Verwerking

De Wilhelminahof (1994-1997) op de Kop van Zuid, met kantoren voor de gerechtelijke macht (van Kraaijvanger & Urbis), de belasting en de douane (van Dam & Partners). Voor het grote rode bakstenen gebouw is een lensvormige kantoortoren geplaatst en een lager complex met gerechtszalen.

Vandaag richten we opnieuw onze blik op onze oosterburen, tenminste, op het antroposofisch deel daarvan. Hoe vaak spelen we daar niet leentjebuur. Dit keer is het echter precies andersom. Bij het overlijden van Edithe Clercq de Zubli, dat ik op 7 augustus meldde, kwam het al ter sprake: het eindrapport uit 2000 van de Nederlandse ‘Commissie antroposofie en het vraagstuk van de rassen’, waar zij deel van uitmaakte. Afgelopen vrijdag is dan eindelijk de definitieve versie van het ‘Frankfurter Memorandum’ uitgekomen, getiteld ‘Rudolf Steiner und das Thema Rassismus’. Dat had nog heel wat voeten in de aarde. Een conceptversie verscheen al in februari op de website van het Duitse maandblad Info3. Die had de titel ‘Rassismusvorwürfe gegen Rudolf Steiner’ en was geschreven door Ramon Brüll en Jens Heisterkamp, beiden van Info3, de eerste de uitgever, de tweede de hoofdredacteur. Ze hadden zich echter weten te verzekeren van de steun van een respectabel aantal personen uit de antroposofische beweging, die dit ontwerp hadden ondertekend, onder wie ook prominenten. Het was uitdrukkelijk de bedoeling deze versie te bediscussiëren, om dan later dit jaar met een definitieve versie te komen. De discussieronde stond open tot 30 mei, in juni was een besloten symposium met genodigden gepland. Daarna zou de eindversie opgesteld worden. Het liep echter anders.

Op 27 april werd een gezamenlijke verklaring uitgegeven door de redactie van Info3 en het bestuur van de Algemene Antroposofische Vereniging in Dornach, Zwitserland: ‘Rassismus-Vorwürfe aufarbeiten: Ein Bemühen – Zwei Wege’. Daaruit bleek onenigheid hoe met dit onderwerp om te gaan. De ondertekenaars zouden het niet per se met het concept-memorandum eens zijn geweest, maar alleen met het ter sprake brengen van het thema. Maar hoe dat dan het beste kon, dat was nog een open vraag. Het symposium werd in ieder geval afgelast. Wat er verder zou gaan gebeuren, werd nog niet bekend gemaakt.

Tot dat moment waren er slechts negentien commentaren verschenen op het oorspronkelijke bericht op de website van Info3. Maar juist door die verklaring ontstond er een golf van reacties, met een geweldige intensiteit en heftigheid, vooral vanaf 30 mei, die hier uiteindelijk leidde tot maar liefst 547 commentaren. Waarmee duidelijk werd dat dit onderwerp in Duitsland nog lang niet verwerkt is. Op 27 juni hield het opeens op, wat met een allerlaatste reactie op 3 juli werd bevestigd. Maar alleen opeens voor wie niet in de gaten had dat de deelnemers aan de discussie verder waren gegaan op het weblog van Nerone (die ook op mijn blogroll vermeld staat), die deze discussie op 18 juni had proberen samen te vatten. Hier verschenen nog eens 138 commentaren (met een nabrander op 14 juli), totdat de discussie, met een korte maar hevige uitbarsting tussen 25 en 30 juni, op de laatste datum ook hier verstomde.

En dan is er nu opeens toch een definitieve versie van het ‘Frankfurter Memorandum’ verschenen. Niet goedgekeurd of ondertekend door een keur aan antroposofen, maar geheel onder eigen verantwoordelijkheid van Info3. De twee auteurs, Brüll en Heisterkamp, oriënteren zich in belangrijke mate op het rapport uit 2000 van de ‘Commissie antroposofie en het vraagstuk van de rassen’, destijds ingesteld door de Antroposofische Vereniging in Nederland. Zij volgen niet alleen de hoofdlijnen ervan, maar nemen ook de conclusies over. Voor het overige richten zich zij echter op de situatie in Duitsland, met bijbehorende voorbeelden. Interessant zijn ook de drie bijlagen (vanaf blz. 16). De eerste verhaalt over het ontstaan van het memorandum:

‘Die ursprüngliche Absicht der Autoren, auf der Basis dieses Entwurfs gemeinsam mit den Unterzeichnern und anderen Interessierten eine Schlussfassung zu erarbeiten, konnte indessen nicht umgesetzt werden, da sich bald nach der Veröffentlichung sehr unterschiedliche und auch unerwartete Reaktionen zeigten. So stieß zum Beispiel bereits die Tatsache einer Unterstützungsbekundung durch Unterschriften in Teilen der anthroposophischen Bewegung auf heftige Kritik. Während vor allem Menschen, die in den praktischen Lebensfeldern der Anthroposophie stehen, den Vorstoß vielfach begrüßten, gab es auch Stimmen, denen jegliches Verständnis für ein solches Vorgehen fehlte. In einem mehrere Monate andauernden, lebhaften Diskussionsprozess (u.a. auf der info3-Website und in nahezu allen anthroposophischen Zeitschriften) zeichneten sich, grob vereinfacht, drei unterschiedliche Haltungen in dieser Frage ab (...)

Die Verfasser sind dankbar für die vielfältigen Reaktionen auf ihren Vorstoß. Zahlreiche Anregungen aus schriftlich eingegangenen Kommentaren und intensiven Gesprächen wurden bei der Endredaktion berücksichtigt. Außerdem wurden stärker als im Erstentwurf auch Beiträge der historischen Rassismus-Forschung herangezogen. Insgesamt ist so eine gegenüber dem Entwurf erheblich veränderte und verdeutlichte Schlussfassung entstanden. Eine ursprünglich in Erwägung gezogene Unterschriftenaktion haben die Verfasser zugunsten der Erwartung zurückgestellt, dass das Memorandum seine Wirkung durch eine breite Rezeption innerhalb und außerhalb der anthroposophischen Bewegung entfaltet.’

In de tweede bijlage zijn drie recente officiële stellingnames van antroposofische organisaties inzake racisme bij Rudolf Steiner opgenomen. En de derde bijlage is ons al bekend: het is een vertaling van het door Gerard Kerkvliet in 2000 geschreven uitvoerige bericht over ‘Onderzoek “Antroposofie en het vraagstuk van de rassen’”, zoals dit door de Antroposofische Vereniging in Nederland is geautoriseerd en als zodanig op haar website geplaatst.

Op deze manier zal het memorandum in het septembernummer van Info3 worden gepubliceerd. De vraag is nu welke uitwerking dit in Duitsland zal hebben, nu het geen gezamenlijke actie heeft kunnen worden van de verschillende antroposofische organisaties en de Antroposofische Vereniging. Uitwerking niet alleen in antroposofische kringen, maar ook in de publieke opinie, die inzake antroposofie bij tijd en wijle ook in Duitsland onder sterke druk staat.