Reünie

In ‘Pionier’ moest ik melding maken van het overlijden van Nel Lievegoed-Schatborn op 101-jarige leeftijd op 4 februari (twee dagen later kwam ik er op terug in ‘Dokter Schatborn’). Meer dan zestig jaar was zij als arts en directrice aan de Zonnehuizen in Zeist verbonden. Gisteren kwam ik in NRC Handelsblad een overlijdensadvertentie tegen van Wim van der Lans, die elf dagen later op 65-jarige leeftijd is overleden. Wim was gedurende tientallen jaren leerkracht in de heilpedagogische school van Zonnehuis Veldheim. Mogelijk heeft hij nooit iets anders gedaan, ik heb hem in ieder geval niet anders meegemaakt. De tekst van de advertentie is als volgt:

‘Licht en kleuren die in de ziel leven,

Licht en kleuren beleven,

Licht en kleuren verder geven.

WvdL

Op dinsdag 15 februari 2011 overleed mijn geliefde man, mijn wijze vader en zo dierbare schoonvader

Wim van der Lans

Wilhelmus Petrus

Rijswijk, 4 oktober 1946

Zeist, 15 februari 2011

Zeist, Margriet van der Lans-Bongers

Den Haag, Thomas van der Lans

Barbara van der Lans-Jonker

Correspondentieadres:

Voorneveld Uitvaartzorg

t.a.v. Fam. Van der Lans

Laan van Beek en Royen 14

3701 AH Zeist

Wim is thuis opgebaard, waar donderdag 17 februari van 14.00 tot 16.00 uur en van 19.00 tot 21.00 uur gelegenheid is om afscheid van hem te nemen.

De crematieplechtigheid met het rituaal van de Christengemeenschap wordt gehouden op zaterdag 19 februari om 11.45 uur in aula 1 van het crematorium “Daelwijck”, Floriadreef 7 (Overvecht) te Utrecht.

Na afloop is er gelegenheid tot condoleren in de ontvangstkamer van het crematorium.’

Wim van der Lans was geen schrijver. Tenminste, ik ken maar één artikel van hem. Dat verscheen in ‘De Sampo, Tijdschrift voor heilpedagogie en sociaaltherapie’, nr. 9 van najaar 1990, blz. 5-7, en had zijn eigen vakgebied tot thema. De titel is: ‘Hoe wordt leerstof tot heilpedagogische ontwikkelingsstof?’ Het is wat specialistisch, en tegenwoordig zou je bepaalde termen niet meer zo gebruiken, maar aan de andere kant drukt het weer zo essentieel uit waar het in de heilpedagogie om gaat, en waar het hem om ging, dat ik het in herinnering aan hem toch hier laat volgen:

‘“Vanaf heden geniet ik wat het hart verrukt.

En voel mij gezegend door nieuw geluk.

Ik sta nu in mijn eerste jaar;

daar is heel veel te doen voorwaar.

Te schrijven en te tekenen

en met getallen te rekenen.

God wilde, dat ik zag hoe het in de wereld toegaat.

En te lezen wat in de boeken staat.

En mijn bloemperk te houden in goede staat.”

Dit is een fragment uit een gedicht, dat Kaspar Hauser in 1829 schreef over zijn eerste jaar onder de mensen. Het is een weliswaar pure, maar ook nog zeer kinderlijke uiting van het gevoelsleven van de dan 17-jarige Kaspar.

Wat hier vooral uit spreekt is de volkomen vanzelfsprekende wil om te leren. Kaspar Hauser stortte zich met “een geweldige honger” op het leerproces. En dat is vergelijkbaar met iedere 1e klasser, die voor het eerst naar school gaat om te leren.

Een leerproces verloopt echter nooit harmonisch; het stokt altijd ergens, er zijn altijd wel “belemmeringen”. Dat is niet alleen zo in de heilpedagogische leersituatie, maar een algemeen pedagogisch gegeven. In het fysiek/etherische organisme van de mens zijn altijd belemmeringen aanwezig voor “de echte individualiteit” van het kind om zich volledig te kunnen uitdrukken. Hier ligt dan ook de wezenlijke opgave van de opvoeder/leraar, namelijk om het kind te helpen fysiek/etherische belemmeringen weg te nemen, zodat de individualiteit zich “vrij” kan ontwikkelen. Dat wil zoveel zeggen, dat alle opvoeding/onderwijs in de grond genomen niets met de individualiteit te doen heeft, of beter gezegd, er alleen voor kan zorgen dat die zich meer of minder “vrij” uit zichzelf kan gaan ontwikkelen. (R. Steiner: Zur künstlerische Gestaltung des Unterrichts. 22-6-1922)

Het hoeft hier geen betoog dat dit principe de basis vormt van de Vrije School-pedagogie! Het leerplan in zijn geheel is geënt op de fysiek/etherische ontwikkelingsfasen van het kind.

Voor de leerweg in de heilpedagogie is het daarom ook een belangrijk uitgangspunt. In de dagelijkse praktijk van de heilpedagogische leersituatie zijn er echter ook duidelijke verschillen.

De belemmeringen bij de kinderen, die ons een hulpvraag stellen, zijn als het ware evidenter en ook de gang door de verschillende ontwikkelingsfasen kost meer tijd dan gewoonlijk.

Dat uit zich dan in een moeilijk tot spreken komen; in het niet of moeilijk komen tot abstracte begrippen; in eenzijdige ontwikkelingen als dwangvoorstellingen, etc.

Het is op zich uitermate interessant om te onderzoeken of om te weten hoe een bepaalde eenzijdigheid tot stand is gekomen. Wat precies de oorzaken zijn. Heel interessant, maar ook niet meer dan dat! Wezenlijker is voor de heilpedagogie de vraag hoe je daar mee om moet gaan; hoe je ze om kunt buigen met de blik naar de toekomst toe.

Een belangrijke hulp daarvoor is de Heilpedagogische Cursus. Daarin zijn een aantal fenomenen als polariteiten tegenover elkaar gesteld:

Kleinhoofdig                          –          Groothoofdig

Epileptie                                 –          Hysterie

Zwavelarm (IJzerrijk)            –          Zwavelrijk

Zwakzinnig                             –          Maniakaal

Op grond van deze polaire onderscheidingen kent de heilpedagogie dus zijn eigen methodiek, waarin ze zich onderscheidt van het gewone, maar ook van het speciale onderwijs! Het is dan ook de opgave van de heilpedagogie om deze fenomenen te gaan erkennen; om de blik daarvoor te gaan scholen en vervolgens aan deze belemmeringen te werken. Met als uitgangspunt de ontbrekende polariteit door middel van ritmische herhalingen aan te brengen/ aan te bieden.

Waar teveel van het ene is, moet iets meer van het andere komen!

Het gaat dus steeds om polaire fenomenen, die een constitutioneel gegeven zijn en die derhalve in de constitutie zijn waar te nemen:

– Kleinhoofdig – Groothoofdig:               De omvang van het hoofd, maar ook in het denken té beperkte of té wijde denkbeelden.

– Zwavelarm (IJzerrijk) – Zwavelrijk:     De kleur van het haar; ze kunnen voorstellingen niet vergeten of juist niet herinneren.

– Zwakzinnig – Maniakaal:                      De ledematen. Hoe is het met het bewegingspatroon? Té veel rust of té veel beweging (onrust).

– Epileptie – Hysterie:                             De gehele constitutie, maar met name ook de huid is ondoordringbaar of te open. Gevangen in zichzelf of teveel uitvloeiend. Ontwaken en inslapen.

Aan de hand van de waargenomen fenomenen kunnen we nu de leerstof omvormen tot of mede gebruiken als heilpedagogische ontwikkelingsstof. Je vraagt je als heilpedagoog niet alleen af: wat behandel ik of wat bied ik de kinderen aan, maar vooral ook: hoe? Hoe, in gewone didactische zin, maar ook: hoe bouw ik heilpedagogische elementen in de leerstof in? Dat kan zowel klassikaal als individueel.

Als je het klassikaal doet, laat je als het ware de hele klas oefenen wat goed is voor één of twee kinderen. Het werkt dan ingebed in het geheel. In het uitwerken/verwerken van de leerstof kunnen bovendien heel goed oefenmomenten worden ingebouwd. In zijn algemeenheid kun je zeggen, dat je vooral klassikaal werkt met jonge kinderen. Naarmate ze ouder worden kun je steeds meer gaan individualiseren. Ook om tot zelfkennis en acceptatie van de eigen mogelijkheden en tekortkomingen te komen.

De vindingrijkheid van de heilpedagogische leerkracht is hierbij dus van groot belang. Je kunt dit ook intuïtie noemen, maar dan wel op basis van de waarneming en studie.

Het aanbieden van polariteiten is eigenlijk in alle leerstof toe te passen. Enkele voorbeelden voor kinderen met een hysterische constitutie:

– Bij het lezen, schrijven of rekenen plotselinge tempowisselingen inbouwen. Versnellen of vertragen, zodat er als het ware een schokeffect in is, waardoor het kind in zijn fysiek/etherisch organisme schiet (klassiek voorbeeld uit de Heilpedagogische Cursus).

– Het boetseren van diervormen (in de dierkunde-periode) of de Platonische lichamen (geometrie-periode) vanuit de bolvorm. Er moet dan van buitenaf naar binnen (naar het middelpunt toe) geboetseerd worden door het indrukken van de klei met de vingertoppen.

– In de praktijk werkt het voor de hysterie ook juist heel goed om hysterisch/uitvloeiend te boetseren, bijvoorbeeld de bol uitdrukken tot een platte schijf die steeds groter en dunner wordt, maar die niet mag breken of afbrokkelen. In zo’n oefening gaat het om het beleven van een grens. Hoever kan ik gaan zonder dat het breekt? Waar moet ik stoppen? Vraagt dus om terughouding; brengt je heel sterk bij jezelf.

Ander voorbeeld:

– Bij een zwavelarm/ijzerrijk kind: heel vloeiend schilderen, uitsluitend in de kleurstemming, waarbij het kind alle voorstellingen moet loslaten.

– Maar tegenovergesteld bij een zwavelrijk kind, wat neigt te vergeten en geen goede voorstellingen maakt: juist werken aan het exact weergeven of het oefenen van vormtekeningen, waarbij je steeds moet nadenken, of je voor moet stellen hoe de vorm verder gaat.

Zo zijn voor alle genoemde fenomenen manieren ontwikkeld, met name in het kunstzinnige.

Het vraagt van de heilpedagoog, dat hij/zij zich moet verdiepen in:

– de ontwikkelingsfasen van het kind;

– algemene menskunde;

– het Vrije Schoolleerplan;

– methodieken uit het speciale onderwijs;

– de Heilpedagogische Cursus.

Daarnaast nog een individuele verdieping in ieder kind afzonderlijk, want op basis van de relatie met het kind kan pas een heilpedagogische ontwikkeling plaatsvinden.’

De ‘Heilpedagogische Cursus’ zijn de voordrachten die Rudolf Steiner in 1924 speciaal voor heilpedagogen hield en die in het Nederlands zijn vertaald onder de titel ‘Genezend opvoeden’. – Ik vond al zoekend nog een kort berichtje van negen jaar geleden uit het maandblad van het voormalige Heilpedagogisch Verbond, de ‘Verbinding november 2002’ nr. 62, tegenwoordig te vinden op de website van het Edith Maryon College. Daarin wordt Wim van der Lans kort genoemd, hij staat zelfs rechts op de foto. Het bericht is getiteld ‘Reünie op Zonnehuizen Veldheim Stenia’ en is niet ondertekend:

‘Een grootse dag. Aanvankelijk was gedacht dat er misschien 250 mensen zouden komen, nou het werden er 500! In allerijl was er op het laatste moment een grote evenemententent gehuurd, waar de brandweer nog even vergunning voor moest verlenen! De Facilitaire Dienst van de Zonnehuizen staat echter voor niets en alles kwam keurig op z’n pootjes terecht. Het kostte de initiatiefneemster en organisatrice Alexandra Buijsman een aantal slapeloze nachten, maar de stemming op zaterdag 12 oktober j.l. werd bijzonder goed. Veel oud-pupillen en oud-medewerkers zagen elkaar na tientallen jaren weer terug: het was één groot omhelzingsfeest! Vanuit Bronlaak was er een bus met 50 bewoners gekomen. Gelukkig waren de klaslokalen van de Azariaschool ingericht als gesprekshoekjes, want er viel veel te vertellen. Overal klonken vragen om herhaling.

Een hoogtepunt was de aandacht voor het 50-jarig jubileum van “zuster Miep”. Iedereen kende haar en hield van haar. Een persoonlijk getinte toespraak door Wim van der Lans en een prachtig schilderij van Thea Giessen, vielen bij zuster Miep en de aanwezigen in zeer goede aarde. Mevrouw Nel Lievegoed-Schatborn, eregast van deze dag, beklom spontaan het podium om zuster Miep toe te spreken, waarbij ze nog een paar oude herinneringen op kon halen. Verschillende oud-pupillen hielden de feeststemming met muzikale presentaties goed op peil. Houdt je geschiedenis wakker, dan bundel je je kracht!’