Moskou

Afgelopen donderdag stond er in NRC Handelsblad een reportage van Rusland-correspondent Michel Krielaars, ‘“Besmettelijk” en in gestichten weggestopt’, met als algemene strekking ‘Het Sovjetverleden drukt nog altijd zijn stempel op gehandicaptenbeleid van Kremlin’ (staat niet op de website). Hij beschrijft de binnenkomst van de 26-jarige Misja Kiseljov aan de hand van zijn moeder, ’s ochtends om tien uur in een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking. En dan staat er zomaar zonder waarschuwing:

‘Achter moeder en zoon aan drentelen vijf andere verstandelijk gehandicapten door de provisorische gangen van de voormalige supermarkt waarin antroposofisch dagverblijf Toermalijn is gehuisvest. Het is koud, de elektriciteit is weer eens uitgevallen. “Nu kunnen we geen eten klaarmaken en thee zetten”, zegt directeur Remco van der Plaats, een Nederlander die met zijn Russische vrouw Toermalijn heeft opgericht.’

Afgezien van het gegeven dat het Remco van der Plaat (zonder s) moet zijn, is dit toch wel een opzienbarend fenomeen. Trouwens, ook het feit dat zijn initiatief hier nog nooit ter sprake is gekomen. Terwijl er best veel over te berichten zou zijn. Ik kan weer putten, net als eerder bij Casa de Santa Isabel in Portugal (zie ‘Companheiros’ op 3 februari 2010), uit De Verbinding, het periodiek van het voormalig Heilpedagogisch Verbond. Eind 2003 had nr. 72 van dit maandblad als thema ‘Rusland’ (zie: ‘Verbinding december 2003’). Hierin ook veel aandacht voor de initiatieven waar Remco van der Plaat bij betrokken is. In ‘Activiteiten in Rusland op een rij’ op bladzijde 1 valt bijvoorbeeld te lezen:

‘De overkoepelende organisatie in Moskou is de Lemniscaat stichting. Hieronder valt Toermalijn, een dagcentrum voor twintig jongeren met vier werkplaatsen. Twee maal per week draait er ook een schoolgroep met kinderen van zeven tot negen jaar.

Het tweede project is de Ita Wegman Opleiding, voor heilpedagogie en sociaaltherapie. Deze opleiding werkt nauw samen met de Moskou Stad Pedagogische Universiteit. Daardoor ontvangen de studenten een erkend diploma dat hen recht geeft om te werken met verstandelijk gehandicapte kinderen en volwassenen.

Er zijn momenteel zeventien studenten. Het aantal studenten neemt ieder jaar toe. Vier jaar geleden begon de opleiding met vier personen. De Russen houden van studeren, merkt studiebegeleider Remco van der Plaat op. “Het risico is dat de studenten na de opleiding niet in de antroposofische zorg terecht komen. Dat voorkomen we door ze ook in de praktijk te laten werken.” Met resultaat. Bijna alle studenten gaan na hun afstuderen in de heilpedagogie of sociaaltherapie aan de slag.

Een andere activiteit van Lemniscaat is het project Tsjistije Kljoetsji, gebaseerd op de principes van Camphill. (zie pagina 2, interview Remco van der Plaat)

Naast de activiteiten van de Lemniscaat Stichting,Toermalijn en de Ita Wegman Opleiding, is er de St. George school. Deze school heeft twee klassen en een aantal therapieën. Verder is er nog de St. George de Overwinnaar school met kinderen met een lichte verstandelijke handicap en/of gedragsproblemen.

Ook bestaat er nog de Raphael school met een klas; de school Nash Dom (Ons Huis). Bij de Nash Dom zijn enkele klassen antroposofisch. Veel studenten van de Ita Wegman Opleiding werken er. Bij kinderclub Krug, waar enkele keren per week activiteiten worden aangeboden, en in de meeste Waldorfscholen werkt een heilpedagoog, omdat in deze scholen vaak licht verstandelijk gehandicapte kinderen met leer- en gedragsproblemen onderwijs ontvangen.

Rusland kent naast de activiteiten in Moskou ook nog opleidingen in St. Petersburg, Tsjeboksari, Jekatarinaburg, Irkutsk; dorpsgemeenschap Svetlana bij St. Petersburg en twee gemeenschappen bij Irkoetsk: Talisman en Semeine. En er zijn twee heilpedagogische scholen en groepen in een aantal steden, zoals Petersburg, Tsjeboksari, Jekatarinaburg, Irkutsk, Rostov.’

Het genoemde interview met Remco van der Plaat door Mark van Seggelen is getiteld ‘Wensen die in Rusland realiteiten werden. Toermalijn en Ita Wegman Opleiding zijn verankerd in Moskou’. Bedenk wel dat dit van ruim zes jaar geleden is:

‘Niet praten, maar beginnen. Als je begint, dan is er iets. Dan besta je. En dat wekt vertrouwen, waardoor mensen iets voor je willen doen. Deze redenering komt van Remco van der Plaat. Mede door zijn inzet bestaat er in Moskou Toermalijn, dagverblijf voor kinderen en volwassen met een verstandelijke handicap, en de Ita Wegman Opleiding.

De verzorgingsstaat in Rusland staat in kleine kinderschoenen. Al begint president Poetin met betere voorzieningen te treffen voor ouderen. “Zij hebben het land opgebouwd en verdienen betere zorg” is zijn redenatie. De mensen met een verstandelijke handicap kunnen nog nauwelijks profiteren van deze ingeslagen weg. Ook de antroposofische gezondheidszorg niet.

Toch kent de antroposofie in Moskou een lange geschiedenis die teruggaat naar de het begin van de twintigste eeuw. Echter lange tijd was de antroposofie in de Sovjet-Unie periode ondergronds en kwam pas met de Perestroika weer boven drijven. Het eerste wapenfeit was de heilpedagogische school Rodnik (1991). Een jaar later kwam de Raphael-school daaruit voort en weer een jaar later begon de Ita Wegman Opleiding en de “klas van Valera”.

Waarderen

Aan de basis van deze twee laatste initiatieven stonden Zina Levina en Remco van der Plaat. De “Klas van Valera” draagt nu de naam Toermalijn. Het dagverblijf heeft een kleine kinderafdeling, een jongerengroepje en een volwassenenafdeling. De kinderafdeling richt zich op onderwijs en ontwikkelingsmogelijkheden van kinderen met een ernstige verstandelijke handicap. Er werken vijftien medewerkers (doorgaans parttime), waarvan het grootste deel de Ita Wegman Opleiding heeft gedaan of daar nu student is. “De ouders kiezen in veel gevallen niet speciaal voor de heilpedagogie. Een enkeling kiest wel bewust. Ze waarderen de wijze waarop we kinderen benaderen, en kunnen dat vergelijken met wat ze elders hebben ervaren. Hun voorkeur gaat dan uit naar de heilpedagogie,” zegt Remco van der Plaat (46).

Remco, “voor mijn geboorte was ik al antroposoof”, werd in 1980 lid van de antroposofische beweging. In zijn eerste baan – hij studeerde rechten – kwam hij in aanraking met mensen met een lichamelijke en verstandelijke handicap. Na uitstapjes als directiesecretaris van een waterleidingsbedrijf en personeel- en organisatie-adviseur koos hij voor een nieuwe invulling van zijn werkleven. Dat werd Camphill Cairnlee House in Aberdeen. Daar ontmoette hij de Russische Zina en daar werd de wens geboren om in Moskou de heilpedagogie op poten te zetten. Een wens die met Toermalijn en de Ita Wegman Opleiding is vervuld. Een wens die dankzij de inzet van Remco tot stand is gekomen. Bij de opzet van de IWO stak hij veel eigen geld in de opleiding. Later heeft hij een jaar in ons land gewerkt om het verdiende geld in de opleiding te stoppen.

Weerloos

Een Nederlander in Rusland. Er zijn meer verschillen dan overeenkomsten tussen beide landen. Een overeenkomst is dat kinderen met een verstandelijke beperking naar een gewone school gaan. Echter voorzieningen voor mensen met een ernstige verstandelijke handicap zijn er nauwelijks, geeft Remco aan. “Er zijn geen scholen en geen ideeën hoe ze deze groep moeten onderwijzen. Ook brengen ze deze kinderen als ze volwassen zijn bij bejaarden onder, waar ze vaak weerloos zijn. Voor deze volwassens is er geen werk.”

Het werken met mensen met een verstandelijke beperking staat niet in hoog aanzien in de Russische samenleving. De salarissen zijn laag, zo’n 100 euro per maand. “De laagst betaalde medewerkers van de metro, als schoonmakers en toezichthouders bij de roltrap, verdienen meer.” Het zijn idealisten, meent Remco. Ondanks de lage betalingen hebben de antroposofische gehandicaptenorganisaties geen problemen om aan medewerkers te komen vanwege het bestaan van de Ita Wegman Opleiding (IWO). “Van degenen die in Moskou in de heilpedagogie werken, volgden ongeveer tachtig procent geheel of gedeeltelijk deze opleiding. Het is de basis voor de ontwikkeling van het heilpedagogisch werk in Moskou en ook in andere plaatsen in Rusland.” Zonder opgeleide medewerkers, geen hoogwaardig heilpedagogisch werk, dat gezien mag worden en zichzelf kan verdedigen als dat nodig is, vindt Remco. “Door de samenwerking van de IWO met de universiteit, krijgen de studenten ook de reguliere vakken. Ze zijn zich veel bewuster van de plaats van de heilpedagogie in het hele veld. Bovendien kunnen ze als volwaardige en professionele gesprekspartner optreden in het contact met de overheid en andere instellingen.”

Erkenning

De heilpedagogie in Moskou krijgt steeds meer erkenning van ouders, overheid en de universiteit. “De regering kijkt naar de resultaten en naar de onderbouwing van wat we doen en die wekken kennelijk vertrouwen.” De overheid waardeert met name het werk met de mensen met een ernstige verstandelijke handicap. De universiteit erkent de samenhangende onderbouwing, de eenheid van visie en praktische handelingen, vindt Remco. “Het ontbreekt in de zorg voor deze mensen aan een samenhangend systeem of geheel. De antroposofie is samenhangend door een eenduidig mensbeeld.”

De ouders van kinderen met een verstandelijke handicap komen uit alle lagen van de bevolking. Vroeger werd druk op de moeder uitgeoefend om na de geboorte afstand te doen van het kind dat mogelijk gehandicapt is. Dat komt nu soms ook nog wel voor. De kinderen waarvan de ouders afstand hebben gedaan, leven in Moskouse weeshuizen. In Moskou kijken veel mensen nog vreemd naar iemand met een verstandelijke handicap, vaak ook met angst, meent Remco. “En bij een deel van de overheidsambtenaren leeft het idee dat het zinloos is om je met kinderen met een ernstige handicap bezig te houden, omdat ze toch nooit een ontwikkeling tonen naar volledige normaliteit”, merkt Remco op. “Ze noemen ze soms ‘plant’. De kinderlijke benadering, kom je ook bij veel ouders tegen. Bij deze groep stuit de benadering van Toermalijn op onbegrip.”

Regels komen in Rusland niet op de eerste plaats. “Het is belangrijker of iemand iets ziet zitten en iets voor je wil doen. Dat gaat zover dat een contract soms helemaal niet wordt nagekomen, omdat de wederpartij niet meer wil. Je kunt dus echt alleen op het menselijk contact bouwen.”

Tsjistije Kljoetsji

Achterover leunen wil Remco niet. De wens van hem en Zina is om een heilpedagogische dorpsgemeenschap op te richten. Vorig jaar werd de gemeenschap Tsjistije Kljoetsji – Heldere Bronnen – haast werkelijkheid. Onverwacht haakte de hoofdsponsor af. Een aantal ouders heeft nu de draad opgepakt.

“Ze zijn zeer actief en gaan er voor. Al beginnen we met drie of vier kinderen in een huis. Dat maakt niets uit. Er moet een begin zijn en dan kun je de boer op. Dan besta je.” In zijn stem klinkt geen twijfel door, of Tsjistije Kljoetsji er komt. Dat komt er.’

En in een kader staat er bij dit interview:

‘Functies
De functies van Remco van der Plaat zijn: voorzitter van de Lemniscaat Stichting, werkplaatsleider van de kaarsenwerkplaats in Toermalijn, organisator en studiebegeleider in de Ita Wegman Opleiding en organisator van Tsjistije Kljoetsjie.

Financiën
Gezondheidszorg en Rusland. In dit rijtje hoort geldgebrek. “Er is altijd meer geld nodig, en als we meer geld hadden konden we meer doen. Maar aan de andere kant ben ik heel tevreden met de reacties die we krijgen op ons werk, ook financieel. De Stichting Helias is voor ons een heel belangrijke ondersteuning.”

Volgens Remco van der Plaat is het steeds belangrijker om van de Russische overheid geld te krijgen. Gesprekken zijn gaande met een fondswerver en met Sociale Zaken van Moskou over de financiering voor Toermalijn. Dit is te meer belangrijk, vanwege de komst van de euro, waardoor de prijzen in Rusland sterk zijn gestegen. “Onze projecten zijn in de toekomst zeker niet meer te financieren vanuit kleine buitenlandse schenkingen. Op dit moment kan dat gelukkig nog wel, en zijn die kleine schenkingen ook hard nodig.”

Als de Russische overheid geld geeft aan een instelling of organisatie dan kan het ministerie invloed uitoefenen. “De overheid kan dan bijvoorbeeld bepalen wat de populatie is van Toermalijn. Langzamerhand is er een kentering gaande. De autoriteiten nemen steeds meer het Westers model over. Subsidie verstrekken zonder daadwerkelijk een vinger in de pap te willen hebben.”

Toermalijn is te ondersteunen via: rekeningnummer 7727098 t.n.v. Stichting Helias, De Bilt, onder vermelding van Toermalijn.’

Stichting Helias heeft geen eigen website. Maar op de website van het Internationaal Hulpfonds is wel dit reisverslag te lezen, ‘Bezoek aan Moskou, door Gooyke van der Schoot’. Dat is van veel recenter, namelijk maart 2009:

‘Reisverslag van mijn bezoek aan Moskou

Door Gooyke van der Schoot

In Moskou staat het dagcentrum voor heilpedagogie en sociaaltherapie Tourmalijn. Zie www.turmaline.ru. Remco van der Plaat, een Nederlandse heilpedagoog, is getrouwd met Zinaida Levina. Samen met een kleine groep hebben ze de Stichting Lemniscaat opgericht. Deze stichting behartigt onder andere de belangen van het dagcentrum en van het Ita Wegman Opleidingscentrum dat opleidingen realiseert voor heilpedagogie en muziektherapeuten.

Samen met mijn collega op het Heilpedagogisch Kinderdagcentrum Ilmarinen, Albina, bracht ik een bezoek van 21 tot 29 maart 2009 aan Tourmalijn en het opleidingscentrum. Albina doet ritmische massage op Ilmarinen en is twintig jaar werkzaam geweest als kinderarts in Kazachstan.

De opleiding muziektherapie van het Ita Wegman Opleidingscentrum.

De opleiding voor muziektherapie begon in juni 2008 met een introductiecursus en in november met een eerste blokcursus. De deelnemers worden opgeleid voor het werk met personen met een beperking, voor therapeutische hulp aan kinderen in het gewone onderwijs en bij medische problemen van kinderen en volwassenen.

In schoolvakanties wordt gedurende drie jaar in blokken les gegeven. Daarna volgt een stageperiode. De studenten kwamen behalve uit Moskou, Smolensk en Sint-Petersburg, ook uit Siberiё, Wit-Rusland en Armeniё. Hun instapniveau was verschillend, voor sommigen was dit het eerste blok, voor anderen het tweede. Maar allen waren ze zeer geïnteresseerd.

Van de heilpedagogische opleiding zijn er al afgestudeerden. Verschillende vrouwen werken in reguliere organisaties, soms in leidende posities. Een aantal probeert in deze situaties het heilpedagogische onderwijs te introduceren en te realiseren. Soms moet dit met enige aanpassing in de terminologie. De studenten uit Wit-Rusland wilden graag met de kinderen, hoofdzakelijk in de kleuterleeftijd, de adventspiraal doen. Maar binnen hun instelling is verwijzing naar religie niet toegestaan. Daarom noemden ze het een lichtfeest, in afwachting van de terugkerende zon in deze donkere dagen. Ze waren daarna genoodzaakt het adventstuintje zeven keer te herhalen, omdat veel medewerkers het voor de groep kinderen waarmee zij werkten, ook wilden.

Een student uit Komi, in het noorden van Rusland, kreeg bezoek van een regionale minister van sociale zaken. Deze was zeer enthousiast over haar werk en kon er maar niet toe komen om weg te gaan. Twee andere studentes gaven hun baan in een reguliere instelling op om een eigen initiatief in Tjseboksari op te zetten. Inmiddels hebben ze een pand gevonden waarin dit plaats kan vinden. In afwachting hiervan werken ze met kinderen aan huis.

Gedurende vier dagen gaf ik twee lessen van anderhalf uur op deze opleiding en hoop zo deze zeer gemotiveerde mensen een stapje verder te brengen.

Toermalijn, het dagcentrum voor heilpedagogische kinderen en sociaaltherapie.

In 2003 is Tourmalijn opgericht. Momenteel vinden zo’n 45 kinderen en volwassenen er een toevlucht. Voor velen is het de enige plek in deze gigantische miljoenenstad waar ze met hun problemen terecht kunnen en een menselijke benadering ontmoeten. Officieel staan ruim tien miljoen inwoners geregistreerd, maar de schatting is dat het er wel achttien miljoen kunnen zijn.

De huisvesting is op de begane grond van een flat met een kelder waar geen daglicht komt. De ruimtes zijn ongeschikt, maar iets geschikts vinden in deze stad is heel moeilijk. Dus men was blij dat deze ruimte gratis ter beschikking werd gesteld enige jaren geleden. De schrik was groot toen begin 2007 aangezegd werd dat deze ruimte aan het eind van dat jaar ontruimd moest zijn. Dankzij een invloedrijke relatie bij de overheid zitten ze er nog, maar dat ze hier niet kunnen blijven is duidelijk.

De meest ideale situatie is als de stichting over een groot gebouw zou kunnen beschikken, waarvan een derde deel commercieel verhuurd kan worden. Dit geeft een financieel stabiele basis en een zekere huisvesting voor het dagcentrum en de opleidingen. Er wordt actie ondernomen om dit te realiseren.

Voor kinderen en jongeren tot achttien jaar biedt Toermalijn een schoolprogramma. Voor kinderen met een meervoudige handicap is geen plaats in de gespecialiseerde zorg in Rusland, waar men zich bij voorkeur op één probleem tegelijk concentreert.

Men beschikt over één klaslokaal dat intensief wordt gebruikt. Twee keer per week zit er de oudste klas, de pubers en drie keer per week komen de kinderen uit de middengroep. Van tien tot drie uur zijn ze aanwezig. De jongste groep komt twee keer per week van vijf tot zeven uur. Zelf voor deze zwakke groep loont het om voor zo’n beperkte tijd een uur of langer door de spits heen te reizen en weer terug.

Tourmalijn wordt gedragen door twintig gemotiveerde en enthousiaste medewerkers. Vijftien werken er fulltime. Iedereen krijgt hetzelfde inkomen, afhankelijk van het aantal gewerkte dagen. Dit blijkt goed te werken: velen zijn vanaf het begin bij het initiatief betrokken. Helaas zijn de inkomens te laag: € 330 per maand. Dat is te weinig voor een gezin met kinderen. Het leven in Moskou is bijna even duur als in Nederland...

Als portefeuillehouder “Oost-Europa”, waaronder dit project valt, van het Internationaal Hulpfonds, wil ik deze Stichting Lemniscaat graag onder uw aandacht brengen. Het vormt de kern van de Russische helipedagogie. De studenten, die een van staatswege erkend diploma krijgen dragen er zorg voor dat antroposofie in de zorg voor het curatieve kind zichtbaar wordt. Zo kunnen steeds meer kinderen een menswaardige vorm van begeleiding krijgen. Dat dit vrijeschoolonderwijs op maat heet, is bijzaak.

Als u hier een bijdrage aan wilt leveren, stort dan op nummer 212195050 van het Internationaal Hulpfonds tav Moskou, code 9334.’

Nog recenter is het bericht in De Digitale Verbreding nr. 13 van 16 december 2009, ‘Bezoek aan Moskou’:

‘De website Antrovista publiceerde in december een reisverslag van Nelly en Nico Engelaer. Zij reisden naar Moskou en maakten kennis met Russische heilpedagogische initiatieven. Zoals Toermalijn in Moskou en Chistye Klyutchi. Zij schreven onder meer:

“Al een aantal jaren hebben we, mijn vrouw Nellie en ik, aan Remco van der Plaat en Zina Levina beloofd om eens naar Moskou te komen. Wanneer zij in Nederland zijn, hebben we altijd contact en ze logeren regelmatig bij ons. Bovendien zit ik samen met Barbara Berns in de Werkgroep Moskou, die valt onder Stichting Helias. Helias ondersteunt de heilpedagogische en sociaaltherapeutisch initiatieven in oost Europa. Voor Moskou is dat de Stichting Lemniscaat, die de heilpedagogische opleiding verzorgt en Toermalijn heeft opgericht, een dagverblijf voor mensen met een verstandelijke handicap. Verder zijn Remco en Zina de grondleggers van de nieuwe Camphillgemeenschap Chistye Klyutchi, die in Peresvetovo, 30 km oostelijk van Smolensk zal verrijzen. Het eerste woonhuis van waaruit vervolgens de bouw verder zal worden georganiseerd is momenteel in aanbouw. (...)

Remco en Zina hebben een heel programma voor ons bezoek aan Moskou van 17 tot en met 25 oktober 2009 gemaakt. Remco zelf, de directeur Rudolf Grigoryan en de boekhoudster Katya Baitsur hebben ons elk een dag door Moskou rondgeleid. Een dankbare ervaring.”

Via deze link leest u hun reisverslag, en ook hoe u het werk in Rusland kunt steunen via stichting Helias: reis_naar_moskou.pdf’

Nu heeft zich dus ook NRC Handelsblad in deze berichtgeving geschaard. En kijken we niet vreemd op als we daar het volgende lezen:

‘“Meestal zijn er in gewone internaten maar twee verzorgsters en twee verpleegsters op zeventig patiënten”, zegt Van der Plaats. “Met zo’n kleine bezetting kunnen die begeleiders weinig voor die gehandicapten doen. Bij ons is dat anders. Wij hebben dagelijks plek voor achttien gehandicapten, terwijl de begeleiding één op één is. En anders dan Russische instellingen waar de neiging bestaat gehandicapten in hokjes te stoppen, integreren wij mensen met verschillende handicaps, zoals autisme, epilepsie en Downsyndroom.”

Inmiddels heeft Toermalijn ook een opleiding tot sociaal therapeut opgezet aan de Moskouse Pedagogische Universiteit en bouwt ze samen met andere particuliere instellingen een speciaal dorp in de buurt van Smolensk, Schone Bronnen genaamd. “Daar kunnen volwassen verstandelijke gehandicapten onder begeleiding gaan wonen als hun ouders zijn overleden en er niemand meer is om voor ze te zorgen”, zegt Van der Plaats. “Hun verblijf kan worden gefinancierd met de 234 euro die ze per maand als invaliditeitsuitkering krijgen.”

In de zaal staan de gehandicapten en hun begeleiders intussen in een kring. “Ik zie de zon, de zon ziet mij, zeggen ze in koor. Ik zie de lucht, de lucht ziet mij. Ik zie de aarde, de aarde ziet mij. Goedemorgen.” De kleine Kristina begint hard te klappen, waarop de 25-jarige Valeri, die net zijn kniebroek heeft aangetrokken, zijn ogen dichtknijpt en zijn handen om zijn oren slaat. “Hij is heel gevoelig voor geluid”, zegt begeleidster Olga.

Hierna zwermt iedereen uit naar de kaarsen-, keramiek-, vilt- of houtwerkplaats. En in het leslokaal krijgen de spastische Zjenja en Sasja in hun rolstoeltjes taal- en muziektherapie.

In een belendend hokje zit directeur Rudolf Grigorjan, een voormalig chemicus, over de verbouwingsplannen van het dagverblijf gebogen. “Het schiet niet op”, zegt hij. “Want het gemeentebestuur wil ook andere instellingen op de ruimte laten intekenen en een competitie uitschrijven, terwijl de wet dat verbiedt. Als we pech hebben, moeten we straks nog plaatsmaken voor een sportorganisatie.”’

Zo zijn we helemaal bij wat betreft de ontwikkelingen in Moskou op het gebied van heilpedagogie en sociaaltherapie.