitter werd mij duidelijk dat ik de Stichting Zonnehuizen net een “filantropische instelling” heb genoemd. Ik bedoelde natuurlijk een “antroposofische instelling”. Dus ik bied mijn excuses hiervoor aan. Ik heb het in de haast verkeerd uitgesproken, maar ik weet heel goed dat de Stichting Zonnehuizen een antroposofische instelling is. In het kader van de keuzevrijheid vinden wij het belangrijk om daar ruimte voor te behouden.

De voorzitter: Hiermee zijn wij gekomen aan het eind van de eerste termijn van de Kamer en zijn wij toegekomen aan het antwoord van de staatssecretaris. Met het oog op de tijd is er geen ruimte voor interrupties. Na het antwoord van de staatssecretaris wordt bekeken of er vragen zijn blijven liggen en of er ruimte is voor een tweede termijn.

Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: Voorzitter. Ik begrijp heel goed hoe vreselijk het is voor mensen om in een instelling te werken waar dit gebeurt. Ik moet echter helderheid bieden. In mijn rol kan ik erop toezien dat dingen volgens de vereiste, zeer zorgvuldige procedures gaan, maar ons beleid is om niet te interveniëren in een faillissement. Een eerder kabinet heeft dit bij een andere instelling wel gedaan, maar dat heeft uiteindelijk tot drama’s geleid. Ik begrijp heel goed dat medewerkers van wie ook nog gevraagd wordt om goed voor de cliënten te blijven zorgen, helemaal geen troost vinden in zo’n beleidsmatige opmerking. Dat is sneu en dat spijt me. Ik zal proberen, uit te leggen wat de stand van zaken is en op welke punten ik wel wat kan doen. Waar ik iets kan doen, doe ik dat natuurlijk ook.

Mijn laatste informatie is dat er nog steeds sprake is van een surseance van betaling. Die kan resulteren in een faillissement, maar dat hoeft niet. Mevrouw Van der Burg verwees naar het UWV. Die instelling komt pas in beeld bij een faillissement. De opmerking in de brief van de bestuurder verbaast mij. Het is belangrijk om nu aan te geven dat nog een aantal stappen gezet zal worden. Aan de hand van de gestelde vragen licht ik dit toe. Uit alle bronnen heb ik vernomen dat er geen enkele reden is om te twijfelen aan de inzet van de bestuurder, met name ten aanzien van de plannen voor de kwaliteit van de zorg. Ik heb een aantal instrumenten om op dat punt te sonderen. Eén daarvan is de inspectie. De inspectie houdt intensief toezicht. Momenteel komt zij er bijna iedere dag. De inspectie is in gesprek met de ondernemingsraad en met de cliëntenraad en op die wijze hebben wij een lijn om de vinger aan de pols te houden. Dit geldt voor de kwaliteit van de zorg aan jonge cliënten, maar ook voor de zorg aan volwassen cliënten. Ik denk dat wij het er allemaal over

11
eens zijn dat wij daartoe een enorm beroep doen op de kwaliteit van de medewerkers. Er wordt nu van hen gevraagd om hun eigen onzekerheid en boosheid – die ik mij heel goed kan voorstellen – ondergeschikt te maken aan hun toegewijde zorg voor de cliënten. Dat verdient een enorm respect.

Wat kunnen wij voor de medewerkers doen? Er is een aantal keren om een vangnetconstructie gevraagd. Een dergelijke constructie is nodig om de kwaliteit van de zorg te garanderen als bij een faillissement een noodtoestand ontstaat. Tot nu toe is er nog sprake van een surseance van betaling. Als het onverhoopt tot een faillissement komt, staan er verschillende plannen klaar. Er wordt steeds over plan B gesproken. Volgens mijn informatie is er een aantal zeer deugdelijke scenario’s. Eén van die scenario’s kan een verkoop zijn, zo zeg ik tegen mevrouw Leijten. Voor verkoop is het van groot belang dat er onderhandeld kan worden. De gegevens in verband met de verkoop moeten confidentieel zijn. Als je de financiële situatie van deze organisatie openbaar maakt, komt bedrijfsgevoelige informatie op straat te liggen en daarmee verklein je de kans voor Zonnehuizen om hier goed uit te komen. Dat is een belangrijke reden om het proces stap voor stap zijn eigen weg te laten gaan. Daarbij kan alleen een vangnetconstructie in gang gezet worden, wanneer plan B of eventueel plan C de continuïteit in gevaar brengt. Ik noem de betrokken organisatie maar niet, maar enkele jaren geleden was er een heel groot gevaar voor de kwaliteit van de zorg. Er moest toen ingegrepen worden en daarvoor is de vangnetconstructie gebruikt. Zoals gezegd, de inspectie komt bijna dagelijks bij Zonnehuizen. De continuïteit en de kwaliteit van de zorg zijn niet in gevaar. Voor de cliënten, volwassenen en kinderen, is er de rust dat alle betrokkenen zich inspannen om een constructie te vinden. Wij houden op dat punt druk op de bestuurder, de raad van toezicht, de bankiers en het zorgkantoor. Ver weg van cliënten en medewerkers, op een hoger niveau, wordt gezocht naar een oplossing – zo heb ik van het zorgkantoor begrepen – waarbij er zo veel mogelijk getracht wordt om de medewerkers die met cliënten werken absolute voorrang te geven bij het vermijden van ontslag.

Er is naar de stand van zaken gevraagd, waarbij ook aandacht werd besteed aan het gerucht of wellicht de roddel dat het faillissement al is aangekondigd. Officieel is mij gemeld dat er nog steeds sprake is van een surseance van betaling. Wij moeten vandaag met elkaar spreken op basis van stevige informatie. De huidige bewindvoerder is op alle mogelijke manieren bezig om rust te brengen. Blijkbaar lukt dat niet altijd. De brief zie ik als een communicatieongeluk. Ik zeg tegen mevrouw Bruins Slot dat je niet voorzichtig en transparant genoeg kunt zijn. Je moet zo goed mogelijk en zo laag mogelijk in de organisatie met de medewerkers overleggen. Je moet oog in oog met de medewerkers zitten om ervoor te zorgen dat de emoties geabsorbeerd kunnen worden. Hierbij is het vertrouwen met nadruk aan de orde. De bestuurder heeft dat nu ook gehoord.

12
Wanneer er sprake is van een faillissement wordt eerst de noodzakelijke zorg gegarandeerd. Het is reëel om te verwachten dat alle betrokkenen alles zullen doen om ervoor te zorgen dat de gebruikelijke zorg geleverd blijft worden. Iedere inhoudelijke verandering heeft een enorm effect op betrokkenen. Het gaat niet om een bakkerij. Dat woord ik heb ik overigens niet gebruik in dit kader. Het gaat om zeer kwetsbare mensen. Ik zeg tegen de heer Dibi dat het juist in zorgrelaties heel belangrijk is dat de eigen medewerkers zo veel mogelijk op hun eigen plek kunnen blijven werken. Dat heeft voorrang bij de maatregelen die op dit moment genomen worden.

Mevrouw Bouwmeester vroeg of het waar was dat een oud-bestuurder nog steeds op de loonlijst staat. Dat is mij niet bekend. Dat zal uitgezocht worden. Het jaarverslag zal op dat punt duidelijkheid bieden. Mocht het waar zijn, dan kan ik mij de irritatie daarover zeer goed voorstellen.

De vraag van mevrouw Dille hoe ik de zorg wil waarborgen, heb ik zojuist beantwoord. De beschikbare instrumenten heb ik daar maximaal voor ingezet. Ik heb gewezen op de toezegging van het zorgkantoor om de medewerkers die met cliënten werken zo veel mogelijk in alle rust hun werk te laten doen.

Wanneer moet de IGZ ingrijpen? Gelukkig hoeft de IGZ dat niet te doen. Zij richt zich op het primaire proces. Er wordt met betrokkenen gesproken om na te gaan of de onrust bij de medewerkers haar weerslag heeft op de betrokkenheid en op de motivatie. Men is wellicht geneigd om een andere baan te gaan zoeken. Op dit moment spelen er veel emoties. Mede om die reden komt de inspectie zo vaak bij de instelling. Ik hoop dat de mensen zich gesteund voelen. Het streven is om in de top een transitie te bewerkstelligen met nieuwe mensen zodat de mensen op de werkvloer zo veel mogelijk met hun werk door kunnen blijven gaan. Dat is het scenario dat wij voor ogen hebben.

Ik meen hiermee de vragen te hebben beantwoord.

De voorzitter: De leden hebben één minuut om te reageren op het antwoord van de staatssecretaris.

Mevrouw Leijten (SP): Dames en heren, zo werkt dus de democratie.

De voorzitter: Wilt u via de voorzitter spreken?

Mevrouw Leijten (SP): De staatssecretaris heeft duidelijk aangegeven dat zij de continuïteit van zorg zal waarborgen. Ik heb haar gevraagd of zij zelf de zorg op zich neemt, maar op die vraag heb ik geen antwoord op gekregen. Ik heb het voorstel gedaan om de bevoorschotting via de zorgkantoren vrij te geven voor het salaris van het personeel. Als de

13
staatssecretaris dat doet, dan laten wij het personeel niet de dupe worden en is geen sprake van gratis medelijden.

Dan het verkoopproces. Dit kabinet zegt: het is prima als zorginstellingen failliet gaan. Daar wordt gewoon op aangekoerst. De geruchten zijn hard. De vakbond zegt ook dat het al is aangekondigd. Bij een faillissement moet er een bord “te koop” in de tuin komen en moeten ook anderen een kans krijgen om de boel over te nemen en niet alleen een bieder die op hoog niveau zonder het personeel en zonder de cliëntenraad iets bekokstooft. Misschien willen het personeel en de cliënten het wel zelf doen. Daartoe is geen mogelijkheid als een overname alleen maar op hoog niveau in ivoren torens wordt bekokstoofd. Ik wil graag dat de staatssecretaris garandeert dat bij een faillissement cliënten, personeel en anderen dan de heer Winter een uitgebreide kans krijgen om Zonnehuizen over te nemen.

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor haar toezegging dat de continuïteit en de kwaliteit van zorg geborgd worden. Ik ben wel een beetje verbaasd dat de staatssecretaris doet alsof het daar een oord van rust, orde en regelmaat is. Dat is natuurlijk absoluut niet het geval.

Mijn vraag over de noodvoorziening voor het inkomen van het personeel is blijven liggen. Het personeel heeft er gedurende het hele jaar op gerekend om in december een bepaald bedrag te krijgen. Wellicht hebben mensen een vakantie geboekt of willen zij iets speciaals doen met gezin, familie of vrienden. Het zou verschrikkelijk zijn als deze mensen in de problemen komen, zeker omdat de problemen zijn veroorzaakt door een falend bestuur en het falend toezicht. Is er noodvoorziening voor personeel dat voor kerst in de problemen komt? Het salaris had eigenlijk gisteren uitbetaald moeten worden.

Mevrouw Dille (PVV): Voorzitter. Eigenlijk heb ik maar één vraag. Mocht het faillissement toch onvermijdelijk zijn, wil de staatssecretaris er dan op toezien dat er duidelijk met alle betrokkenen wordt gecommuniceerd over de wijze waarop de vangnetconstructie er in de praktijk uitziet, dus met het personeel, de ondernemingsraad en de cliëntenraad? Ik denk dat daar wel behoefte aan is.

De heer Dibi (GroenLinks): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor haar antwoorden. Ik heb het gevoel dat de zorg die in de Kamer en bij de medewerkers leeft, zeker ook bij haar leeft. Hoe dramatische de situatie ook is, de focus van GroenLinks ligt op het waarborgen van de continuïteit van zorg. Dat wil zeggen: met de huidige professionals. Dat hoorde ik de staatssecretaris ook zeggen.

De staatssecretaris moet voorbereid zijn op alle scenario’s, dus zeker ook op de vangnetconstructie. Volgens mij is zij dat ook. Is zij bereid om op zeer korte termijn bij de

14
instelling op bezoek te gaan om de zorgen van de Kamer en mogelijke oplossingen kenbaar te maken aan de medewerkers? Het is belangrijk dat zij ieder geval onze betrokkenheid daar toont.

Mevrouw Bruins Slot (CDA): Voorzitter. Het is goed dat de staatssecretaris aangaf dat de mensen op de werkvloer en de kinderen centraal staan. De bestuurders daarboven moeten er uiteindelijk voor zorgen dat medewerkers zo veel mogelijk op hun eigen plek kunnen blijven werken. Ik heb de staatssecretaris daar een aantal dingen over horen zeggen. Zij heeft zich ervan vergewist dat er een aantal deugdelijke scenario’s ligt. Het zorgkantoor heeft van VWS te horen gekregen dat het zich vooral moet richten op de medewerkers die nu met de handen aan het bed staan. Ook na dit debat kan ik mij heel goed indenken dat de onzekerheden zeer groot blijven, ondanks de goede bedoelingen, ook van de staatssecretaris, om te doen wat men kan doen. Daar kunnen wij op dit moment niets aan veranderen. Ik kan alleen zeggen dat wij betrokken zullen blijven.

Mevrouw Van der Burg (VVD): Voorzitter. Ook ik dank de staatssecretaris. Ik heb haar horen zeggen dat de kwaliteit van de zorg op orde is en dat de veiligheid van de kinderen en de volwassenen geborgd is. De kwaliteit staat onder druk, maar is nog van het benodigde niveau. Ik heb haar ook horen zeggen dat de medewerkers die echt met de cliënten werken in de scenario’s voorrang krijgen. Dat is heel belangrijk voor de kwaliteit van de zorg. Ik heb ook begrepen dat meerdere partijen een bid zullen doen.

Mevrouw Leijten (SP): Mag ik weten waar die informatie vandaan komt?

De voorzitter: De voorzitter bewaakt hier de orde en niemand anders. Mevrouw Van der Burg maakt rustig haar betoog af.

Mevrouw Van der Burg (VVD): Dank u, voorzitter. Ik heb de staatssecretaris horen zeggen dat er meerdere scenario’s zijn. Ik neem aan dat er dan meerdere mogelijkheden zijn. Als er maar een partij is, dan hoor ik dat graag alsnog.

Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: Voorzitter. Mevrouw Leijten vroeg of ik de zorg zelf op mij zou nemen. Op het terrein van deze specifieke zorg ben ik niet deskundig. Laat ik vooral doen waar ik voor ben en dat is in ieder geval ervoor zorgen dat iedereen op zijn eigen plek zo goed mogelijk zijn werk kan doen.

Mevrouw Leijten weet ook dat de door haar voorgestelde constructie voor uitbetalen van de salarissen met zich brengt dat ik als bankier optreed. Om die reden is dat niet mogelijk. Zij

15
mag ervan uitgaan dat ik er bij plan B en C op zal toezien dat de zorg en het primaire proces door kunnen gaan.

Het is natuurlijk niet allemaal pais en vree op de werkvloer. De mensen werken zich drie slagen in de rondte en kunnen ’s nachts niet slapen van de zorgen. Dan is het zeer belangrijk dat de inspectie kan constateren dat de zorg niet in gevaar is. Ik bedoel dat als een extra compliment aan het personeel.

Alle kopers zijn welkom. Er is geen sprake van een onderhandse verkoop, maar de onderhandelingen verlopen via een bepaalde procedure. Op het moment dat het faillissement wordt uitgesproken staat er wel een bord “te koop” in de tuin.

Ik heb gelezen dat de bestuurder heeft geregeld dat mensen die iets leuks hadden gepland dat nu niet door kan gaan zich tot een bepaald adres kunnen wenden.

Bij een faillissement moeten wij onmiddellijk de inspectie vragen om een soort een-op-een-relatie met de instelling te onderhouden. Ik zal de mensen die daar bezig zijn niet voor de voeten lopen. Wel heb ik een brief die ik namens het personeel heb gekregen meteen beantwoord. Ik geef de betrokkenen even de tijd. Ik wil de boel niet in de war gooien. In januari wil ik daar op bezoek gaan. Kamerleden mogen ook op bezoek gaan. In de huidige situatie is echter de kans groot dat je de mensen nog verder van streek maakt en dat wil ik natuurlijk voorkomen. Ik hoop dat duidelijk is dat wij aandacht hebben voor het pleidooi van de cliënten en medewerkers.

Dit zijn de antwoorden op de vragen die ik had genoteerd.

De voorzitter: Zijn er nog onbeantwoorde vragen?

Mevrouw Van der Burg (VVD): Voorzitter. Zijn er meerdere scenario’s?

Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: Er zijn meerdere scenario’s.

Mevrouw Bouwmeester (PvdA): Wanneer is bekend of de oud-bestuurder die er een potje van heeft gemaakt nog op loonlijst staat? Als dat het geval is, gaat dat ten koste van het huidige personeel. Wat kan de staatssecretaris daaraan doen?

Mevrouw Leijten (SP): Ik heb verzocht om het bidbook openbaar te maken. Ik wil dat de mogelijkheid er is dat cliënten of personeel in een consortium de boel over kunnen nemen. Daar wordt over nagedacht, maar er wordt totaal geen informatie gegeven. Als de staatssecretaris blijft zeggen dat de gegevens geheim zijn, geeft zij die route geen kans. Dan is er helemaal geen sprake van een openbare verkoop.

16
Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: De verkoop is openbaar. Ik weet niet welke feiten achter de aanname van mevrouw Leijten zitten. Ik ga niet over het bidbook. Ik mag hopen dat initiatieven van het personeel gehoord worden. Mijn informatiekanaal is de inspectie. Ik kan erin bemiddelen dat die geluiden gehoord worden en op de juiste plek terechtkomen. Alle mogelijke kopers zijn welkom, zoals ik heb gezegd. Ik hoor net dat er op dit moment acht partijen zijn. Ik moet eerlijk bekennen dat ik in het vuur van dit antwoord de overige vragen die waren blijven liggen, ben vergeten.

De voorzitter: Mevrouw Bouwmeester vroeg wanneer bekend is of de oud-bestuurder nog op de loonlijst staat.

Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: Zo snel mogelijk. Ik ga een brief sturen om dat na te vragen. Ik licht nog even toe waarom ik zo-even zo verbaasd was. Het UWV hoort bij een faillissement aan de orde te komen.

De voorzitter: Dames en heren. Ik vraag u allen, mee te werken aan een goed verloop van de vergadering. Ik vraag het publiek op de publieke tribune geen tekenen van goed- of afkeuring te geven. Ik snap dat het moeilijk is, maar dat zijn de regels in dit huis.

De heer Dibi (GroenLinks): Het UWV is al bij de zaak betrokken. Dan is er toch sprake van een faillissement?

Mevrouw Leijten (SP): Ik heb uitdrukkelijk gevraagd om het bidbook openbaar te maken. De cliëntenraad heeft daar ook uitdrukkelijk om gevraagd. De raad heeft zelfs een brief naar de staatssecretaris geschreven. Als de staatssecretaris vol blijft houden dat cliënten en het personeel toe kunnen treden tot de onderhandelingen over een eventuele overname, dan moet ik constateren dat dit onjuist is. In parlementaire zin is het niet netjes om de Kamer onjuist te informeren.

Staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner: Als het UWV nu al bij de zaak betrokken is, is dat nieuw voor mij. Normaliter gebeurt dit op het moment dat het faillissement aan de orde is. Misschien is deze procedure, om welke reden dan ook, eerder in werking getreden. Dat betekent vooralsnog niet dat daarmee het faillissement ook realiteit is. Dat lijkt mij geen juiste conclusie. Maar zoals ik al zei, het verbaasde mij.

Ik heb persoonlijk geen brief over een bidbook gekregen. Dit is ook niet bekend bij de mensen aan mijn rechterzijde. Ik kan ervoor zorgen dat mijn inspectie de vinger aan de pols

17
houdt bij de mensen van deze organisatie. Als zij het gevoel hebben dat er boven hun hoofd niet eerlijk wordt omgegaan met hun kansen als medebieder bij een eventuele verkoop, dan kan ik daar de vinger op leggen en ervoor zorgen dat die signalen gehoord worden. Ik ga zelf niet over het bidbook. Als de medewerkers het gevoel hebben dat zij geen kans krijgen om mee te doen, dan kan ik dat signaal overbrengen. Het is mij niet bekend dat er hierover een brief is gestuurd. Ik kan wel toezeggen dat wij het signaal doorgeven met het oog op de transparantie en de optimale mogelijkheden voor alle betrokkenen. Dat had in mijn reactie gestaan als ik hier een brief over had gekregen.

De voorzitter: Wij zijn gekomen aan het eind van dit algemeen overleg.

Mevrouw Leijten (SP): Ik wil graag een motie indienen over het bevoorschotten in verband met de salarissen. Er is overigens wel een brief door het ministerie gestuurd, maar die heeft de staatssecretaris wellicht niet gezien. De cliëntenraad heeft eerder aan de bel getrokken met de mededeling dat de raad niet betrokken wordt en geen inzage krijgt. Dat misverstand is dan bij dezen opgehelderd.

De voorzitter: Zo dadelijk is er een VAO, met mevrouw Leijten als eerste woordvoerder. Ik dank de staatssecretaris en haar ambtenaren, het publiek op publieke tribune en de geachte afgevaardigden.’

Afkickkuur

De actualiteit maakt dat ik na de Zonnehuizen (zie ‘Transitie’) vandaag nog een tweede bericht moet maken. Op de website van Nederland 3 zie ik namelijk dit staan:

‘Vandaag, 21:00-21:35 in Metropolis:

In Nederland laten we een verslaafde niet in de kou staan. We delen goedkoop bier en gratis heroïne uit en bieden indien nodig een slaapplek. In de rest van de wereld gaat het anders...

Buitenlandprogramma waarin lokale reporters ons hun wereld laten zien. Presentatie: Stef Biemans.’

Ga ik naar de website van dit programma, komt ‘Braken, spuiten, bidden of vastbinden?’ tevoorschijn:

‘In Nederland laten we een verslaafde niet in de kou staan. We delen goedkoop bier en gratis heroïne uit en bieden indien nodig een slaapplek. In de rest van de wereld geen softe behandelingen, maar afkicken door bidden, braken en vastbinden.

In Burkina Faso helpt dominee Samuel de 21-jarige Sori van de wiet af. Als Sori agressief wordt, bindt hij hem vast aan een boom en laat hem daar zitten tot hij is afgekoeld. Ondertussen wordt er door de dominee en zijn volgelingen voor hem gebeden. Dat klinkt rigoureus, maar het is wel effectief. Want zo blijft hij zeker clean, aldus de dominee.

Nog zo’n opvallende ontwenningskuur vond onze correspondent in Thailand. De 24-jarige Jan rookte vroeger heroïne, maar ze houdt zich in de afkicktempel nu dagelijks bezig met een braakritueel.

In Indonesië zijn we in ’s lands enige islamitische afkickkliniek. Moslims die ten prooi zijn gevallen aan de verleidingen van verdovende middelen komen hier naartoe om te ontnuchteren. En dat doen ze vooral door heel veel te bidden, zeker acht uur per dag.

Hier in Nederland hebben we heel wat aangenamer therapieën. Om van de drank af te komen volgt Mark in Zeist een antroposofische afkickkuur. Hierbij mag hij uren badderen, wordt hij dagelijks ingebakerd als een baby en iedere avond ingestopt. Dat klinkt toch een stuk prettiger dan “Plan Zuiplap” in Nicaragua, waar notoire alcoholisten gewoon van straat geplukt worden, kaalgeschoren en verplicht in de rehab gaan.

Stoppen met spuiten en slikken. Metropolis over afkicken. Donderdag 26 januari om 21.00 uur op Nederland 3.’

Over die ‘antroposofische afkickkuur’ lees ik vandaag meer op de website van het Belgische blad Humo, in een artikel van Katrien Depecker, getiteld ‘Magazine: Metropolis: Afkicken’:

‘Marilyn Manson zong het al: “I don’t like the drugs, but the drugs like me.” Als de verdovende middelen u echter zó graag zien dat ze u geen seconde meer met rust laten, dan kunt er maar beter korte metten mee maken.

Het bekroonde Nederlandse reportageprogramma “Metropolis” toont vanavond hoe verslaafden overal ter wereld van het spul proberen af te raken. In West-Afrika laten ze zich aan een boom vastbinden, in Indonesië bidden ze acht uur per dag in islamitische afkickklinieken en in Thaïland onderwerpen ze zich dagelijks aan een braakritueel.

Dan liever de antroposofische afkickkuur van de therapeutische gemeenschap De Witte Hull in het Nederlandse Zeist: daar mogen de cliënten uren baden en worden ze in de watten gelegd door de zusters!

WIM CORNELISSE (afdelingshoofd De Witte Hull) «We vertrekken vanuit de antroposofie van Rudolf Steiner, waarin vooral gezocht wordt naar zingeving. Verslaafden proberen we dus te doen inzien wat ze als mens te bieden hebben.

»En ze moeten een doel voor ogen krijgen. Samen werken en samen leven vormen de rode draad: onze cliënten wonen acht tot tien maanden samen en hebben een strak dagritme dat gericht is op huis-, tuin- en keukenwerk.

»’s Middags krijgen ze therapie, waaronder die badtherapie. Binnen de antroposofie is er veel aandacht voor de eenheid van lichaam en geest: vandaar het gebruik van therapieën die misschien als verwennerij klinken, maar waar de cliënten het toch vaak moeilijk mee hebben.

»Zo vinden velen het lastig om na een ritmische massage een halfuur op bed te blijven liggen. Maar die introspectie maakt net deel uit van het ontgiftend proces.»

HUMO Jullie boeken betere resultaten dan andere centra. Waaraan ligt dat volgens u?

CORNELISSE «Omdat wij een langer traject aanbieden. Wie in De Witte Hull terechtkomt, heeft er al een zestal weken in het introductiecentrum in Hamingen op zitten. Daar ligt de nadruk op lichamelijke ontwenning, hier leren verslaafden psychisch onafhankelijk worden van drugs.

»Kwestie van niet meteen te hervallen als er iets akeligs gebeurt in hun leven. We willen mensen leren dat ze niet in de kroeg hoeven te gaan zitten of moeten beginnen blowen als het tegenzit. We bieden ook nazorg aan: begeleid wonen, stageplaatsen zoeken, alles dat kan helpen bij de maatschappelijke reïntegratie.»

HUMO Ik kan me voorstellen dat het ook voor u best zwaar is?

CORNELISSE «Ik geniet van de ontwikkeling van onze bewoners: je ziet ze vrij snel opknappen als ze niet meer gebruiken. Maar natuurlijk blijft de teleurstelling groot wanneer ze toch hervallen en terug bij af zijn.»’

Verder is er vandaag de grote lerarenstaking in het onderwijs. Peter Zantingh berichtte hierover vanochtend op de website van NRC Handelsblad in ‘Twintigduizend leraren staken tegen kabinetsplannen’:

‘Duizenden docenten en medewerkers in het voortgezet onderwijs staken vandaag om hun ongenoegen te uiten over de kabinetsplannen in het onderwijs. Volgens de Algemene Onderwijsbond (AOb) leggen zo’n twintigduizend leraren hun werk neer.

Veel stakers, afkomstig van meer dan zevenhonderd scholen, komen bijeen in de Jaarbeurs in Utrecht, waar de AOb een manifestatie houdt. Volgens de bond zijn zeker 178 scholen dicht. Op veel andere scholen wordt eveneens actie gevoerd, maar niet gestaakt.

Belangrijkste actiepunt: de 1040-urennorm is “onhaalbaar”

De leraren voeren actie tegen de nieuwe urennorm: leerlingen zouden minstens 1040 uur les moeten krijgen. De scholen hebben het al jaren lastig – het is naar eigen zeggen onhaalbaar – om aan die norm te voldoen. Ze vrezen het “ophokken”: lesuren worden ingevuld door leerlingen een uur te laten volmaken in een lokaal, zonder docent of duidelijk programma. Zoals een bezorgde ouder het verwoordt: met z’n dertigen een uurtje op de iPhone spelen.

Minister Van Bijsterveldt van Onderwijs stelde een commissie in die het aantal uren dat wel haalbaar was moest onderzoeken. Daar kwam een aantal van 1000 uit, maar na protest van de PVV werd de norm toch weer verhoogd naar 1040. In een vraaggesprek met nu.nl gaat de minister daarop in: waarom luisterde ze niet naar het advies van de commissie?

Minister is zelf niet zo van het staken

De docenten staken vandaag ook tegen de nullijn voor salarissen, de bezuinigingen op het passend onderwijs en het terugbrengen van de zomervakantie van zeven naar zes weken. Tegenover nu.nl zei de minister dat ze het staken op dit moment, tijdens de toetsweek, onverantwoord vindt. “Juist [nu] is er behoefte aan rust, stabiliteit en structuur. Elke les doet er toe. Ik ben meer van het werken dan van het staken.”’

Van antroposofische zijde ben ik hierover zo goed als niets tegengekomen. Echter wel bij Fred Tak. Hij schreef al op 14 januari op zijn weblog ‘Onderwijsland is oppasland’:

‘Al zes jaar lang is er onrust in onderwijsland over de 1040-urennorm. Scholen blijken namelijk in de praktijk niet in staat om aan die norm te voldoen. In december 2007 leidde dat tot de scholierenstaking van het LAKS tegen wat zij ophokuren noemden. De door de minister aangestelde commissie Cornielje kwam daarna met de aanbeveling de onderwijstijd tot 1000 uur te verlagen. De Tweede Kamer zelf constateerde in 2009 ook dat een norm van 1040 uur niet langer realistisch is.

De afgelopen twee jaar is in goed overleg en naar tevredenheid met ouders en leerlingen gewerkt met de 1000-urennorm. Internationaal gezien is 1000 uur trouwens al erg hoog. Het Europees gemiddelde ligt op 865 uur les en geen enkel ander land in de top 10 van best presterende onderwijslanden (PISA) programmeert meer dan 980 uur. De onbetwiste nummer één als het gaat om onderwijsprestaties is Finland. Finse scholen geven 780 uur les per jaar.

Toch is er in de Tweede Kamer (op 29 november 2011) op de valreep voor de 1040-urennorm gekozen. Waarom?

De zaak ligt heel simpel. Om extra gratis kinderopvang voor de werkende ouders te bewerkstelligen. Daar is het deze minister om te doen. De kwaliteit van het onderwijs zelf is hierbij van ondergeschikt belang.

Wie de mores in Den Haag een beetje kent, weet dat het daar wemelt van de lobby’s van belangengroeperingen. In het bijzonder het bedrijfsleven, met de multinationals voorop, loopt de boel daar plat. De ene politicus na de andere wordt hier dagelijks door bestookt. De op hen uitgeoefende druk is enorm. Wij in den lande denken misschien dat politici vrij zijn om eigen keuzes te maken, maar dat is slechts zeer ten dele. De voormalige premier van Nederland Joop den Uyl noemde dat de smalle marges van de politiek. Politici zijn met handen en voeten gebonden aan partijdisciplines die op hun beurt voor een groot deel weer voortkomen uit afspraken met belangengroeperingen.

Deze minister heeft al in haar tijd als staatssecretaris van onderwijs in het vorige kabinet hartstochtelijk gepleit voor een kortere zomervakantie. Het is haar stokpaardje.

(Zelfs wordt er momenteel op haar initiatief op een paar basisscholen geëxperimenteerd met het volledig opheffen van de zomervakantie: de school is het hele jaar open en ouders kunnen zelf kiezen wanneer ze met hun kind(eren) op vakantie gaan. De school past zich hier op aan.)

Maar ja, je moet een reden bedenken waarom je de vakanties wilt inkorten. Simpel zeggen dat je dat wilt om daarmee werkende ouders, en in het kielzog daarvan het bedrijfsleven, tegemoet wilt komen, zal niet worden gepikt. Dat klinkt te egoïstisch.

Iets anders verzinnen dan. Maar dat valt nog niet mee. De (toen nog) staatssecretaris kwam met het volgende argument: die lange zomervakantie stamt van lang geleden, toen Nederland nog een agrarische cultuur had. In onze moderne tijd past dit niet meer. Letterlijk zei ze: “De huidige schooltijden en de lange zomervakantie stammen uit een agrarische tijd van voor de industriële revolutie, toen kinderen meewerkten op het land en hun ouders in de zomer hielpen met het binnenhalen van de oogst.”

Dus, korter die zomervakantie.

Het sloeg niet echt aan. Te meer niet omdat het niet met de feiten klopte. Voor de Tweede Wereldoorlog waren de vakanties juist korter, namelijk alleen de maand augustus, ruim vier weken dus. Daarnaast, in echte industrielanden als de V.S. duurt de zomervakantie zo’n drie maanden. Ook in voorbeeldland Finland (met het beste onderwijs ter wereld) heeft men nog altijd 11 weken (!) zomervakantie.

Exit dit argument. Maar al gauw toverde de staatssecretaris een nieuw konijn uit haar hoge hoed. Uit een Amerikaans onderzoek was gebleken dat leerlingen na een lange vakantie bijna al hun kennis en vaardigheden kwijt waren. Een kortere vakantie, zelfs doorwerken tijdens de vakantie, werd aanbevolen. Onder andere te lezen in dit artikel: hier.

Dus, een kortere zomervakantie zou in het belang van het leerproces en dus in het belang van de leerlingen zijn.

Maar ook dit argument werd al snel onderuit gehaald. Ten eerste volgden de resultaten slechts uit één enkele test, gedaan bij probleemjongeren, ten tweede duurt de zomervakantie, zoals gememoreerd, in de V.S. maar liefst drie maanden. Niet te vergelijken met de situatie in Nederland dus.

Een paar jaar geleden kwam de staatssecretaris opeens met een verrassende mededeling. Om de werkdruk van docenten te verlagen, zou iedereen in het onderwijs een week (vijf dagen) per jaar extra moeten werken!

De grote hoeveelheid werk kon dan beter over het schooljaar uitgesmeerd worden, was de redenering. Vijf extra dagen werken voor de docenten, terwijl de leerlingen gedurende het schooljaar dan vijf keer een dag vrij zouden krijgen. In de dagen dat er geen lessen zijn, konden docenten dan hun achterstanden inhalen.

En ja, de zomervakantie kon zo mooi met een week verkort worden.

Het onderwijsveld was fel tegen. Een week extra werken betekende juist een week extra werkdruk, was de veelgehoorde klacht. Op een voorstel van de bonden om de beschikbare vrije dagen aan de zomervakantie vast te plakken, zodat deze tot 7 weken gehandhaafd kon blijven, werd vervolgens de minister woest. Gesprekken zijn er sindsdien niet meer geweest. Er was een soort van koude oorlog tussen de minister en de bonden.

Dit was het uitgangspunt toen in november 2011 de wet aan de Tweede Kamer werd voorgelegd (en aangenomen). Met op het laatste moment de toevoeging, volledig in strijd met de toezeggingen op dat moment naar het onderwijsveld toe, dat er toch weer 1040 uren lesgegeven zou moeten worden. Althans, in de eerste en tweede klassen, d.w.z. voor kinderen van 12 en 13 jaar die nog in de oppasleeftijd zitten.

Logisch, vanuit de minister en de belangengroeperingen achter haar beredeneerd. Veertig uur meer is ruim een week extra kinderopvang. Tel uit je winst.

Het is jammer dat de discussie zo vertroebeld gevoerd wordt. Dit vanwege de verborgen agenda van de minister, voorheen staatssecretaris. Nu moet ze steeds zeggen dat de 1040-urennorm de kwaliteit van het onderwijs ten goede komt. Terwijl dat aantoonbaar onjuist is, kijk maar naar een land als Finland. Dat zorgt voor ergernis en onbegrip in onderwijsland. Men denkt oprecht de minister met argumenten te kunnen overtuigen.

Maar argumenten helpen hier niet, want het gaat om andere zaken dan waarvoor men denkt te strijden. Het gaat om de werkende ouders en het bedrijfsleven die daar last van hebben, en niet om de kwaliteit van het onderwijs. Laat dat duidelijk zijn. Waar mensen steeds meer in de (financiële) problemen komen vanwege de alsmaar duurder wordende kinderopvang, biedt juist deze minister hen uitkomst. Daar staat men echt te roepen en te springen. Daar is de nood het hoogst.

De onderwijswereld ziet dit niet, kan dit niet zien, wil dit niet zien. Vandaar dat men langs elkaar heen praat, langs elkaar heen blijft praten. Met uiteindelijk stakingen als gevolg.’

Tijdschrift Erziehungskunst van februari is ook alweer uit. Op de website vind ik ‘Berliner Waldorflehrer ist »Lehrer des Jahres« 2011’ van Susanne Becker:

‘Ralf Krueger, der zum Lehrer des Jahres 2011 gekürt wurde, über gute Lehrer, gute Schüler und guten Unterricht

Susanne Becker | Herzlichen Glückwunsch zum deutschen Lehrerpreis. – Wie fühlen Sie sich als bester Lehrer Deutschlands?

Ralf Krueger | Vielen Dank! Für mich war das eine absolute Überraschung. Es gab eine bundesweite Ausschreibung im Schülermagazin »Der Spießer«. Schüler von Abschlussklassen sollten eine Lehrerpersönlichkeit charakterisieren, die ihren Weg besonders geprägt hat. Eine Schülerin aus meiner ersten Klasse an der Waldorfschule Berlin-Havelhöhe lernte Biologie fürs Abitur und kam gerade nicht so richtig weiter. Ja, und dann hat sie in diesem Magazin geblättert und sich spontan entschlossen, etwas über mich zu schreiben und einzureichen. So wurde die Jury auf mich aufmerksam.

SB | Was ist ein guter Lehrer? Wussten Sie, dass Sie einer sind?

RK | Eigentlich ja. Das spürt man. Ich versuche, einen guten und intensiven Kontakt zu den Schülern aufzubauen. Man merkt sofort, wie sie auf einen reagieren und ob sie einen respektieren. Für mich ist ein guter Lehrer jemand mit Fachkompetenz, der die Schüler an die Hand nehmen kann mit dem, was er zu sagen hat. Er ist aber auch den Schülern gegenüber offen. Er nimmt sie als Individuen und Persönlichkeiten ernst.

Ich glaube, dass man mit dem Fachlichen genauso viel vermittelt, wie mit der Art, wie man sich gibt. Ich versuche immer, in meinem Unterricht Dinge neu zu lesen, neues Material zu nehmen. Wenn ich das Gleiche mache wie im letzten Jahr, dann wird es Routine und weniger lebendig. Ich möchte mir selber eine gewisse Begeisterungsfähigkeit erhalten und das Gefühl, dass ich an mir selber arbeiten muss, dadurch wird es auch für die Schüler spannender.

SB | Wie vermitteln Sie den Stoff, damit er für die Schüler interessant ist? Machen Sie Frontalunterricht?

RK | Ich mische und wechsle. Frontalunterricht ist gut, wenn man aktiv Wissen hineingibt, aber nur Frontalunterricht wäre nicht in Ordnung. Im Hauptunterricht sind hundert Minuten zu füllen, und da muss man rhythmisieren. Ich versuche, die Schüler zu überraschen, Dinge von einer anderen Perspektive aus anzusehen. Wenn ich eine Goethe-Epoche gebe, dann stelle ich Goethe nicht aufs Denkmal und sage, wie toll er ist, sondern ich schubse ihn erst einmal runter, lasse ihn kaputt gehen und füge ihn dann wieder zusammen.

SB | Sie schauen sich beispielsweise das Leben einer historischen Persönlichkeit an und gehen von den Schwachstellen und Brüchen aus?

RK | Genau. Vor allem wie sie mit ihren eigenen Widersprüchen umgeht. Das ist das, was die Schüler interessiert. Denn man merkt ja, wie man durch Normen, die Medien, die Gesellschaft festgelegt ist.

Auf der anderen Seite gibt es das eigene Ich, das man überhaupt erst entdecken muss. Wer bin ich eigentlich? Genüge ich diesen Normen? Wie gehe ich mit Schwierigkeiten um? Wenn ich das anhand von Biographien berühmter Leute sehen kann, hilft das sehr.

SB | Also kein Stoff, den Sie routiniert durchziehen, sondern permanente Offenheit – auch gegenüber dem, was von den Schülern kommt. Ist das nicht stressig?

RK | Nein. Es würde mir sonst keinen Spaß machen. Im Idealfall ist es ja ein Dialog, der einen selbst bereichert. Wenn alles nur von mir käme, wäre mir das zu einseitig.

SB | Sie sprachen vorhin von Rhythmus. Wie sieht das aus?

RK | Ich arbeite viel mit Lyrik, mache aber auch Körperübungen: Montagmorgens erstmal strecken und wach werden.

SB | Finden die Schüler Sie lustig?

RK | Die Schüler amüsieren sich über meine Tafelzeichnungen, denn ich kann eigentlich nicht besonders gut zeichnen. Ich mach’ mir da aber nichts draus, sondern zeichne einfach, entwickle etwas aus Strichen und da kommen teilweise recht witzige Ergebnisse heraus. Die hatten dann in der Klasse schon Kultstatus.

SB | Was ist ihr Lieblingsstoff in Deutsch?

RK | Ich mag immer das, womit ich mich gerade auseinandersetze. Aber was ich schon sehr schätze ist Goethes Faust. Das ist ein Werk, wo man jedes Mal eine kleine Schicht tiefer kommt. Parzival finde ich genauso toll. Aber wenn ich Frisch oder Brecht oder Thomas Mann mache, lasse ich mich da auch begeistern.

SB | Sind Sie frei in der Stoffwahl?

RK | Ja, das ist für mich einer der großen Vorteile an Waldorfschulen. Es gibt ein paar Sachen, die traditionell gemacht werden und die auch sinnvoll sind. Aber wenn man darüber nachdenkt, was man will und warum man was macht, dann kann man sehr frei wählen. Das schätze ich sehr, dass man nicht an die staatlichen Rahmenpläne gebunden ist, wo man den Stoff abarbeiten muss.

SB | Sie waren nicht immer Lehrer. Vor zehn Jahren haben Sie die Weiterbildung hier in Berlin am Waldorfseminar absolviert.

RK | Ich habe vorher wissenschaftlich gearbeitet und während des Studiums Stadt- und Museumsführungen gemacht. Dabei habe ich festgestellt, dass ich mit Schulklassen und Jugendlichen gut zurechtkam. Da hat es mich gereizt, kontinuierlich pädagogisch zu arbeiten.

SB | War Ihnen von Anfang an klar, dass Sie in der Oberstufe unterrichten wollten?

RK | Ich liebe die intellektuelle Auseinandersetzung mit den Schülern und das geht in der Oberstufe mit dem Stoff viel besser.

SB | Was ist in der Oberstufe einer Waldorfschule anders als an anderen Schulen?

RK | Im Grunde geht es in der Oberstufe darum, die Schüler zur eigenen Urteilsbildung zu befähigen. Das ist in der heutigen Gesellschaft ohnehin wichtig. Urteile werden immer sofort gefällt und wenn es gut geht, wird hinterher darüber nachgedacht. Mir ist es wichtig, dass man lernt, sich ein Phänomen erst einmal anzuschauen und dann auf den unterschiedlichsten Wegen zu einem Urteil zu kommen. Da kann man klassen- und themenübergreifend sehr viel machen. Alles ist immer zerstückelt. In Kunstgeschichte macht man Geschichte der Kunst, in Musik Geschichte der Musik, in Deutsch Geschichte der Literatur... Die Schüler erleben es nicht als etwas Zusammengehöriges. Ich möchte viel mehr übergreifende Erlebensmöglichkeiten finden, die alle Sinne einschließen, damit möglichst viele Schüler ein Bewusstsein davon entwickeln, wie die Dinge im Zusammenhang stehen.

SB | Welche Folgen hatte die Auszeichnung zum besten Lehrer?

RK | Ich erfahre seither viel Aufmerksamkeit. Die Schule und die Schüler sind stolz, dass sie einen Lehrer haben, der eine solche Auszeichnung gewonnen hat. Da wir eine kleine Schule am Stadtrand Berlins sind und auch um genügend Schüler kämpfen müssen, ist es natürlich auch eine gute Werbung für die Schule.

SB | Würden Sie wieder Waldorflehrer werden?

RK | Ja. Ich mag die Freiheit, dass man sich überlegen kann, was für die Klasse richtig ist und aus diesem Impuls entscheiden kann. Es birgt aber die Gefahr, dass man als Lehrer keine Grenzen zieht und sich verbraucht. Da muss man lernen, aufzupassen.

SB | Sind Waldorflehrer tendenziell Workaholics?

RK | Die guten schon.

SB | Sind Sie einer?

RK | Eigentlich arbeitet man immer. Selbst wenn ich sozusagen privat lese. Von daher lässt sich da wirklich schwer ein Trennstrich ziehen. Ich leiste mir den Luxus, nur drei Viertel zu arbeiten. Dadurch habe ich Reserve und kann den Unterricht gut vorbereiten. Wenn man hundert Prozent arbeitet, kommt man schnell in eine Situation, wo man allem hinterher rennt.

SB | Eigentlich wundert es mich, dass Sie unter den Preisträgern der einzige Waldorflehrer sind.

RK | Ich bin mir nicht sicher, ob ich nicht überhaupt der einzige Waldorflehrer bin, der jemals diesen Preis bekommen hat. Es gibt zwei Kategorien dieses Preises: es nominieren Schüler Lehrer oder Lehrer oder Schulen reichen fachübergreifende Projekte ein. Auch da waren keine Waldorfschulen dabei, obwohl sie sich im Grunde anbieten. Ich träume seit Jahren davon, einmal eine Goethe-Epoche mit einem Naturwissenschaftler gemeinsam zu gestalten oder eine Politik-Epoche mit einem Eurythmisten. So etwas hätte dann bestimmt eine Chance.

Die Fragen stellte Susanne Becker.

Link: www.lehrerpreis.de’