Verschijningsvorm

Ik draai het vandaag eens een keer om. Ik begin met twee Duitstalige bijdragen, om daarna naar Nederlandse berichten over te schakelen. Die overigens vrijwel alleen vrijeschoolnieuws zullen bevatten. Vandaag mocht criticus Helmut Zander in de Neue Zürcher Zeitung een boek aangaande antroposofie bespreken, dat hij zeldzamerwijs positief beoordeelde. Een boek dat hier onder meer op 31 oktober en 23 november 2012 ter sprake kwam in ‘Knallen’ en ‘Seculier’. De titel van de bespreking is ‘Was tun mit einem unannehmbaren Erbe? Rudolf Steiners Rassentheorien’:

‘Rudolf Steiner, der geistige Vater der Anthroposophie, macht es seinen Anhängern nicht leicht. Rassistische Formulierungen, wonach «Neger» einer «degenerierten» «Rasse» zugehörten oder die «weisse» «die zukünftige, die am Geiste schaffende Rasse» sei, durchziehen sein Werk. Das ist ein Problem, aber kein aussergewöhnliches, denn solche Formulierungen finden sich etwa auch in den Œuvres von Kant und Hegel. Das Kernproblem liegt vielmehr im Umgang mit solchen Vorstellungen und Formulierungen. Mit diesem Umgang kämpft die Anthroposophie, seitdem die deutsche Grünen-Politikerin Jutta Ditfurth 1992 Steiners Weltanschauung als eine Art Ökofaschismus anprangerte.

Indizierung abgewendet

Und seitdem scheitern Anthroposophen immer wieder an einer Aufarbeitung, weil man zu oft abwiegelte oder verdrängte oder Kritikern einfach unterstellte, Steiner nicht verstanden zu haben. Den politischen Höhepunkt dieser Auseinandersetzung markiert eine Stellungnahme der deutschen Bundesprüfstelle für jugendgefährdende Medien. Sie kam 2007 zu dem Ergebnis, dass es Vorstellungen Steiners gebe, die «als zum Rassenhass anreizend bzw. als Rassen diskriminierend anzusehen» seien. Eine Indizierung entsprechender Bände der Steinerschen Schriften konnten Anthroposophen nur mit der Zusage abwenden, dass spätestens innerhalb eines Jahres eine Überarbeitung dieser Bände vorliegen werde. Damit nahmen sie es aber nicht so genau, es dauerte vier Jahre, bis ein erster Band, die «Geisteswissenschaftliche Menschenkunde» von 1908/09, neu erschien.

Das Ergebnis ist desaströs. In einem knappen Hinweis distanziert man sich von Interpretationen der Aussagen Steiners, «insofern sie heute in irgendeiner diskriminierenden Art verstanden [...] werden sollten», während Steiner mit wenigen Aussagen, die die rassistischen Formulierungen relativieren, freigekauft wird. Aber kein Wort über Steiners Fortschrittsdenken, das seine Rassentheorien bedingt, kein Wort über die «Weissen», die er lebenslang zur kulturellen Avantgarde überhöhte, keines zu den «passiven Negerseelen» in dem Band. Doch dieser gehört vielleicht schon einer vergangenen Zeit an. Seit letztem Oktober ist der ehemalige Leiter des Basler Schwabe-Verlages, David Marc Hoffmann, Leiter der Rudolf-Steiner-Nachlassverwaltung, und er hat angekündigt, die Editionspolitik der Gesamtausgabe zu ändern.

Aber es gibt noch mehr Veränderung. Im anthroposophischen Info3-Verlag hat Ansgar Martins, Student der Religionsphilosophie und ehemaliger Waldorf-Schüler, der im Internet ein höchst informatives Blog zur gegenwärtigen Anthroposophie betreibt, ein Buch über Steiners Rassentheorie veröffentlicht. Minuziös rekurriert er auf die Quellen, macht keinen Bogen um antijudaistische Vorstellungen und klärt auf, dass die Rassentheorie ein integraler Bestandteil von Steiners evolutionistischem Denken ist.

Relativierung

Dazu präsentiert er neue Thesen zu den Wurzeln von Steiners Rassentheorie, die er nicht mehr nur in der Theosophie Helena Blavatskys sieht, sondern ausserdem bei dem französischen Okkultisten Antoine Fabre d’Olivet und dem romantischen deutschen Naturphilosophen Carl Gustav Carus findet. Die Studie ist bemerkenswert: quellennah, kritisch, ohne Deutungsweihrauch. Allenfalls könnte Martins' abwägende Darstellung von Kooperation und Widerstand der Anthroposophen im Nationalsozialismus zu freundlich ausgefallen sein.

Mit Ansgar Martins kann man Antworten auf wichtige Fragen suchen: Inwiefern hat Steiner seine Rassentheorie, die er nie grundsätzlich infrage gestellt hat, gleichwohl im Rahmen seines gesamten Denkens relativiert? Steckt noch heute rassistisches Denken in der Anthroposophie – oder eben nicht? Die Studie lehrt, Rudolf Steiner als Kind seiner Zeit zu verstehen. Das «entlastet» ihn – und relativiert zugleich seine Bedeutung für die heutige Anthroposophie.

Ansgar Martins: Rassismus und Geschichtsmetaphysik. Esoterischer Darwinismus und Freiheitsphilosophie bei Rudolf Steiner. Info3-Verlag, Frankfurt am Main 2012. 167 S., Fr. 23.90. Rudolf Steiner: Geisteswissenschaftliche Menschenkunde (Vorträge 1908/09). Herausgegeben von der Rudolf-Steiner-Nachlassverwaltung, für die 6. Auflage durch Urs Dietler, unter Mitarbeit von Winfried Altmann. Rudolf-Steiner-Verlag, Dornach 2011. 355 S., Fr. 68.–.’

Op 6 februari vond een colloquium over het thema van dit boek plaats op de Alanus Hochschule in Alfter bij Bonn, Duitsland. Op 10 en 28 februari van dit jaar berichtte ik daar al over in ‘Tirannie’ en ‘Behagen’. Wat ik hier nog niet had opgenomen, is een uitgebreid verslag op de website van de Alanus Hochschule zelf. Daarom nu ruim baan voor ‘Keine Delikatesse. Vom Umgang mit schwer verdaulichen Gedanken’:

‘Kolloquium “Das Thema der ‘Rassen’ bei Steiner als Problem der anthroposophischen Forschung” an der Alanus Hochschule

Ein Bericht von Dr. Caroline Gaus, wissenschaftliche Mitarbeiterin im Institut für philosophische und ästhetische Bildung

Unerfreulich. Mehr noch: Ein leidiges, ein anstößiges Thema. Rudolf Steiners Umgang mit dem Motiv der “Rassen” gilt als heikles Problem für die Auseinandersetzung mit seinem Werk. Nicht nur, dass zahlreiche Einrichtungen auf anthroposophischer Basis, und hier ganz besonders die Waldorfschulen, in ihrer praktischen Arbeit immer wieder mit der kritischen Frage nach Rassismus im Denken Rudolf Steiners konfrontiert werden; in der Auseinandersetzung mit der Anthroposophie wird vielfach schon der bloße Vorwurf des Rassismus zur vermeintlich argumentativen Waffe.

Mit seiner Studie “Rassismus und Geschichtsmetaphysik. Esoterischer Darwinismus und Freiheitsphilosophie bei Rudolf Steiner” (Frankfurt a. M. 2012) hat Ansgar Martins Steiners Äußerungen zum Thema “Rasse” nun erstmals chronologisch dokumentiert und ausgewertet. Und der Streitfrage nach Rassismus im Denken Rudolf Steiners damit neue Nahrung zugeführt. “Das Thema der ‘Rassen’ bei Steiner als Problem der anthroposophischen Forschung” war deshalb das Motto eines Experten-Kolloquiums an der Alanus Hochschule, auf dem Martins und zahlreiche namhafte Steiner-Forscher diskutierten, ob und inwieweit von Rassismus bei Steiner zu sprechen sein kann.

Konstruktiv aber kritisch: Forschung zur Anthroposophie an der Alanus Hochschule

Dass die Alanus Hochschule ein besonders geeigneter Ort für solche Diskussionen ist, erklärt Marcelo da Veiga, Rektor der Hochschule und Gastgeber der Kolloquiums, aus ihrem akademischen Selbstverständnis heraus: “Wir wollen Anthroposophie nicht nur vermitteln, sondern ihre theoretischen Grundlagen konstruktiv, aber auch kritisch reflektieren”, erläutert er in seiner einführenden Begrüßung der Teilnehmer. Dieser Anspruch fordere eine entsprechende Haltung jenseits kritikloser Akzeptanz und polemischer Ablehnung, aus der heraus sämtliche verfügbaren Materialien zu Steiners Werk zur Kenntnis genommen, kritisch geprüft und ausgewertet werden können. Eine redliche Auseinandersetzung sei daher das Ziel der Veranstaltung, “Erkenntnisgewinn und nicht nur Stimmungsveränderung”.

Menschheitsevolution und Rasse. Ambivalenzen und Stereotype in Steiners Denken?

Den Standpunkt seiner Studie erläutert zunächst Ansgar Martins in seinem Vortrag: “Ressentiment und Universalismus. Steiners Rassebegriff und der Rassismus der Aufklärung”, und hierbei zeigt sich, dass Steiners Auffassung von “Rasse” keineswegs auf einen einfachen Nenner zu bringen ist. So bietet sein Werk nach Martins nämlich keine einheitliche Theorie der “Rassen”; vielmehr lassen sich in seiner Haltung deutliche Ambivalenzen, Unklarheiten und Widersprüche aufweisen. So spiele das Thema “Rasse” in Steiners Frühzeit zwar keine systematisch bedeutende Rolle, ein anderes Bild ergebe sich jedoch für jene Teile von Steiners Werk, die auf seine Auseinandersetzung mit der Theosophie zurückgehen. Wenn Steiner hier die rassische Gestalt als leiblichen Ausdruck der objektiven Entwicklungsstufe des geistigen Selbst versteht, dann sei dies mit seiner Skepsis gegenüber generischen Bestimmungen aus dem Frühwerk nicht zu vereinbaren.

Mit Steiners Lösung von der Theosophie rücke der Rasse-Begriff dann zwar zunehmend in den Hintergrund, gleichwohl werde das Thema nie völlig aufgegeben. Und was Martins an Äußerungen aus den folgenden Jahren präsentiert, erinnert den Zuhörer nun in der Tat ein wenig an ein Alchimistenlabor, wo gedankliche Elemente unterschiedlichster Herkunft zu einer äußerst widerspenstigen Legierung verschmolzen werden: Statt an der kosmischen Lehre der Theosophen von den “Wurzelrassen” orientiere Steiner sich nun zunehmend an populären anthropologischen Rassentheorien, die auf der Basis biologisch-naturwissenschaftlicher Klassifikationen arbeiten. Nicht nur finde sich in Steiners Werk eine Rassentheorie in Anlehnung an Johann Friedrich Blumenbach, dessen Werk Steiner über seine Tätigkeit als Goethe-Herausgeber bekannt geworden war, auch ausführliche Anleihen bei der Rassentypologie des romantischen Naturphilosophen und Mediziners Carl Gustav Carus seien nachweisbar. Mit Blumenbachs Unterscheidung in fünf verschiedene “Rassen” und Carus‘ Charakterologie der sog. “Tag-, Nacht- und Dämmerungsvölker” übernehme Steiner viele der entsprechenden Merkmalszuschreibungen, insbesondere die Annahme einer entwicklungsmäßigen Überlegenheit des “arischen”, “kaukasischen” oder europäischen Rassetyps über die übrigen, so dass der theosophische Evolutionsgedanke mit leichten Modifikationen auch unter diesen veränderten Vorzeichen ein Fortleben finde.

Dass Steiner keine eindeutig rassistische Ideologie vertreten habe, hält Martins sowohl mit Blick auf das Gesamtwerk als auch mit Rücksicht auf jene Äußerungen für ausgemacht, in denen Steiner das Vorläufige der Rassenunterschiede und deren fortschreitende Überwindung durch die Menschheitsevolution ausdrücklich betont. Viele seiner Äußerungen zum Thema Rasse seien gleichwohl durchzogen von der zu seiner Zeit wissenschaftlich längst überholten Vorstellung eines hierarchischen Entwicklungsplans, innerhalb dessen dem europäischen Rasse-Typ die höchste Stufe zuzusprechen sei. Dies wie auch der wiederholte Rückgriff auf negative Zuschreibungen und Verfalls-Metaphern zur Charakterisierung der außereuropäischen Rassen seien mit dem traditionellen Steiner-Bild, an dem die Anthroposophie bisher festzuhalten suche, nicht vereinbar. Als unumgängliche Konsequenz für die Anthroposophie der Gegenwart fordert Martins daher den gänzlichen Verzicht auf den Rassebegriff, andernfalls sei der Rassismusvorwurf “nicht nur berechtigt, sondern eine ethische Notwendigkeit”.

Das Problem der nackten Buchstaben. Fragen zur Bewertung

Keine Pauschalverurteilung also, aber auch kein “Freispruch”. Das macht die anschließende Diskussion nicht leichter, denn einmal mehr zeigt sich nun, wie eng die Entscheidung der Rassismus-Frage mit hermeneutischen, ethischen und gesellschaftlichen Voreinstellungen verquickt ist. Denkt jemand, der sich, und sei es auch nachweisbar unsinnig, über “Rassen” äußert, damit schon automatisch rassistisch? Und, wenn ja, ist dies schon gleichbedeutend mit einer rassistischen Haltung? Kurz: Wie viel Reden über “Rassen” macht den Rassisten?

Könnte nicht viel Abstruses von dem, was Steiner über “Rassen” äußert, auf eine unsichere Überlieferung zurückzuführen sein? Marcelo da Veiga erinnert daran, dass es sich bei vielen der Steiner zugeschriebenen Äußerungen letztlich um Mitschriften seiner Vorträge oder um reportierte, von ihm selbst nie autorisierte Äußerungen gehandelt hat. David Marc Hoffmann, Leiter des Rudolf Steiner Archivs in Dornach, warnt jedoch davor, das Überlieferungsargument versehentlich vorschnell selektiv zu verwenden: “Das gilt auch für viele Äußerungen von Steiner, auf die man sich gern beruft – und da würde man das Argument auf keinen Fall gelten lassen”. Auch Cornelius Bohlen, Präsident der Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung, kann aus editorischer Perspektive nicht zur Entlastung beitragen: Verglichen mit anderen Motiven, die gemeinhin als gesichert gelten, sei die Überlieferung für die beanstandeten Äußerungen sogar eher verlässlich.

Dass das Rasse-Thema, wie mehrere Einwände zu bedenken geben, hierzulande heute ethisch sehr viel stärker belastet sei als beispielsweise in vielen außereuropäischen Gesellschaften, bedeutet nach Ansicht von Martins ebenfalls nicht, dass hier ein falsches Maß an Steiner angelegt würde. Mit seinen Rassen-Überlegungen ziele Steiner keineswegs auf Unterscheidungen ab, wie sie heutzutage in Bevölkerungsstatistiken, etwa  in den USA oder in südamerikanischen Ländern, zugrundegelegt werden, sondern auf jenes traditionell-europäische Konzept von “Rasse”, das später in den Rassenideologien des Nationalsozialismus ein grauenhaftes Fortwirken entfaltet habe.

Wie Martins selbst zugesteht, hat das Rasse-Thema allerdings quantitativ einen vergleichsweise geringen Anteil an Steiners Werk, und so ergibt sich die Frage, inwiefern ein rein dokumentarisches Vorgehen, das Steiners Haltung zur Frage der Rassen über die gezielte Sammlung und Analyse entsprechender Textstellen ermittelt, überhaupt einen adäquaten Zugang zu seinem Denken bieten kann. Helmut Zander, Professor für vergleichende Religionsgeschichte an der Université de Fribourg und Autor zahlreicher kritischer Studien zur Anthroposophie, plädiert deshalb dafür, den Unterschied zwischen Faktenanalyse und Bewertung dieser Fakten zu beachten. Mit dem nunmehr vorliegenden Material bestünde dann, wie er vorsichtig formuliert, immerhin die Möglichkeit, Steiner als einen in dem Sinne “kreativen Denker” zu erkennen, dass er sich lebenslang und mit verschiedenen Methoden um die Lösung bestimmter Probleme bemüht habe.

So bedenkenswert Überlieferungsqualität, historischer Kontext oder der Einfluss der Erfahrungen des Nationalsozialismus auch sein mögen; nach Ansicht von Albert Schmelzer, Professor für Waldorfpädagogik und Interkulturalität an der Alanus Hochschule, liefert das Gesamtwerk selbst weitaus wichtigere Anhaltspunkte für die Entscheidung der Rassismus-Frage. Sein Vortrag “Zum Verhältnis von Individuum und Kollektiv bei Rudolf Steiner” mündet daher in eine Reihe kritischer “Fragen an die Studie von Ansgar Martins”.

Der Blick auf das Ganze: Steiners Aussagen über Rasse im Licht des Individualitätsprinzips

Steiners eigentliche Auffassung über Rassenfragen erschließt sich nach Schmelzers Ansicht nämlich nur, wenn man sich ihr über den Weg seiner Freiheitsphilosophie und des Konzepts der sozialen Dreigliederung nähert. Steiners “Wurzelrassenlehre” etwa sei demgegenüber eher eine “Kinderkrankheit der theosophischen Bewegung”, und auch Steiners Adaptation einer populären Rassenlehre in biologistischer Ausprägung ist, so Schmelzer, für Steiners Denken von nur geringem systematischen Gewicht. Prägend für Steiners Verständnis vom Verhältnis zwischen Individuum und Kollektiv seien vielmehr die von Fichte inspirierte Lehre des Ich als Fundament des Bewusstseins, die Auffassung des Erkennens als eines schöpferischen Akts und die darauf sich gründende kompromisslose Formulierung einer individualistischen Freiheitsphilosophie. Vor jeder Unterscheidung nach Gattungen, “Rassen” oder sonstigen kollektiven Kategorien dominiere in Steiners Denken ein eindeutiger Primat des Individuellen, der auch in seinem späteren Werk durchgehend wirksam bleibe.

Die “Befreiung der Individuen aus dem Interesse der Verbände” sei dementsprechend Steiners Ziel, Steiner verfolge eindeutig den “Mega-Trend” der Individualisierung in der Geschichte, und wie Schmelzer an zahlreichen Textbeispielen zeigt, findet sich dieses emanzipatorische Potential des Individualismus auch in seinem Konzept der sozialen Dreigliederung wieder, jener Theorie des Sozialen, auf die letztlich auch sämtliche praktischen Impulse aus Steiners späterem Wirken zurückgehen. Der Einfluss des Kollektivs auf den Einzelnen werde von Steiner zwar anerkannt, doch eigentliches Ziel sei die Emanzipation des Menschen vom Gattungsmäßigen. Kategorien wie “Rasse” oder die Zugehörigkeit zu einem bestimmten Volk haben, so Schmelzers Fazit, im Zusammenhang dieses Denkens keine systematische Bedeutung.

Steiner gleich im Titel einer Untersuchung Rassismus zu attestieren lasse daher nicht nur systematisch zentrale Aspekte seines Denkens unberücksichtigt; auch bleibe unklar, welches Verständnis von Rassismus dieser Diagnose zugrunde liegt. Nimmt man etwa die wissenschaftlich anerkannte Definitionen des Soziologen Albert Memmi zum Maßstab der Beurteilung, wonach Rassismus wesentlich charakterisiert ist durch eine Wertung im Sinne einer Unter- oder Überlegenheit, durch Verallgemeinerung und Verabsolutierung sowie einen zeitlich unbegrenzten Geltungsanspruch dieser Urteile, dann dürfte es nach Schmelzer schwerfallen, bei Steiner Rassismus im eigentlichen Sinne zu finden.

Wir können auch anders. Manchmal müssen wir sogar

“Ob Rassismus vorliegt oder nicht, dafür ist nicht die Intention entscheidend”, präzisiert Martins seine Auffassung, doch genau diese Einsicht verdanken wir heute nicht zuletzt der Perspektive aus dem Nachhinein. Zwar kann keiner der Anwesenden in Steiners Rassespekulationen etwas theoretisch Wertvolles finden, dennoch: Ist nicht, wie vielfach eingewandt wird, bei der Bewertung seiner Äußerungen billigerweise auch zu berücksichtigen, dass der historische Beweis für die scheußliche Wirkmacht solcher und ähnlicher Stereotype zum damaligen Zeitpunkt noch bevorstand? Wenn Steiner zu seiner Zeit verbreitete Gemeinplätze aufnehme und weiterverwerte – ähnliche Gedankenlosigkeiten finden sich paradoxerweise auch bei anderen prominenten Denkern vor Steiner leider viel zu viele –, dann sei doch gründlich abzuwägen, ob er sich allein damit schon als Rassist disqualifiziere.

Argumente, die die meisten Diskussionsteilnehmer überzeugen – dennoch: Mit zu viel Delikatesse will Jost Schieren, Professor für Schulpädagogik und Lehrerbildung an der Alanus Hochschule, den Ahnherrn der Waldorfpädaogik nicht aus der Diskussion entlassen. Was hat es auf sich mit jenen “unsäglichen” Arbeitervorträgen aus dem Jahr 1923, in denen vom inneren Kochen des “Negers”, seinem angeblich so starken Triebleben oder vom “Träumerischen der asiatischen Zivilisation” die Rede ist? Immerhin bilden sie, und nicht nur für Schieren, die “Klippe, die eine Reinigung vom Rassismus-Vorwurf nach wie vor verhindert”. “Da genügt mir doch kein einerseits – andererseits; dazu muss man Stellung beziehen!”

Hierüber herrscht Einigkeit unter den Steiner-Exegeten: Eine harmonisierende, am Ende nur schönfärberische Interpretation, die diese unverdaulichen Brocken auf Biegen und Brechen in ein möglichst makelloses Gesamtwerk integrieren will, sollte sinnvollerweise gar nicht erst versucht werden. Muss sie auch nicht. Denn einen Denker ernst zu nehmen bedeutet keinesfalls, all seine Äußerungen um jeden Preis korrekt zu reden, sondern bereit zu sein, über ihn, aber auch mit ihm zu streiten. Wenn gerade die, die mitunter seit Jahrzehnten zur Anthroposophie forschen, in Steiners Denken nicht in erster Linie geistige Geborgenheit suchen, sondern die inhaltliche Herausforderung, zu der man sich bejahend oder nötigenfalls auch ablehnend positionieren muss, dann beweist dies nicht nur den größeren Respekt vor Steiners Kritikern, sondern auch vor Steiner selbst.

Den Bericht können Sie hier als PDF-Dokument abrufen.’

Dan over naar de Nederlandstalige berichten. Eerst een nieuwe uitgave van Sergej Prokofieff en Peter Selg bij Pentagon (eerdere gezamenlijke publicaties van deze twee auteurs heb ik op 18 februari in ‘Vergrootglas’ de revue laten passeren):

‘Peter Selg / Sergej O. Prokofieff

De Antroposofische Vereniging
en haar huidige spirituele beproeving

“Hoe staan wij nu voor Rudolf Steiner? Dat wil zeggen: niet alleen onze positie tegenover hem, maar ons zijn voor hem, voor zijn geestgestalte en met het oog op wat hij en zijn werk van ons verwachten, hopen en verlangen.”
Sergej O. Prokofieff

Kunnen wij, Steiners mysterie-impuls overziend, nu na zo'n 90 jaar de uitwerking ervan waarnemen? In hoeverre was en is de vereniging een deugdelijk instrument voor de versprei- ding van de antroposofie?
“...we moeten ons ervan bewust zijn dat naast de Michaël-school in de bovenzinnelijke wereld direct onder de aardoppervlakte een machtige anti-michaëlische Ahriman-school werkt.”
Peter Selg

bekijk de inhoudsopgave ->

Prijs: € 18,50
180 pagina’s,
ISBN 978-94-90455-55-2’

Op 12 maart kwam ik in ‘Praatjes’ opnieuw te spreken op de website van de Antroposofische Vereniging in Nederland (AViN) en zijn tijdelijke verschijningsvorm. Bij de items die ik toen noemde zijn er twee bijgekomen. Zoals ‘Hogeschool’, over ‘De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap’:

‘Het doel van de Vrije Hogeschool voor geesteswetenschap is: het doen van onderzoek op geestelijk gebied, het stimuleren en coördineren van dat onderzoek, en het verzorgen van opleidingen in de verschillende werkgebieden. De Hogeschool is ingebed in de Antroposofische Vereniging. De vereniging ziet het als haar taak de ontwikkeling van de hogeschool mogelijk te maken. De hogeschool wil de vereniging, de verschillende werkgebieden en de samenleving in zijn geheel, van dienst zijn met de resultaten van haar onderzoek. – De Hogeschool is gevestigd in Dornach; de werkzaamheid ervan vinden wereldwijd in verschillende netwerken plaats.

Rudolf Steiner richtte de Hogeschool in 1923 op. Hij bestaat uit een algemene sectie en tien vakgerichte secties. De inhoudelijke basis bestaat uit de meditatieve leergang, die Rudolf Steiner in 1924 heeft gegeven, de eerste serie van negentien zogenaamde “klassenuren”.

Voorwaarden voor het lidmaatschap zijn: bekendheid met de belangrijkste inhouden van de antroposofie, bekendheid met de meditatieve praktijk in de zin van de antroposofie, bereidheid om samen te werken binnen het kader van de Antroposofische Vereniging, en in het vertegenwoordiger willen zijn van de antroposofie.

Meerdere secties

De Hogeschool kent meerdere secties. Centraal staat de algemene antroposofische sectie waarin de centrale (algemeen menselijke) vragen en inhouden van de antroposofie worden onderzocht en vruchtbaar gemaakt. Daarnaast zijn er vakgerichte secties, waarin de antroposofie vruchtbaar wordt gemaakt voor de verschillende gebieden van de samenleving, de wetenschap en de kunst. Hun doel is waar te nemen welke nieuwe ontwikkelingen zich voordoen in de betreffende gebieden, deze gebieden vanuit de geesteswetenschap verder te onderzoeken en een spirituele verdieping van de betreffende beroepen mogelijk te maken.

Het netwerk van mensen van een sectie, en daarmee van de hele Hogeschool, kent drie lagen: leden van de Hogeschool, leden van de Antroposofische Vereniging en geïnteresseerden.

De verschillende secties zijn:
– Algemene sectie
– Wiskunde en Astronomie
– Gezondheidszorg
– Natuurwetenschap
– Beeldende kunsten
– Woord, Muziek en Euritmie
– Cultuurwetenschap en Letteren
– Sociale Wetenschappen
– Landbouw
– Pedagogie
– Jongerensectie’

Het tweede toegevoegde item is ‘Studiecentra’, over ‘Studiecentra vanuit de antroposofie’:

‘Een studiecentrum voor antroposofie draagt het openbare werk van de Antroposofische Vereniging in Nederland. In elke plaats kan op initiatief van enkele leden na overleg met het bestuur het openbare werk verzorgd worden.

Het studiecentrum wil aan alle belangstellenden de gelegenheid bieden om samen met anderen tot een verbinding met de antroposofie te komen: door middel van lezingen, cursussen en workshops kan men de antroposofie ontmoeten als een geestelijke bron van wetenschappelijke kennis, als kunstbeoefening en als praktisch werk. Om zo het geesteswetenschappelijke werk van Rudolf Steiner meer onder de mensen te brengen. Tevens wordt getracht vanuit de antroposofie tijdverschijnselen en levensvragen te belichten.

Het studiecentrum biedt openbare activiteiten met een gevarieerd programma. Hieronder een overzicht van de diverse studiecentra in het land.’

Volgen 22 studiecentra, waarvan er vijf blijkbaar een eigen website hebben. Op de homepage is ook informatie toegevoegd, op 28 maart al. Daar staat onder ‘Actueel nieuws van de AViN’ onder meer ‘De algemene jaarvergadering 2013 op zaterdag 18 mei’:

‘Het bestuur van de Antroposofische Vereniging in Nederland nodigt alle leden van harte uit tot het bijwonen van de jaarvergadering op zaterdag 18 mei a.s. in het Ionagebouw te Driebergen. U kunt zich hier online aanmelden.

Lid zijn van de Antroposofische Vereniging is voor velen van ons een avontuur. We ontmoeten andere leden, bespreken antroposofische inhouden, we ontplooien activiteiten met anderen. De ene keer worden we enthousiast, de andere keer veel minder. In het vormgeven van de vereniging legde Rudolf Steiner grote nadruk op eerlijke onderlinge uitwisseling en op samenwerken met je “broeders en zusters”. Alleen dan komt de antroposofie tot leven. En kan ze gaan uitstralen in een grotere samenhang. Daarom kozen we als thema van deze jaarvergadering:

Antroposofie, van mens tot mens

Inhoudelijk voorbereiden kunt u zich door kennis te nemen van de “uitgangspunten” die we als bestuur hebben gevormd en van de “6e brief aan de leden” van Rudolf Steiner. En uiteraard ons jaarverslag 2012.’

Boven het document van die uitgangspunten staat ‘Concept Uitgangspunten en Doelstellingen – Bestuur AViN, april 2013’, wat de volgende inhoud heeft:

‘1. Uitgangspunten

De antroposofische beweging leeft in een rijk en complex krachtenveld van initiatieven, opleidingen, organisaties en overheden; van interesses, verwachtingen, tradities en dogma’s; van belangstellenden, leden, werknemers en sceptici; enzovoorts. Deze antroposofische beweging in al haar wellicht meer en minder hoopgevende facetten is in voortdurende beweging en ontwikkeling, en dat geldt ook voor de verhouding die de Antroposofische Vereniging in Nederland (AViN) ertoe heeft.

Uitgangspunt voor alles wat wij als bestuur binnen deze antroposofische beweging in brede zin willen (helpen) vormgeven is het besef dat de antroposofie alleen kan gedijen als ze op levende wijze verzorgd wordt, dat wil zeggen tussen de harten van de mensen beweegt. Antroposofie is geen theorie, geen leer, maar een geestelijke realiteit die zich met de mensheidsontwikkeling wil verbinden – heel concreet, hier en nu.

We formuleren hieronder uitgangspunten voor onze taak in verhouding tot de antroposofische beweging naar drie wezenlijke aspecten die wij daarbinnen ontwaren: de sociale antroposofie in het verenigingsleven, de wetenschappelijke antroposofie in de Hogeschool, de praktische antroposofie in de diverse werkgebieden.

»  Het verenigingsleven is de sociale kern van de AViN, en daarmee een toegangspoort voor de antroposofie als geestelijke realiteit. Wij beschouwen het als onze taak een uitnodigend, gezond, levendig, veelzijdig verenigingsleven te helpen vormgeven: zowel lokaal, in de diverse ledengroepen, studiecentra en plaatselijke initiatieven, als centraal, in de landelijke conferenties en bijeenkomsten die vanuit de AViN plaats vinden. Onze insteek als bestuur is dat we een gezonde bedding willen vormgeven waarbinnen initiatieven van actieve leden(groepen) zich kunnen ontplooien, waarbij wij onszelf ook als dergelijke actieve leden beschouwen.

Samenvattend: een gezond verenigingsleven vormt de bedding voor levende antroposofie.

»  De Hogeschool vormt de geestelijke kern van de wereldwijde antroposofische vereniging (AAG), en heeft als doel de antroposofie als geesteswetenschap op levende wijze uit te bouwen en te ontwikkelen, gericht op de vragen die de huidige tijd stelt. Wij beschouwen het als onze taak om de Hogeschool hier te lande, nu nog als kiem aanwezig, tevens tot wezenlijke kern van de AViN te maken, waarbinnen zij onder leiding van de sectiecoördinatoren in nauwe samenwerking met het bestuur wordt vormgegeven. De verbinding tussen Hogeschool en verenigingsleven komt vooral in de Algemene Sectie tot uitdrukking, maar iedere sectie streeft ernaar voor zover mogelijk en wenselijk werkzaamheden te ontwikkelen met en voor klassenleden, met en voor leden, en met en voor de samenleving.

Samenvattend: een krachtige Hogeschool vormt de wezenlijke kern van de AViN.

»  Onder de werkgebieden verstaan wij elke instelling, organisatie, onderneming enzovoorts waar expliciet vanuit antroposofische inzichten wordt gewerkt. Wij beschouwen het als onze taak om een vruchtbare ideële samenwerking en uitwisseling tussen werkgebieden en verenigingsleven en, waar dat kan, tussen werkgebieden en Hogeschool, te helpen vormen en verzorgen. Kort gezegd: wij willen de inspirerende werking van de antroposofie versterken en vernieuwen. Ons ideaal is een situatie waarin er een levendige inhoudelijke uitwisseling plaatsvindt tussen mensen die in de werkgebieden actief zijn, in welke vorm dan ook, en mensen die zich in verenigingsverband of in Hogeschoolverband met de relevante antroposofische inhouden bezighouden. Liefst bestaat er een substantiële overlap tussen beide groepen mensen.

Samenvattend: de antroposofie wordt als inspiratiebron vruchtbaar in de praktijk.

2. Doelstellingen

Bovenstaande uitgangspunten vertalen wij in de volgende aanzet tot concrete doelstellingen, ook hier gedifferentieerd naar verenigingsleven, Hogeschool, en werkgebieden.

»  Het verenigingsleven willen wij stimuleren door met een constructief-kritische blik de bestaande middelen daartoe onder de loep te nemen: de verschillende conferenties die met regelmaat georganiseerd worden, de jaarvergadering, de contactpersonendagen, het jongerenwerk, en natuurlijk Motief, de website, de bibliotheek. Onze focus, het stimuleren van een levendige verenigingscultuur, concretiseren we door mogelijkheden tot ontmoeting, uitwisseling, verdieping, en uitdaging op deze diverse vlakken te faciliteren. Daarnaast willen we naar nieuwe middelen zoeken. Een aantal concrete voornemens die hieruit voortvloeien zijn:

– De verenigingsactiviteiten vanuit de Algemene Sectie, zoals de meditatiewerkplaatsen, verder uitbouwen: we denken aan oefendagen m.b.t. het studeren van antroposofie en het verzorgen van het innerlijk leven, aan een cursus antroposofie, aan het faciliteren van een netwerk van mensen die zich hiervoor willen inzetten.

– De website vernieuwen en tot een nuttig verenigingsmiddel maken, o.a. door het inhoudelijk deel van Motief online beschikbaar te stellen en een daarop aansluitend forum voor inhoudelijke uitwisseling in te richten.

– Een jeugdsectie aan de Hogeschool toevoegen, zodat er een plaats in het centrum is waar ook voor de jongere generatie(s) verenigingsleven ontwikkeld wordt.

– Mensen die bij de Hogeschool betrokken zijn uitnodigen hun opgedane kennis en kunde, hun “representant-zijn” van de antroposofie, tot uiting te brengen bij de diverse conferenties, in Motief, op contactpersonendagen, etc.

– Dagen organiseren voor leden die zich lokaal actief voor de antroposofie willen inzetten, met als doel praktische en inhoudelijke, sociale en individuele vaardigheden te ontwikkelen. Concrete vragen die centraal kunnen staan zijn bijvoorbeeld:

– Hoe kan ik de verenigingscultuur binnen mijn ledengroep of studiecentrum helpen vormgeven?
– Hoe kan ik op de Vrije School/het therapeuticum/... waar ik bij betrokken ben op constructieve wijze tot verdieping van de antroposofische inspiratiebron bijdragen?
– Hoe kan ik het beste bijeenkomsten voor in antroposofie geïnteresseerden vormgeven, en hoe kan ik mensen op een vrijblijvende wijze uitnodigen zich ook voor de AViN en haar bezigheden te interesseren?

Het moge duidelijk zijn dat het eigenlijke werk op verenigingsterrein vooral op kleine schaal, tussen de harten van de mensen die zich voor het een of ander verenigen gebeurt; desalniettemin willen we door middel van bovenstaande en dergelijke plannen doen wat er vanuit ons centrale bestuursorgaan mogelijk is om dit werk te stimuleren. Onze hoop in deze is voornamelijk gevestigd op het aanmoedigen en ondersteunen van leden die binnen de vereniging of binnen de Hogeschool actief zijn, waartoe we ook onszelf rekenen.

»  De Hogeschool bevindt zich momenteel in een vormingsproces. In samenspraak met de sectiecoördinatoren zijn we druk doende om tot een gezamenlijk beeld te komen van de rol van de Hogeschool in zijn geheel en van de verschillende secties in het bijzonder. Onze hoop daarbij is dat het Hogeschoolwerk zich vanuit een bewustzijn voor de volgende drie taken zal ontplooien:

– Het werk van de secties op Hogeschoolniveau richt zich enerzijds op geesteswetenschappelijk onderzoek en anderzijds op individuele ontwikkeling tot representant-zijn. Het werken met de klassenuren neemt hier een centrale plaats in.
– Het werk van de secties op verenigingsniveau richt zich op bijdragen aan het verenigingsleven, zoals eerder beschreven – bijvoorbeeld door actief te zijn in thematische ledengroepen of door bij te dragen aan conferenties voor leden.
– Het werk van de secties op samenlevingsniveau richt zich enerzijds op actuele vraagstukken van de samenleving (inhoudelijk) en anderzijds op opleiding van en handreikingen voor beroepsgroepen (praktisch).

Natuurlijk zal een en ander binnen de ene sectie breder en krachtiger ontwikkeld kunnen worden dan in de andere sectie; we willen minimaal tot kiemvorming op alle drie de gebieden aanzetten. Net als in het verenigingsleven staat ook hier de werkzaamheid van antroposofie in de concrete ontmoeting tussen mensen centraal: de Hogeschool richt zich niet uitsluitend op het ontwikkelen en presenteren van inhoud maar vooral ook op de ontwikkeling van de betrokken mensen, zodat die inhoud op de voor antroposofie noodzakelijke menselijke wijze kan worden uitgedragen.

»  Met de werkgebieden ligt de zaak anders. Na een periode van verzelfstandiging, reorganisatie en reoriëntatie, met alle verworvenheden en vraagstukken van dien, liggen er inmiddels geen formele verantwoordelijkheden meer voor werkgebieden bij (het bestuur van) de AViN. Tegelijk wordt echter steeds duidelijker dat een levende verbinding met de antroposofie als inspiratiebron voor het concrete werk van vitaal belang is voor de werkgebieden. Die levende verbinding, zo menen wij, kan gevoed worden vanuit wat er binnen verenigingsleven en Hogeschool leeft en gebeurt. – Natuurlijk verschilt het besef van deze omstandigheid behoorlijk tussen en binnen de diverse werkgebieden. Onze doelstellingen met betrekking tot dit complexe gebied zijn dienovereenkomstig bescheiden en onderzoekend van aard:

– We onderzoeken vanuit welke (delen van) werkgebieden er vraag om toenadering tot de AViN leeft of zou moeten leven, om van daaruit tot verkennende gesprekken over mogelijkheden tot samenwerking te komen, waar mogelijk in samenspraak met betrokken secties van de Hogeschool.
– We onderzoeken hoe het er binnen de diverse werkgebieden voor staat, om, ook waar ons als bestuur geen actieve rol beschoren is, toch de grote lijnen van de bredere antroposofische beweging in het bewustzijn te brengen en te houden.
– We stimuleren, zoals eerder beschreven, een verenigingscultuur die voor de diverse werkgebieden op lokale schaal vruchtbaar kan gaan worden.

Net als voor de verenigingscultuur geldt ook hier dat het wezenlijke uiteindelijk alleen van mens tot mens kan gebeuren, en dus vooral ook op lokaal niveau. Dat neemt niet weg dat wij op het bestuurlijke niveau waarop wij ons bewegen waar mogelijk voorwaardenscheppende gesprekken en activiteiten willen ontwikkelen en onderhouden.

Tot slot

Ons staat een beeld voor ogen van een vereniging waarin in levendige uitwisseling en ontmoeting een bestaansgrond voor antroposofie wordt gecreëerd. Binnen dat verenigingsleven kunnen mensen tot het bestluit komen zich actief voor de antroposofie te willen inzetten en zichzelf daartoe – al dan niet in Hogeschoolverband – te willen ontwikkelen. Het initiatief van zulke mensen kan dan vruchtbaar worden zowel voor de vereniging zelf als voor de samenleving, of dat nu in de vorm van doorleefde inhoud of in de vorm van een concrete (culturele, sociale, economische, ...) maatschappelijke bijdrage is.’

Onder het document wordt als opsteller Jesse Mulder vermeld. Ook de ‘6e brief aan de leden’ van Rudolf Steiner is interessant:

‘Mededelingenblad 24 februari 1924

Aan de leden VI

Het streven naar inzicht en de wil tot zelfbeheersing

In de Antroposofische Vereniging komen de mensen nader tot elkaar dan zij zouden doen wanneer zij elkaar op een ander levensgebied zouden ontmoeten. De gemeenschappelijke interesse voor het geestelijke wereldwezen opent de zielen. Het blijkt voor de één van betekenis te zijn wat de ander in zijn streven naar de geest innerlijk beleeft. De mens wordt mededeelzaam wanneer hij een medemens tegenover zich weet die voor het diepste dat hem in de ziel beweegt, een open oor heeft.

Daardoor ontstaat als het ware vanzelf dat de leden van de vereniging iets anders waarnemen en dit andere ook weer op een andere manier bij elkaar waarnemen dan andere mensen. Dat brengt echter meteen een gevaar met zich mee. Je leert, wanneer je elkaar ontmoet, elkaar waarderen. Je kunt diepe vreugde beleven aan de ziele-uiting van de ander. Alles wat het edele gevolg is van vriendschappelijk samenzijn, kan zich snel ontplooien. Het ligt voor de hand dat zoiets al gauw tot dweepzucht kan worden. Je zou een dergelijke dweepzucht, ook al heeft die zijn schaduwzijden, niet alleen tegemoet moeten treden met een koud, nuchter, kleinburgerlijk hart of met de arrogante houding van een man van de wereld. Dweepzucht die door innerlijke strijd tot een evenwichtige zielehouding is geworden, opent de ziel meer voor het geestelijke dan een gelijkmatigheid die aan alle belangrijke openbaringen van het leven onbewogen voorbijgaat.

Echter, mensen die snel tot elkaar komen, kunnen zich vaak weer even snel van elkaar verwijderen. Heb je de ander goed leren kennen, omdat deze zich helemaal geopend heeft, dan zie je ook gauw zijn zwakheden. En dan kan de – negatieve dweepzucht ontstaan. En dit gevaar loert overal in de Antroposofische Vereniging. Dit tegen te gaan is een taak van de vereniging. Innerlijke tolerantie tegenover anderen zou daarom iedereen in het diepst van zijn ziel moeten nastreven die op de juiste wijze lid van de vereniging wil zijn. De ander leren begrijpen ook daar waar hij dingen denkt en doet die je zelf niet zou willen denken of doen, dat zou een ideaal moeten zijn.

Dit hoeft niet gelijk te staan met het gebrek aan oordeel over zwakheden en fouten. Begrijpen is iets anders dan oogkleppen opzetten. Met iemand die je dierbaar is, kun je over zijn fouten spreken: hij zal dat meestal als een prima vriendendienst beschouwen. Je kunt echter ook als een onverschillige rechter de ander de les lezen; dan schrikt hij terug voor het onbegrip en troost zich met het gevoel van haat dat in hem opkomt tegenover degene die hem kritiseert.

Het kan in velerlei opzichten noodlottig worden voor de Antroposofische Vereniging als de intolerantie en het onbegrip voor andere mensen er hun intrede doen op de manier waarop zij tegenwoordig het leven op grote schaal beheersen. Omdat de mensen elkaar zeer na staan, zullen deze verschijnselen in de vereniging toenemen.

Dit zijn dingen die er met nadruk op wijzen, hoe noodzakelijk het is dat het actieve streven naar inzicht in de Antroposofische Vereniging samen moet gaan met een strijd voor het veredelen van het gevoels- en gewaarwordingsleven. Het geïntensiveerde streven naar inzicht verdiept het zieleleven op een gebied waar hoogmoed, zelfoverschatting, onverschilligheid tegenover andere mensen en nog veel meer op de loer liggen. Een minder intensief streven naar inzicht grijpt maar weinig in dit gebied in. Het laat ze in de diepten van de ziel slapen. Een actief bewustzijnsleven schudt hen uit de slaap wakker. Gewoonten die hen onderdrukten, verliezen hun kracht. Het ideaal dat zich op de geest richt, kan ziele-eigenschappen wekken, die zonder dit ideaal niet aan het licht zouden zijn gekomen. De Antroposofische Vereniging moet ertoe dienen om door de ontwikkeling van een edel gevoels- en gewaarwordingsleven, de gevaren tegen te gaan die daar op de loer liggen. Er zijn instincten in de menselijke natuur die angst voor inzicht laten ontstaan, omdat zij dit soort samenhangen bespeuren. Wie echter zijn streven naar inzicht laat sluimeren, omdat hierdoor zijn minder fraaie gevoelens omhoog worden gewoeld, die ziet er ook van af de ware mens in zijn volle omvang in zich te ontwikkelen. Het is de mens onwaardig het inzicht te verlammen, uit vrees voor karakterzwakte. Het kan alleen menswaardig zijn met het streven naar inzicht ook het streven naar de wil tot zelfbeheersing te verbinden.

En door de antroposofie kan men dat. Men moet alleen ontdekken hoe levend haar gedachten zijn. Dit leven maakt dat zij ook kracht in de wil en warmte in gevoel en gewaarwording kunnen wekken. Het ligt beslist aan de mens zelf, of hij de antroposofie alleen maar voorstelt of dat hij haar ook beleeft.

En het zal van de actief optredende leden van de vereniging afhangen of door de manier waarop zij antroposofie ontwikkelen er alleen gedachten kunnen worden gestimuleerd of dat er leven wordt ontstoken.


Met vriendelijke toestemming van de Stichting Rudolf Steiner Vertalingen overgenomen uit “De antroposofische beweging II. Toekomstimpulsen”, Zeist 2006.’

Op 26 maart plaatste ik in ‘Wat wél werkt’ mijn brief aan Jelle van der Meulen in het kader van de correspondentie die wij voeren over Bernard Lievegoed op de gelijknamige weblog. Op 8 april verscheen op die plek de reactie hierop van Jelle van der Meulen, getiteld ‘Oorspronkelijke impuls’:

‘Beste Michel,

Je meent dat mijn brief grote woorden, fikse beweringen en reuzenstappen met zevenmijlslaarzen bevat en dat de inhoud “theoretisch” is. Ik zelf zie dat niet zo. Ik vind de gedachten die ik onder woorden probeer te brengen eigenlijk tamelijk praktisch, dichtbij zo je wilt, niet speciaal groot of klein. Ik vertrouw erop dat zij, als zij niet allen ter kennisneming aangenomen maar ook werkelijk gedacht worden, iets kunnen bewegen.

Ik wantrouw de toepassing van deze twee populaire begrippen, theorie en praktijk, die op een tweeheid berust, op een dit of een dat. In werkelijkheid maakten zij ooit deel uit van een drieheid, zie bijvoorbeeld Aristoteles, die het immers had over theoretische, praktische en productieve wetenschappen of “kunsten”. Verrassend is dat in de samenhang van zijn beschouwen theorie met denken, praktijk met voelen en productiviteit met willen te maken heeft. Praktijk met voelen? Juist die samenhang verdwijnt in de tweeheid van theorie en praktijk, het laatste wordt dan gezien als “doen”, als willen dus. Nu zul je misschien ook deze woorden groot en fiks en theoretisch vinden, als je naar Aristoteles verwijst, loop je tenslotte altijd het gevaar als een niet zo praktisch mens te worden gezien. Ligt hier misschien het punt waar onze kijkrichtingen uit elkaar gaan?

Maar laat ik productief blijven... Mijn punt is dat de antroposofie weliswaar alles omvat – je gebruikt het mooie beeld van het zaadje – maar tegelijk zich in een heel bepaalde geestelijke “regio” bevindt, namelijk die van de indaling van de kosmische intelligentie in de menselijke ervaring. Je kent de imaginatieve voorstelling die Rudolf Steiner ontwikkelde: de aartsengel Michaël (op weg een archai te worden) doet afstand van het beheer van de kosmische intelligentie en legt de verantwoording ervoor in de hoofden en harten van de mensen. De taak van de antroposofie is dit proces in beweging te brengen, tot in het openbare leven, en daarvoor is volgens Steiner nodig, dat de harten van de mensen tot een orgaan-van-inzicht worden.

Er zijn echter andere regionen in de (geestelijke en aardse) werkelijkheid, die aan de ene kant op het lukken van bovengenoemde indaling aangewezen zijn, maar aan de andere kant een geheel eigen dynamiek hebben, met specifieke intenties en gedragingen. Om een voorbeeld te noemen: de taak van Nelson Mandela lag niet in het omvormen van de kosmische intelligentie, maar in het overbruggen van afgronden tussen grote groepen van mensen, het overwinnen van de apartheid dus. In zijn “denken” zijn inderdaad krachtige “michaëlische” elementen te vinden, die hij nodig had om de juiste koers te vinden en eraan vast te houden. Maar de kern van zijn werk ligt niettemin in een andere regio van de werkelijkheid: hij “offerde” zijn vrijheid om de weg tot het inclusieve sociale leven vrij te maken. Het biografische offer is een kenmerk van het manicheïsme in de zin van Bernard Lievegoed.

Nu is Nelson Mandela, net als Aristoteles, natuurlijk “groot” en “fiks”, het is waarschijnlijk “praktischer” naar de “dagelijkse” dingen te kijken. Mandela zelf zou echter zeggen: mijn leven was verdomd dagelijks! Maar goed, kijken we naar de “dagelijkse dingen”, naar “ons”, ik bedoel nu naar Hans, naar jou, naar mij, naar hoe wij met elkaar varen... In deze constellatie, die ik “karmisch” noem, komen naar mijn gevoel drie perspectieven samen, die met enige goede wil te herkennen zijn. Ik begin bij Hans, want in hem vond onze “onderneming” de start. Mij raakt steeds maar weer het feit dat hij ons in de gesprekken, maar ook tussendoor in zijn e-mails, op een heldere en besliste manier voortstuwt, hij wil beweging brengen. Hij is niet op de eerste plaats in bepaalde “waarheden” geïnteresseerd, die hem gepakt hebben en die hij in het middelpunt wil plaatsen, maar heeft een oog voor de waarheden van andere mensen en wil ze in gesprek brengen, wil dat er een ruimte wordt geopend, waar de verschillende “waarheden” in een “productieve” dialoog komen, die tot “iets” leidt. Wat dit “iets” precies betekent, weet ik nog niet, dat hindert ook niet, maar het heeft op de een of andere manier met een gemeenschap te maken, misschien met wat wij de “antroposofische beweging in Nederland” plegen te noemen.

Bij jou, Michel, ervaar ik iets anders. Om te beginnen ben je, net als ik, niet een persoon die voortstuwt, je wacht eerder af, wikt en weegt, blijft bij de kleine-grote dingen van het leven, blikt op ontwikkelingen, vertragingen, mogelijkheden, versperringen... Maar net als Hans zijn het niet bepaalde waarheden die in je branden, eerder ervaar ik het zo dat je in een verantwoording staat, die je overigens zelf hebt gekozen, en waar je ogenschijnlijk vanzelfsprekend trouw aan blijft. Je weblog is hiervan een mooi voorbeeld. Je brengt een zekere rust mee, een innerlijke terughouding, die ruimte biedt voor bewuste verandering, voor omvorming. Ook bij jou gaat het om een gemeenschap, misschien ook wel “de antroposofische beweging in Nederland”, maar een beetje sterker als bij Hans kijk je daarbij ook naar de maatschappij. Bij jou ontstaat het beeld van een soort van innerlijke werkplaats, een lab, waar mensen niet zondermeer toegang toe vinden of krijgen, en waar jij haast onzichtbaar voor “de gemeenschap” werkt. Het werk zelf promoot je niet, maak je in zekere zin niet eens kenbaar. Mensen merken het of merken het niet.

Over mijzelf iets zeggen vind ik lastig, maar waar is zeker dat ik door bepaalde “waarheden” gevoerd wordt. Mij heeft een heel bepaalde visie gegrepen, die ik ook steeds weer onder woorden breng. Iemand heeft mij ooit ironisch een ‘profeet’ genoemd, deze karakterisering – de ironie inbegrepen – kan ik accepteren. Wat bij mij niet sterk aanwezig is, is de oriëntatie op een bepaalde grotere gemeenschap, ik heb alleen een relatie tot kleine groepen, tot mensen en constellaties van mensen die ik met naam en toenaam ken. Als het om zoiets als “de antroposofische beweging in Nederland” gaat, ben ik eerder sceptisch, of anders gezegd: ik heb geen gevoel voor de “eenheid” die deze naam draagt. Mijn “waarheden” hebben betrekking op de “missies” van mensen, op de spirituele betekenis van wat individuele mensen doen.

Tot zover mijn beschrijvingen van Hans, van jou en mij, van onze “constellatie”. Ik kan, maar dat begrijp je, in de context van deze brief op dit punt niet echt uitpakken; over zulke dingen in de openbaarheid schrijven gaat nu eenmaal niet. Maar ik geloof dat ik voldoende heb gezegd om er een idee van te krijgen van wat – in de zin ook van de cultuur van het hart van Lievegoed – bedoeld kan zijn met samenwerking. In productieve gemeenschappelijke bezigheden, die overigens naar mijn mening in de samenhang van instituten alleen met de positieve inzet en de onbevangenheid van alle betrokkenen te realiseren zijn, spelen altijd verschillende intenties, vaardigheden en werkstijlen een grote rol. Die moeten niet alleen gerespecteerd, maar ook actief ondersteund en vrij gemaakt worden.

Instellingen – bijvoorbeeld zogenaamde geldgevers – leggen zich institutioneel vast, zij menen min of meer objectieve “regels” te moeten opstellen om transparant te kunnen handelen, formuleren in andere woorden beleid. Het verlangen naar helderheid is uiteraard terecht, de vraag is alleen of die in ‘beleid’ kan worden gevonden. Ik geloof daar niet meer in, domweg omdat beleidsmatige richtlijnen altijd op de ervaringen van de dag van gisteren berusten. Zij hebben de neiging zich als een sluier te leggen over de dingen die zich vandaag aandienen. Of om het menskundig te zeggen: onze voorstellingen (daar zijn we wakker) zijn nooit in staat onze wilsimpulsen (daar slapen we nog) te voorspellen. Ik ben er dan ook geen voorstander van als Stichting Parsifal Fonds vast te leggen wat we precies willen, ik denk dat we dit eenvoudig nog niet weten, hoogstens hebben we een vermoeden, een gevoel (daar dromen we) van een richting... In de antroposofische beweging, zo is mijn indruk, bestaat echter onder invloed van het maatschappelijke denken steeds sterker de neiging zich in de wereld van de voorstellingen terug te trekken, wat inhoudt dat “conceptioneel” gewerkt wordt. Het gevolg is dat steeds meer mensen met wat zij werkelijk willen buiten het speelveld komen te staan, je zou kunnen zeggen: toeschouwer worden.

Van belang lijkt mij te zijn dat we ons laten leiden door de oorspronkelijke impuls van Hans, in zijn “wil” heeft onze samenwerking een begin gevonden, een startpunt. Om “zoden aan de dijk te kunnen zetten” (Wat bedoel je hier eigenlijk mee? Wat zweeft je daarbij voor ogen?) zullen we stil moeten staan bij de intenties van Hans. Misschien moeten we hem bij deze briefwisseling betrekken? Ik ben benieuwd naar je reactie.

Jelle van der Meulen’

Ik meldde afgelopen dinsdag in ‘Probleemgeval’ de feestweek bij vrijeschool Meander te Nijmegen omdat deze veertig jaar bestaat. Toen was er weinig over te vinden. Dat is inmiddels veranderd, dankzij CityBooks:

‘CityBooks zet zich als snel groeiende publiek-private samenwerking in om retailers in een stad te faciliteren bij het versterken van hun online communicatie en e-commerce.’

Lucia Bruna schreef gisteren op ‘Citybooks Nijmegen’ over ‘Opkomst vrijeschool in Nijmegen’:

‘De Nijmeegse vrijeschool bestaat dit jaar 40 jaar. Dit type onderwijs maakt de laatste jaren een sterke groei door. Hoe heeft de vrijeschool zich zo’n sterke positie weten te verwerven?

Volgens het gedachtegoed van Rudolf Steiner

Het vrijeschoolonderwijs is gebaseerd op de antroposofische opvattingen van grondlegger Rudolf Steiner. Deze Oostenrijkse filosoof en pedagoog had in de jaren 20 controversiële ideeën over opvoeding en onderricht. Het woord “vrij” gaf aanvankelijk aan dat de school zonder overheidsbemoeienis opereerde, maar tegenwoordig staat het voor het opvoeden van kinderen tot vrijdenkende individuen. Volgens zijn leer is het belangrijk ieder kind op te laten groeien tot een sociaal zelfstandig wezen, dat in staat zal zijn zijn eigen, unieke richting te vinden en daar naar te leven, zowel privé als beroepsmatig. Daarnaast stelde hij de ziel van het kind centraal bij de ontwikkeling. Om deze zielskracht volop naar boven te laten komen, achtte hij het belangrijk om net zoveel aandacht te besteden aan kunstzinnige vorming en het ontwikkelen van de individuele mens, als aan vakken als taal en rekenen. In Den Haag was de eerste Nederlandse vrijeschool in 1923 een feit. Tegenwoordig zijn er in totaal 95 Nederlandse vrijescholen voor primair en secundair onderwijs. In het buitenland staat deze vorm van scholing bekent onder de naam Steiner- of Waldorfschool. Dat de groei nog steeds actueel is, blijkt wel uit het feit dat ook in landen als Israël scholen naar dit voorbeeld worden opgezet.

Opkomst vrijeschoolonderwijs in Nijmegen

In de woelige jaren 70 is er behoefte aan vernieuwing en ook op onderwijsgebied wordt er volop geëxperimenteerd. Er wordt veel nagedacht over conventies en hoe kinderen daar wel of niet aan bloot te stellen. De Vrije School Nijmegen ontstaat uit zulke overleggen, die worden gehouden tussen 1972-1974. In 1973 is de eerste kleuterklas een feit. Na twee verhuizingen en het nodige gerommel in de leiding, neemt het onderricht echt een start met de aanstelling van de Haagse Jaant Loos, die al vele jaren ervaring heeft in het onderwijs. De groei van de onderbouw is een feit en in 1976 vinden de leerkrachten en leerlingen hun huidige onderkomen aan de Groesbeekseweg. Dit statige pand uit begin jaren 20, dat van origine een eenheid vormde met het naastgelegen pand op de hoek van de Heyendaalseweg, deed voorheen dienst als kweekschool. Hoewel gebaseerd op ideologische principes, ontkomt ook de vrijeschool niet aan de praktische zaken als financiering en organisatie van de scholing. Het heeft de leiding vooral in de jaren 80 de nodige hoofdbrekens gekost. Zo ondervindt de school de nadelen van het gevrijwaard zijn van overheidsbemoeienis, door het om die reden niet krijgen van subsidies. Vooral het opzetten en voortzetten van de bovenbouw gaat hieronder gebukt, en de betrokken scholen in de regio moeten bijspringen om het vrijeschoolonderwijs niet ten onder te laten gaan.

Aan het eind van dit decennium wordt orde op zaken gesteld door een flinke reorganisatie. Ook het gebouw wordt gerenoveerd, onder andere door het aanbrengen van de nog steeds aanwezige antroposofische muurschilderingen van Jan Kok, waarin zachte, overvloeiende tinten een dromerige omgeving creëren. Na een grondige verbouwing komen in 1994 ook de kleuterklassen in het gebouw, zodat alle groepen vanaf dat moment op dezelfde locatie zitten. Het pand heeft zijn karakteristieke uitstraling en sfeer weten te behouden, iets waar veel waarde aan wordt gehecht in het vrijeschoolonderwijs. Er wordt veel aandacht besteed aan het scheppen van een veilige, serene sfeer, van waaruit de kinderen zich optimaal kunnen ontplooien. Deze ambiance wordt verkregen door het kiezen voor natuurlijke, “levende” materialen, waaronder veel hout en wol. Ook wordt er continu meegegaan met de seizoenen, welke tot uiting komen in de verhalen, de seizoenstafel, knutselopdrachten en activiteiten. Kenmerkend is ook dat het seizoen volledig praktisch geïntegreerd is in de educatie, zoals bij het vak heemkunde, waar de kinderen een minituintje krijgen om op deze manier zelf de natuur te ervaren.

Aardverschuiving binnen het onderwijs

Mensen die de vrijeschool hebben doorlopen, hebben daar uiteenlopende ervaringen mee. Hoewel in de basis hetzelfde gebleven, ziet het vrijeschoolonderwijs er nu anders uit dan toen. Een nieuwe eeuw bracht ook grote verschuivingen in dit type onderwijs teweeg, zowel bestuurlijk als inhoudelijk. De overheid heeft de volledige vrije hand die die deze scholen hadden, aan banden gelegd. Al in 1997 wordt er tijdens een volgende reorganisatie voor het eerst een schooldirecteur aangesteld. In 1999 volgt er een fusie met de Nijmeegse Rudolf Steinerschool: een afsplitsing uit begin jaren 80, die na het samengaan is verhuisd naar de Prins Bernhardstaat. Op deze locatie zit momenteel de bovenbouw van het Meander basisonderwijs. Na de aansluiting bij Stichting Pallas in 2001, wordt de regie voor een belangrijk deel uit handen gegeven aan dit overkoepelende orgaan, dat zeggenschap heeft over 14 vrijescholen in Zuid-Oost Nederland. De oorspronkelijke naam Vrije School Nijmegen is hierbij omgedoopt tot Vrije School Meander, wat later weer is gewijzigd in Meander Vrijeschool. De onderwijsinspectie houdt streng toezicht op het naleven van de eisen waaraan elke school in Nederland moet voldoen. Zo is er een minimaal aantal Citotoetsen dat jaarlijks moet worden afgenomen. Hoewel de vrijeschool er zelf al van was overtuigd, heeft ze op deze manier nu ook een officieel toetsinstrument ten bewijze van de resultaten. Hierdoor kiezen de laatste jaren steeds meer ouders voor de vrijeschool.

De reünie op zaterdagmiddag 20 april belooft een geweldige dag te worden voor alle oud-leerlingen en docenten. Kijk snel op de website voor meer informatie.

Meander Vrijeschool
Lees hier meer over de reunie van de vrijeschool’

Deze laatste link volgend, lezen we van dezelfde auteur, Lucia Bruna, over ‘Reünie 40 jaar vrijeschool in Nijmegen’:

‘Het Nijmeegse vrijeschoolonderwijs bestaat dit jaar 40 jaar. Er wordt uitgebreid stilgestaan bij dit heuglijke feit met een reünie op zaterdag 20 april voor alle oud-leerlingen en -leerkrachten. Deze hele week staat voor de leerlingen van de vrijeschool in het teken van het 40-jarig bestaan. De aftrap voor de feestweek heeft plaatsgevonden op maandagochtend 15 april, met een leuke circusact op het schoolplein.

Worden wie je bent op de vrijeschool

De vrijeschool staat bekent om de aandacht die er wordt besteed aan het vormen van het individu, zodat kinderen in staat zijn invulling te geven aan hun eigen unieke levenspad. “Worden wie je bent”, is dan ook het motto van de vrijeschool. De manier waarop dit wordt bereikt, is door veel aandacht te besteden aan kunstzinnige en sociale vorming en de nadruk minder te leggen op het presteren. Op deze manier kan elk kind zich volledig ontplooien en vanuit een aangeboren nieuwsgierigheid zijn eigen talenten ontdekken en ontwikkelen. Uiteraard valt ook deze school onder de eisen van de onderwijsinspectie, waar zij ook aan voldoet. Leren met hoofd, hart en handen: dat is waar de vrijeschool al jaren voor staat.

Feest van herkenning

Zou het meisje dat zo prachtig kon tekenen echt kunstenares zijn geworden? Wat zou er toch terecht gekomen zijn van die stoere jongen die altijd zat te vervelen? En weet je nog dat vriendinnetje, dat je na school direct uit het oog bent verloren ? Wie weet kom je er snel achter hoe het ze vergaan is al die jaren, want op zaterdag 20 april is het zover: de feestelijke reünie op de locatie Groesbeekseweg 146 voor iedereen die ooit op de Nijmeegse vrijeschool heeft gezeten of heeft lesgegeven. De dag duurt van 13:30 tot 17 uur. Ontzettend leuk natuurlijk om iedereen weer eens te spreken. Zou je ze nog herkennen? Ook leraren zijn aanwezig en zij vinden het altijd geweldig om te zien wat voor vruchten hun inspanningen hebben opgeleverd. Speciaal voor deze dag is er een fototentoonstelling ingericht, zodat herinneringen ophalen een stuk makkelijker wordt.

Memorabele reünie met tastbaar aandenken

Na zo’n geslaagde dag is het natuurlijk geweldig om thuis ook nog terug te kunnen kijken op je jeugdjaren. Speciaal voor de reünie is er een mooi jubileumboek samengesteld, dat op de dag zelf te koop is. Ook is er de hele dag een reüniefotograaf aanwezig, die jou en je oud-klasgenoten of collega’s kan vastleggen op de gevoelige plaat. Aanmelden voor de dag kun je doen via reunie@vsmeander.nl. De kosten bedragen 10 euro die je op de dag zelf moet voldoen. Let op: alleen contant betalen is mogelijk! Hiervoor krijg je ook twee consumptiebonnen en kun je genieten van lekkere hapjes. Aarzel dus niet en schrijf je in via de website van Meander Vrijeschool, dan zie ook jij binnenkort je oud-klasgenoten en leraren weer terug!’

Eergisteren publiceerde de ‘Winterswijkse Weekkrant’ op pagina 17 ‘De Esch gaat de boer op’:

‘De kinderen van De Esch, basisschool voor vrijeschoolonderwijs, zijn dit voorjaar weer regelmatig te vinden op Boerderij de Zonnebloem in Brinkheurne. Hier doen de kinderen van klas 3 en 4 mee aan het project Boerderijschool, het succesvol leerarrangement waarbij de jeugd gedurende meerdere lessen verspreid over het jaar werkt en leert op een boerderij.

“Een boerderij is een rijke leeromgeving waar opgroeiende kinderen het echte leven aan den lijve kunnen ervaren. Alle zintuigen worden hierbij aangesproken. De kinderen kunnen naar hartelust kijken, voelen, proeven en ruiken. Ze zien hoe het er in de praktijk op een boerderij aan toe gaat en werken hieraan mee”, zo laat de school weten.

“Doordat de kinderen van de Esch telkens terugkomen, ontstaat nieuwsgierigheid naar de ontwikkelingen van gewassen en worden groei en bloei een stukje van hen zelf. Naast leerervaringen op het gebied van natuur en milieu, techniek, taal en rekenen doen de kinderen ook leerervaringen op die van betekenis zijn voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Het werken op de boerderij versterkt de wilskracht en het doorzettingsvermogen.”

Stichting Boerderijschool begeleidt agrariërs en scholen bij het opstarten van een boerderijschool.’

De Gelderlander liet gisteren weten ‘Zwaneridder ontwerpt winnende Wageningse stadspoort’:

‘De leerlingen van groep 8 van Vrije School De Zwaneridder hebben de winnende stadspoort voor Wageningen ontworpen. Het winnende ontwerp siert de voorkant van de stadspoort die tijdens de feestweek Wageningen 750 (12 tot en met 16 juni) komt te staan op Duivendaal.

De ideeën van de Johan Friso- en Ireneschool vullen de achter- en binnenkant van de poort. Alle ingezonden maquettes zijn sinds woensdag te zien in etalages in de Wageningse binnenstad.’

De Stentor kwam gisteren met ‘Nominatie stadsakker Zutphen voor Award’:

‘Het plan voor een stadsakker op een deel van het voormalige voetbalterrein Helbergen is genomineerd voor de Rabo Stadslandbouw Award 2013. Het idee van de stadsakker komt van de Coöperatie Atelier3D in samenwerking met Vrije School De Regge. Op 25 april wordt de winnaar in Rotterdam bekend gemaakt. De stadsakker moet een plek worden worden waar leerlingen het landbouwonderwijs letterlijk middenin de samenleving krijgen.’

Op 14 februari meldde ik in ‘Keulen’ het initiatief voor een vrijeschool bovenbouw in Hoorn. Het Noordhollands Dagblad berichtte gisteren over het ‘Plan voortgezet onderwijs Vrije School in Hoorn’:

‘In Hoorn is het initiatief genomen om een school voor voortgezet vrijeschoolonderwijs te stichten. Kinderen die nu de Westfriese Vrije School De Parcival verlaten en dit type onderwijs willen volgen, moeten daarvoor naar Bergen.

Een van de initiatiefnemers is Kirsten van Herwaarden-Daubner uit Enkhuizen. Ze werkt zelf op zo’n school in Amsterdam, haar kinderen gaan naar De Parcival. “Vanuit Hoorn is Bergen al een eind reizen”, zegt ze. “Maar vanuit Enkhuizen is het echt niet te doen.” De initiatiefgroep, waarin ook directeur Dick Bruin van de Parcival zit, heeft contact met verschillende andere initiatiefgroepen in het land. Ook met plaatsen waar het al gelukt is om zo’n school te starten, zoals Roermond.

“Een heel nieuwe school oprichten is natuurlijk heel moeilijk. Wanneer je een school wilt met subsidie van de overheid, is het het beste om onder de vleugels van een grotere instelling te gaan zitten.” Daarom zijn er al gesprekken geweest met de twee scholengemeenschappen, Atlas en Tabor in Hoorn.’

Tot slot een bericht uit Zoetermeer. Zorgelijke geluiden over de vrijeschool aldaar liet ik op 9 april horen in ‘Kleuters’. Gisteren ging Melissa Sluyter van ‘De Weekkrant’ hierop in met ‘De Vuurvogel zwakke school’:

‘Vrije school De Vuurvogel is door de Onderwijsinspectie als zeer zwakke school beoordeeld. Volgens de Onderwijsinspectie schiet de kwaliteit van het onderwijs ernstig tekort. Leerlingen leren te weinig op het gebied van taal en rekenen en leraren leggen de lesstof en opdrachten onduidelijk uit.

De Onderwijsinspectie bekeek onder andere de resultaten van de zesde klas in 2011 en 2012 en kwam tot de conclusie dat de leerlingen te weinig hebben geleerd. Ook het niveau van de leerlingen uit de eerste, tweede en vierde klas is volgens de inspectie ondermaats. In het rapport komt verder naar voren dat de school “leerlingen die extra zorg nodig hebben te laat of op een verkeerde manier” helpt. Tijdens het onderzoek bleek ook dat De Vuurvogel te kampen heeft met veel wisselingen in de schoolleiding, langdurig zieke leraren en financiële problemen.

Voor het bestuur van De Vuurvogel kwam de kwalificatie van de inspectie niet onverwacht. “We hebben dit wel aan zien komen,” reageert directeur Wim Klapwijk. “De Onderwijsinspectie komt een keer per jaar langs en heeft tijdens een laatste gesprek de controle al aangekondigd.”

Van ouders of leerlingen heeft Klapwijk nooit signalen ontvangen over ontevredenheid met betrekking tot het onderwijs. “Sommige ouders reageren zeer ontstemd. Andere ouders vinden deze kwalificatie minder belangrijk en zijn van mening dat de zienswijze van de vrije school voorgaat op die van de onderwijsinspectie.”

De gemeente laat weten de slechte resultaten van de school te betreuren. “Hoewel de gemeente niet verantwoordelijk is voor het onderwijs en de kwaliteit ervan, is de gemeente wel betrokken bij een aantal zaken rond onderwijs.” In dat kader vindt er tussen de partijen overleg plaats, om structurele opvang voor leerlingen met extra zorgbehoeften te bespreken.

De Vuurvogel is inmiddels begonnen met het doorvoeren van verbeteringen en krijgt hier van de inspectie twee jaar de tijd voor. De Vuurvogel is de eerste school in Zoetermeer die als zeer zwak is gekwalificeerd.’