Engel

In de Margriet van deze week (nr. 33 van 8-15 augustus 2008) zijn 22 pagina’s gewijd aan het thema ‘Mijn heldin’. De redactie schrijft hierover:

‘We proberen het leven te benaderen zoals ook zij dat doen, een voorbeeld te nemen aan hun onuitputtelijke optimisme of ons te laten inspireren door hun kijk op de dingen; er zijn tal van redenen om een ander te bewonderen. Margriet vroeg zeven redacteuren waarom zij juist die éne vrouw op een voetstuk plaatsen.’

Onder deze verhalen bevindt zich er ook een over ‘de engel van Arnhem’ (opvallend genoeg geschreven door de enige mannelijke redacteur van de zeven, Bram de Graaf, op de blz. 51-55). Die engel stond op tijdens de Tweede Wereldoorlog en heette Kate.

‘Tijdens de Slag bij Arnhem (1944) verleenden veel Oosterbeekse vrouwen hulp aan Britse luchtlandingstroepen. Eén van hen was Kate ter Horst-Arriëns.’

De auteur geeft een kort overzicht van haar levensloop, die vroeg in de twintigste eeuw begon.

‘Kate was op 6 juli 1906 in de hoofdstad geboren. Als kind voelde ze zich “anders” en onbegrepen. Haar vader, op wie ze erg was gesteld, werkte bij de spoorwegen, na eerder op de grote vaart te hebben gezeten. Van hem had ze haar reislust en avontuurlijke karakter, net als de rest van het gezin was ze enorm muzikaal. Na de School voor Kunstnijverheid ging ze Frans studeren en werd ze lid van het Amsterdams Studenten Corps. Bij het dispuut Nikè, hét dispuut voor meisjes, leerde ze haar vriendin Sandra kennen. De inmiddels honderdjarige domineesdochter herinnert zich Kate als “levendig”, “enthousiast” en “een tikkeltje dominant, maar altijd met Schwung”. Het was een heerlijke tijd voor de beide vriendinnen en ze deelden een liefde voor toneel en poëzie. Op toneel ontmoette Kate rechtenstudent Jan, zoon van een uitgever en lid van herendispuut B.E.E.T.S. In 1930 trouwden ze, waarna hij bij een groot kantoor in Rotterdam als advocaat begon. Kate richtte er een antroposofisch kleuterschooltje op, naar voorbeeld van een school in Leiden. “Ze wist meteen toen ze die zag: dit is mijn wereld,” zegt haar dochter Sophie.

In 1936 verhuisde het gezin naar Arnhem, waar Jan compagnon kon worden. Het wonen in die stad viel Kate tegen. Ze miste haar schooltje en het culturele leven in Rotterdam. Op dat gebied was Arnhem nog echt een provinciestad. Met de komst van nog twee kinderen [na de eerste drie, MG] groeide bij Kate de wens om buiten te wonen en in 1941 kochten ze de leegstaande pastorie naast de Oude Kerk van Oosterbeek-Laag.’

Het begint allemaal op 17 september 1944, ‘een stralende septemberzondag’. Kate en Jan zouden

‘met hun twee oudste kinderen, Wendela (11) en Peik (10), naar Amsterdam gaan, waar hun vrienden Gerard en Sandra Wiarda hun koperen bruiloft vierden. Het was een hele reis en dus zouden ze blijven logeren. De jongste kinderen, Sophie (5), Michiel (3) en baby Arend, zouden thuis blijven bij Nel, die altijd voor de kinderen zorgde.’

Deze Michiel nu blijkt voor ons geen onbekende te zijn. Hij is Michiel ter Horst, voorzitter van het bestuur van de Iona Stichting, die wij op 12 juli zijn tegengekomen als voorzitter van het curatorium van de Vrije Hogeschool in Driebergen, een van zijn vorige hoedanigheden. Destijds in 1944 drie jaar, tegenwoordig 67, zoals het artikel vermeldt. Zijn belangstelling voor de antroposofie heeft hij dus niet van een vreemde. Het verhaal gaat verder:

‘De Duitse bezetting van Nederland duurde nu al ruim vier jaar, maar er was hoop. Op 6 juni waren de geallieerden in Frankrijk geland. Parijs en Brussel waren bevrijd, de Nederlandse grens was bereikt. In het oosten stonden de Russen bij Warschau. Lang kon het niet meer duren. De oorlog leek zonder veel problemen aan Oosterbeek voorbij te zullen gaan.

Aan de rust kwam die zondag de zeventiende september een einde. Eerst vonden er in de omgeving bombardementen plaats door geallieerde vliegtuigen, later zagen ze de landing van talloze zweefvliegtuigen en parachutisten ten westen van het dorp. Al snel verschenen Britse soldaten op weg naar de Arnhemse verkeersbrug om die te bezetten voor het vanuit het zuiden oprukkende landleger. Met appels en bloemen werden ze ingehaald. Dit was de bevrijding, dacht iedereen. Van een bezoek aan Amsterdam zou weinig terechtkomen, besefte Kate en opgewonden belde ze haar vriendin Sandra. “Ze lopen hier door de tuin!” riep ze. “We gaan de vlag uitsteken!”’

Maar dat was veel te vroeg gejuicht. De ontwikkelingen zouden een dramatisch verloop krijgen.

‘Bij Arnhem waren twee SS Pantserdivisies zich aan het hergroeperen en de lichtbewapende Britten waren daar niet tegen opgewassen. En omdat het eigen leger er niet in slaagde vanuit het zuiden snel door te stoten, ontstond er een bloedige veldslag met zware verliezen aan beide zijden. De positie van de Britten werd steeds hachelijker. Na vier dagen moesten de soldaten bij de Arnhemse brug zich overgeven, het restant van de divisie werd omsingeld bij Oosterbeek.’

In het huis van Jan en Kate was meteen al op 18 september een kleine eerstehulppost ingericht voor lichtgewonden. De net afgestudeerde 23jarige Britse legerarts Randall Martin was dat komen vragen.

‘Als vanzelfsprekend stond Kate hem toe een geschikte plek uit te zoeken. De wasruimte bleek voldoende.’

In de nu echter ontstane situatie veranderde dit volledig. Want:

‘Ondertussen bestookten de Duitsers Oosterbeek met alles wat ze hadden. Het huis aan de Benedendorpsweg raakte overvol stretchers met gewonden. Duitse tanks braken door de stellingen heen en kwamen gevaarlijk dichtbij, hun sluipschutters schoten op alles wat binnen bewoog. De bevoorrading vanuit de lucht faalde omdat de Duitsers de afwerpgebieden in handen hadden gekregen. Op zaterdagavond 23 september was de situatie uitzichtloos. Hoewel de geallieerden de zuidelijke oever van de Rijn hadden bereikt, zagen ze geen kans de rivier over te steken en de omsingelde troepen te hulp te komen. (...)

Twee nachten later werden de Britten uit Oosterbeek teruggetrokken. Van de tienduizend man die waren geland, bereikte nog geen kwart veilig de overkant van de Rijn. De rest werd gevangen genomen, zo’n vijftienhonderd waren omgekomen. Kate werd door de Duitsers gesommeerd het huis, waarin nog tientallen gewonden lagen, te verlaten met haar kinderen. Ze laadde de baby en jongste kinderen met wat spulleges op een karretje en vertrok. Het huis was zwaar beschadigd, de tuin een woestenij. Overal doden.’

Kate had alles alleen moeten doorstaan, volgens getuigen gedroeg ze zich net zo dapper als de Britse soldaten. Ze hielp, zo goed en kwaad als dat in zulke omstandigheden ging, op alle mogelijke manieren om hen op te monteren. Zonder zich om haar zelf te bekommeren.

‘Met haar kinderen beleefde Kate angstige dagen in de kelder. Jan was als gids met een Engelse patrouille meegegaan en had niet meer naar huis terug kunnen komen. Hij zou gedurende de strijd in Wolfheze verblijven, niet wetende hoe het met zijn gezin zou zijn. (...) Via Apeldoorn liep Kate met haar kinderen richting Friesland, waar ze onderdak kregen bij een bevriende boerenfamilie. Daar wist Jan hen weer terug te vinden. Na de bevrijding in mei ’45 keerden ze terug naar Oosterbeek.

De heer Ter Horst werd locoburgemeester van Renkum en hielp de wederopbouw leiden. De pastorie werd opgeknapt, in de tuin weer gewerkt. “Ze hebben overwogen daar weg te gaan,” zegt Michiel. “Er was zó veel gebeurd. Maar mijn moeder besloot dat ze juist daarom wilde blijven. Van die hel zou ze een paradijs maken. De tuin zou een teken van wederopstanding zijn.” In de kastanjeboom voor het huis zat een enorm gat als gevolg van een granaatinslag. Uit de voet ervan kwamen twee nieuwe loten omhoog. In het bijzijn van haar kinderen sneed Kate de topjes daarvan af en ze duwde ze onder de bast van de boom. Die zouden de boom zijn stevigheid teruggeven – hij staat er nog steeds. Sindsdien sprak ze daar graag over bij het Paasvuur. “De symboliek ervan was belangrijk voor haar,” aldus Michiel. “Na een grote wond kan het leven zich opnieuw terugvinden.”’

Ik kan het hele verhaal niet hier gaan navertellen, dat mag eigenlijk ook niet, u moet maar zelf de Margriet gaan kopen. Het is het alleszins waard. Want met het einde van de oorlog is het verhaal nog niet klaar. Het kent een staartje, meerdere staarten eigenlijk.
In november 1947 komt zoon Peike samen met een buurjongen om het leven door een niet opgeruimde landmijn achterin de tuin. Dat had zo’n impact dat zijn jongere broertje Michiel een heel jaar niet naar school is gegaan. Voor zijn ouders was het afschuwelijk. ‘Ze waren nog dieper verbonden met al die Engelse ouders die hier hun zoons hadden verloren. Ze wisten nu écht wat dat betekende’, vertelt dochter Sophie. Maar het leven van de ouders Ter Horst ging door.

‘Vader Jan was actief in allerlei verenigingen en stichtingen om het maatschappelijke leven weer op te bouwen, moeder Kate startte de eerste antroposofische initiatieven in Arnhem en schreef een boek over de basiliek St. Andoche in Saulieu in de Bourgogne. Haar grote passie bleef de tuin. Met haar man deelde ze ook de interesse voor de historie van de omgeving. Ze was ervan overtuigd dat de plek waar ze woonden bijzonder was – niet voor niets stond dat eeuwenoude kerkje daar.’

Op vrijdagavond 21 februari 1992, Kate was 85 jaar, waren ze van plan om samen naar een lezing in Arnhem te gaan. Ze zouden met het openbaar vervoer gaan.

‘In het donker sloegen ze tegen half acht voor hun huis rechtsaf – de halte was bij het kerkje. Kate liep voorop. Een auto kwam te hard door de bocht en de bestuurder verloor de macht over het stuur. Kate werd over het muurtje van de pastorietuin heen geworpen. Een beroepsmilitair, die van de andere kant kwam, zette zijn auto aan de kant en begon eerste hulp te verlenen. Even later arriveerde een ambulance.’

Het mocht echter niet baten.

‘Kate lag tussen de bloeiende krokussen onder haar geliefde kastanjeboom. Niet veel later overleed ze.’

Haar man Jan, 87-jarig, overleefde het ongeluk wel, met twee gebroken benen.

‘Op dinsdag 24 februari werd Kate gecremeerd. Haar man kon daar vanwege zijn verwondingen niet bij zijn, maar aan zijn ziekenhuisbed zat dr. Martin; hij was meteen overgekomen.’

Een groot aantal veteranen en Britse hoogwaardigheidsbekleders woonden de plechtigheid bij. Er waren veel kransen en bloemen, ook uit Groot-Brittannië. Ook na de oorlog had Kate zich nog vol overgave ingezet voor deze soldaten.

‘Met velen van hen correspondeerde ze nog jaren. Op de jaarlijkse herdenking in Oosterbeek, een initiatief van onder anderen haar man, ontbraken zij en haar man nooit. De veteranen noemden haar de “Engel van Arnhem”, maar Kate wilde niets van die verering weten. “Iedereen zou dit hebben gedaan,” zei ze vaak. Toch is ze altijd bekend gebleven als de engel van Arnhem.’