Islamitisch

Om aan de behoefte aan inhoud tegemoet te komen (zoals geuit door Joep Eikenboom afgelopen woensdag bij ‘Spreken’), vandaag weer eens een lekker degelijke kost. Daarvoor kan ik te rade gaan bij het antroposofische maandblad ‘Die Drei’, dat elke maand op zijn website de inhoudsopgave plaatst, met daarbij vaak ook (delen van) enkele artikelen. Wat er in ieder geval op internet gezet wordt, zijn de boekbesprekingen van die maand. Uit het julinummer wil ik de drie eerste recensies gewoon overnemen. Het is weer in het Duits, dat wel.

Het interessante is dat het eerst besproken boek over de oude Arabisch-islamitische filosofie- en wetenschapsopvatting van Averroës gaat, uit de twaalfde eeuw, en dat de recensent Bruno Sandkühler is, een (antroposofische) autoriteit op dit gebied. Het tweede boek wordt besproken door Günther Röschert, een in wezen kritisch persoon die zich ook in deze materie heeft verdiept en een grote kennis heeft van de islam. Het gaat om ‘Anthroposophie und Judentum. Perspektiven einer Beziehung’, onder redactie van Ralf Sonnenberg. Op 10 april had ik in ‘Niveau’ al een uitgebreide bespreking hiervan door Wolfgang Vögele weergegeven. Maar hier spreekt toch meer een kenner.

Het derde boek nu is er eentje van Günther Röschert zelf, ‘Für die Sache Gottes. Der Islam in anthroposophischer Sicht’, en wel de tweede herziene en uitgebreide druk. Dit wordt besproken door Bruno Sandkühler! Ze nemen elkaar de maat... Deze drie recensies achter elkaar leveren dus een leuke kruisbestuiving op, bovendien nemen de heren geen blad voor hun mond, dus kan de lezer best wat vuurwerk verwachten. Ze stellen elkaar vragen die kunnen leiden tot een wetenschapsontwikkeling die nodig gewenst is, zeker ook in het antroposofische kamp. Lees en overtuig u zelf:

‘Averroes

Averroes: Die entscheidende Abhandlung und die Urteilsfällung über das Verhältnis von Gesetz und Philosophie. Mit einer Einleitung und kommentierenden Anmerkungen versehen; übersetzt von Franz Schupp. Arabisch-deutsch. Felix Meiner Verlag, Hamburg 2009, 338 Seiten, 68 EUR.

Averroes: Über den Intellekt. Auszüge aus seinen drei Kommentaren zu Aristoteles‘ De anima. Arabisch-lateinisch-deutsch; herausgegeben, übersetzt, eingeleitet u. mit Anmerkungen versehen von David Wirmer. Herder Verlag, Freiburg-Basel-Wien 2008 (Herders Bibliothek der Philosophie des Mittelalters, Bd. 15), 424 Seiten, 45 EUR.

Das allgemeine Bewusstsein geht heute dahin, dass Wissenschaft in der Regel gleichgesetzt wird mit Realität und Gewissheit, Religion dagegen mit Zweifel und Einbildung. Im 12. Jahrhundert war es eher umgekehrt: Wissenschaft als das zunächst »nur« Gedachte erschien unsicher gegenüber dem Wahrheitsanspruch der religiösen Offenbarung, bevor man in der Folgezeit das Vertrauen immer mehr in die materiellen Naturprozesse setzte. In dieser Entwicklung spielt die arabische Vermittlung aristotelischen Denkens eine entscheidende Rolle, und hier wiederum stehen Averroes und Thomas von Aquin an vorderster Stelle. Außerhalb einer sprachkundigen Fachwelt war es bisher nur sehr begrenzt möglich, sich von diesem Ringen um ein wahrheitsgemäßes Welt- und Menschenbild ein eigenes Urteil zu bilden. Nun sind bei Herder und im Felix Meiner Verlag in rascher Folge grundlegende Texte in deutscher Übersetzung erschienen, von denen hier zwei vorgestellt werden.

Durch seine Ansichten über die Natur des menschlichen Denkens und sein Verhältnis zum Körper löste Averroes die berühmte Reaktion des Thomas von Aquin und eine breite Diskussion in der abendländischen Scholastik aus. Vor allem ging es dabei um die Frage, ob die menschliche Geistseele individuell existiere oder ob sie der ganzen Menschheit gemeinsam sei. Im Lauf seines Lebens setzte sich der andalusische Universalgelehrte immer wieder mit der Seelenlehre des Aristoteles auseinander, und es entstanden drei Kommentare unterschiedlicher Länge. Die Ausgabe des Herder Verlags enthält wichtige Teile dieser Kommentare in vorbildlicher Edition – wie überhaupt die Reihe »Bibliothek der Philosophie des Mittelalters « wichtige arabische und jüdische Quellen des 11.-13. Jahrhunderts zugänglich macht.

Es wird zwar nicht allzu viele Leser geben, die wie David Wirmer nahezu alle für ein solches Studium relevanten Sprachen beherrschen, aber dennoch ist die mehrsprachige Ausgabe nebst den breit angelegten Literaturangaben sehr zu begrüßen; sie ermöglicht auch dem Fachmann ein eigenes Urteil bei schwierigen Textstellen. Eine grundsätzliche Frage bei allen scholastischen Texten entsteht schon bei den zentralen Begriffen wie intellectus, intelligentia, ratio etc., zumal Intellekt im Deutschen heute eine bestimmte Färbung hat, die es im Mittelalter so nicht hatte. Leider fehlen bisher Ausgaben von Werken wie den Distinctiones des Alanus ab Insulis, die für eine entsprechende Übersetzungssystematik hilfreich wären. An manchen Stellen wird man sich also fragen, ob Begriffe wie arabisch ‚aql oder lateinisch intellectus nicht schlicht als Denken oder Geist zu verstehen sind (z.B. S. 83/84). Eine Urteilsbildung dazu wird dem Leser nicht nur durch die Originaltexte, sondern auch durch das umfangreiche Nachwort erleichtert, in dem Wirmer u.a. ausführlich auch auf die oben erwähnte Frage der Individualität eingeht.

In dem Averroes-Band des Meiner Verlags bilden Text und Übersetzung der »Entscheidenden Abhandlung « den Mittelteil. Eine sehr ausführliche Einleitung stellt den zeit- und philosophiegeschichtlichen Hintergrund dar, umfangreiche Anmerkungen und Anhänge bilden den Schluss. Angesichts der gewichtigen Ausführlichkeit und des wissenschaftlichen Anspruchs (wie auch des erheblichen Preises) wird man sich fragen, an welche Leserschaft Franz Schupp gedacht hat. Einerseits werden Begriffe wie auch Arabische Ausdrücke und Pluralformen in Klammern oder Anmerkungen erläutert, die dem Fachmann ohnehin klar sind, andererseits sind für den Laien notwendige Erklärungen in so akribischer Ausführlichkeit gehalten und mit unendlichen sich wiederholenden Literaturverweisen versehen, dass manchem Leser der Mut sinken könnte und er sich dann auf den Mittelteil mit dem eigentlichen Abhandlungstext zurückziehen wird. Der Rezensent schmunzelt, wenn er eine auf Averroes gemünzte Aussage als Ermahnung an den Herausgeber liest: »...ein öffentliches, an alle gerichtetes Dokument, das somit auch nur das enthalten kann und darf, was allen nicht nur zugänglich, sondern auch verständlich ist« (S. LXIV).

Zweifellos hat Schupp Recht, wenn er mehrfach betont, dass es sich hier sprachlich und methodisch um eine fatwa, ein Rechtsgutachten handelt. Dennoch ist es auch ein philosophisches Dokument, dessen Aussagen und Gedankengänge den heutigen Leser weniger in seinem juristischen, als in seinem geistesgeschichtlichen Gehalt interessieren. Es geht unter anderem um die Frage des offenbaren und des verborgenen Sinns im Koran. Höchst aktuell ist dabei die Forderung, dass eine Interpretation nur im Kontext einer bestimmten Epoche erfolgen darf. Averroes sieht einen Grund für die Mehrschichtigkeit des Koran in der »Verschiedenheit der natürlichen Veranlagungen der Menschen und in der Unterschiedlichkeit ihrer Fähigkeiten...« (§14). Das bedeutet, dass eine Beweisführung nicht für das große Publikum taugt; wissenschaftliche und philosophische Ergebnisse dürfen nur denen zugänglich sein, die dafür die nötigen Voraussetzungen besitzen; der Masse der Bevölkerung stehen nur leicht verständliche Erkenntnisse und Lebensvorschriften zu (§ 16). Hinter all diesen Fragen steht immer die Definition des idjma‘, der Konsensbildung innerhalb der islamischen Gemeinschaft, und des idjtihad, der eigenen Urteilsbildung. Averroes musste als Rechtsexperte sprechen, um ein Problem behandeln zu können, bei dem es letztlich um die Zulässigkeit eines freien Denkens im Islam ging. Im Rückblick können wir fragen, ob der heutige Bewusstseinsstand der islamischen Bevölkerung und damit der auf extremer Vereinfachung beruhende Fundamentalismus womöglich ohne diese über Jahrhunderte gepflegten Einschränkungen anders aussähe.

Bruno Sandkühler

Anthroposophie und Judentum

Ralf Sonnenberg (Hrsg.): Anthroposophie und Judentum. Perspektiven einer Beziehung, Info3 Verlag, Frankfurt/M. 2009, 174 Seiten, 14,80 EUR.

Das Buch ist in der Reihe »Kontext« des info3-Verlags erschienen. Wie aus dem Untertitel und aus dem Geleitwort von Jens Heisterkamp zu entnehmen, war beabsichtigt, dem Vorwurf des Antijudaismus in der anthroposophischen Bewegung zu begegnen und an einige jüdische Anthroposophen zu erinnern.

Der Essay des Herausgebers Ralf Sonnenberg über Rudolf Steiners Sicht des Judentums ist die erweiterte und aktualisierte Fassung eines Beitrags im Jahrbuch für anthroposophische Kritik 2000. Eine weitere Fassung des Beitrags erschien im Jahrbuch für Antisemitismusforschung 2003. Die Arbeit Sonnenbergs ist vorbildlich informierend. Man kann wohl annehmen, dass das Thema der Begegnung Steiners mit dem Judentum und der Fehlurteile Steiners nunmehr hinreichend abgearbeitet ist.

Auf Sonnenbergs Aufsatz folgt zunächst ein Beitrag von Lorenzo Ravagli, der einen Überblick gibt über die Erwähnungen von »Jahwe-Elohim « im Werk Rudolf Steiners. Was ein bekennender Jude zu den Darstellungen Steiners zu sagen hat oder hätte, erfährt man nicht. Es folgen fünf Beiträge archivalischen Inhalts (über Ernst Müller, Martin Buber, Hugo Bergmann, Victor Ullman und andere). Den Abschluss bildet ein Essay von János Darvas mit dem Titel »Spirituelle Praxis als Einigungsprozess. Zur Esoterik des Ich in der Anthroposophie und der Kabbala«. In außerordentlich kenntnisreicher Art verfolgt der Autor den Weg der jüdischen Mystik, vorwiegend der Kabbala, im Verhältnis zur Anthroposophie. Er bietet den Ansatz einer vergleichenden Esoterikforschung und bezieht die Sephirotlehre mit ein unter besonderer Berücksichtigung der »Schechina«. Die großartige Arbeit kulminiert im Entwurf einer Esoterik des Ich als Konvergenzpunkt des mystischen Judentums und der Anthroposophie.

Durch die insgesamt neun Beiträge des Buches ist Heisterkamps Vorgaben Genüge getan. Es bleibt aber eine herbe Enttäuschung über das Buch, gerade weil es sich um eine erste Veröffentlichung über Anthroposophie und Judentum handelt. Ist das alles, was heute und im Rückblick über dieses Thema zu sagen Ist?

Die wichtige und längst zu stellende Frage, wie es die Vertreter der Anthroposophie Rudolf Steiners mit dem Judentum als Volksgemeinschaft, mit seiner tragischen Geschichte und mit dem Judaismus als Religion halten, erschöpft sich keineswegs durch kritische Betrachtungen zu Steiners verstreuten Aussagen und durch die Identifizierung einiger jüdischer Gesellschaftsmitglieder aus älterer Zeit. Wie lebte das Judentum in den anthroposophisch assimilierten Mitgliedern in Rudolf Steiners Umgebung und der späteren Jahre (z.B. Arenson, C. Unger, Strakosch, Hiebel, König, Thieben, Büchenbacher, Fränkl, Glas, Schubert, G. Unger)? Wie stehen die anthroposophischen Mitglieder allgemein zum Judentum in geistiger und politischer Hinsicht? Was kann von den anthroposophischen Gründungen in Israel an Erfahrungen beigetragen werden? Welche Bedeutung wird dem nachchristlichen rabbinischen Judentum und seinen Schriften beigemessen? Welche geistesgeschichtliche Bedeutung haben u.a. die pharisäische, die Merkaba-Mystik und die lurianische Kabbala etwa in der Darstellung Gershom Scholems, letztere im Verhältnis zu Steiners Die Geheimwissenschaft im Umriss? Wie steht die anthroposophische Bewegung zur Bibel des ersten Testamentes, zum jüdischen Monotheismus des ersten Gebots, zu Jahwe als Schöpfergott? Welche christologische Bedeutung hat es, dass Jesus Jude war?

Diese und andere Fragen zeigen, in welchem Ausmaß die von Ralf Sonnenberg herausgebrachte Schrift hinter den seit Jahren bestehenden Erwartungen zurückbleibt. Doch soll mit dieser Bemerkung nicht Undank und Unbescheidenheit verbreitet werden. Nachdem ja immerhin ein Anfang gemacht ist, könnten weitere Arbeiten folgen.

Günter Röschert

Ein Gesprächsangebot

Günter Röschert: Für die Sache Gottes. Der Islam in anthroposophischer Sicht, 2. überarbeitete und wesentlich erweiterte Auflage, Novalis Verlag, Quern-Neukirchen 2010, 136 Seiten, 16 EUR.

Der Band vereinigt elf Essays aus einer zwanzigjährigen Beschäftigung mit dem Thema. Die Anordnung entspricht der Reihenfolge der Entstehung, doch macht Röschert bereits im Vorwort darauf aufmerksam, dass damit Wiederholungen gegeben sind und wohl auch nicht eine systematische Entwicklung erwartet werden darf. Insgesamt setzen die Beiträge beim Leser ein hohes Maß an Vorbildung und Eigenbemühen voraus, denn wenn auch für die historischen Grundlagen meist die nötigen Daten und Fakten gegeben werden, so werden Zusammenhänge weniger entwickelt, als in aphoristischer Form komprimiert dargeboten, häufig in Form offener Fragen. Das kann dann verwirrend wirken, wenn z.B. von einer islamischen Ablehnung der Trinität auf christlichen Konzilien gesprochen wird (12), wenn gesagt wird, dass »der Christus Jesus der synoptischen Evangelien nicht ohne Weiteres der zweiten Person der Trinität gleichgesetzt werden darf« (97) oder (49) eine Reihe von wesentlichen Fragen gestellt wird, die aus dem Koran und den Hadithen beantwortet werden könnten, was der Leser aber in der Regel nicht wissen kann. Auf diese Weise enthalten die Aufsätze eine Fülle von hochinteressanten Gedanken, nur leider in so extremer Verdichtung, dass sie allzu oft einfach als Feststellungen erscheinen, zu denen man sich Begründungen wünschen würde. So kann der Eindruck entstehen, Röschert bereite ein Gespräch vor, in dem der Gesprächspartner noch erwartet wird, der zwischen den rasch wechselnden Themen Genaueres erfragt, Überlegungen beiträgt und gelegentlich auch etwas richtigstellt.

Ist tatsächlich in der islamischen Mystik Mohammed ein Devotionsziel, dem »Logoseigenschaften zugeschrieben« werden (19)? Hat die »Jesulogie des Koran die angeschnittenen Fragen weltgeschichtlich offengehalten?« (24) – man denke an die Bemerkung zum Kreuzestod (Sure 3,48; 4,156) oder den Ausdruck »ein Wort und ein Geist Gottes« (Sure 3,34 und 40; Sure 4,169). Etwas mehr Ausführlichkeit wünscht man sich an so zentralen Stellen wie dem angedeuteten Beitrag des Islam zur Entstehung des neuzeitlichen Europas (22), zur Bildung der Schia (40), wo das zweite Kriterium der Prophetennachfolge nicht erwähnt ist, so dass die Ursache des folgenschweren Bürgerkriegs unklar bleiben muss, oder bei der Erwähnung der Vorgänge »nach den Weltkriegen« auf Seite 42, bei denen doch 1917-19 durch die willkürlichen Grenzziehungen der Kolonialmächte die Keime zu späteren Konflikten gelegt wurden, für die zunächst gar nicht der Islam verantwortlich war, die aber dann sein Bild nachhaltig prägten. Solche Nachfragen werden dringlicher, wenn Röschert sagt, im islamischen Kulturbereich wären die Naturwissenschaften steckengeblieben (47), was angesichts der grundlegenden Leistungen islamischer Naturforscher im neunten bis und dreizehnten Jahrhundert auf die Zeit nach dem Mongolenstrum eingeschränkt werden müsste – ebenso wie die Bemerkung: »Averroes ... wirkte nicht mehr auf den Islam« (76), wo doch seine Fatwa, sein Rechtsgutachten zum Verhältnis von Philosophie und Theologie und andere Schriften gerade im islamischen Umfeld weitreichende Folgen hatten.

Kleinere Korrekturen, die wohl zum Teil dem Lektorat zuzuschreiben sind, wären bei islamischen Begriffen und Schreibungen notwendig; so ist schon im Impressum aus der Basmala, der den Suren voranstehenden Anrufung, eine Bismulla geworden, aus dem Djihad ein gihad, aus dem Dar ul-Islam ein Dar us-Islam (auf S. 151 dann richtig). Nicht als Muslim wird Abraham im Koran erwähnt, sondern als Hanif, was dem von Röschert kurz zuvor eingeführten hebräischen Zaddiq entspricht: ein Gottgläubiger, Frommer. – Gut wäre ein Hinweis gewesen auf unterschiedliche Verszählungen in Koranausgaben – Röschert zitiert nach der Henning-Übersetzung, während andere, z.B. die neue Übertragung von Bobzin wie auch der arabische Koran leicht abweichen.

Insgesamt werden die hier erneut vorgelegten Aufsätze zunächst eher von einem anthroposophischen Publikum aufgenommen und diskutiert werden. Die bei der Erstveröffentlichung geäußerte Kritik beruhte zu einem großen Teil auf eingewurzelten Vorurteilen; um ihnen wirksam zu begegnen, wäre wohl eine systematische Behandlung der aufgegriffenen Themen notwendig, in der alle Aussagen und Annahmen nachvollziehbar begründet und die Quellen differenziert gewichtet sind. Dann könnte die Darstellung auch vor einer allgemeinen Leserschaft bestehen. Solche Voraussetzungen erfüllen am besten die Aufsätze »Wie verhält sich der Anthroposoph gegenüber nicht-christlichen Religionen? Das Beispiel des Islam« – Mitverfasser: Wilhelm Maas (90-104) und »Djihâd und die Pluralität der Religionen« (126-131).

Im Islam gibt es das Prinzip der Niya, der rechten Intention. Auf das vorliegende Buch angewendet, kann man die Gedanken voll bejahen, mit denen der abschließende Ausblick endet: »Im Beginn des 21. Jahrhunderts ist eine auf Sympathie und geistige Offenheit gestützte Sichtweise, wie sie von der Anthroposophie her erreicht werden könnte, ein Gebot der Stunde für alle Länder der Erde, ein Gebot der spirituellen Brüderlichkeit, zuerst in der eigenen Seele.«

Bruno Sandkühler’

En, heb ik te veel gezegd? Overigens, ‘Die Drei’ is natuurlijk ook gewoon te koop (want voor niets gaat de zon op), in Nederland in de paar gespecialiseerde antroposofische boekhandels, in ieder geval in Den Haag en Zeist, weet ik uit eigen ervaring. Oja, de boekbesprekingen gaan hierna gewoon door, twaalf bladzijden lang. Zo komt ook het boek over Elisabeth Vreede door Peter Selg langs (hier kwam het ter sprake op 13 februari), maar door Steffen Hartmann van enige kritiek voorzien, en het boek van de Nederlander Marcel Nordlohne die in het Duits schrijft over het toeval (waar ik nog helemaal geen aandacht aan heb geschonken), dat eveneens een flinke kritische behandeling krijgt.

Opinie

Dinsdag 27 juli had ik het in ‘Lijfstraf’ nog over de situatie op de Belgische vrijeschool in Leuven, volgens Het Nieuwsblad en De Standaard. Ramond De Jonghe, die er blijkbaar vlak naast woont, schreef bij dit bericht als commentaar:

‘Ja, zo ken ik ze weer, die van hier bij mij om de hoek.
Ik heb op mijn site trouwens een reactie geschreven over wat Lieve Vansintjan in de krant komt declameren.
Er komt denk ik nog een staartje aan dat verhaal.’

Met dat staartje zal hij vast gedoeld hebben op het opinieartikel in De Standaard twee dagen later. Onder de rubriek ‘Opiniemakers’ viel namelijk de bijdrage ‘Steinerschool’ te lezen van een auteur, over wie de krant merkwaardigerwijs vermeldde:

‘Naam en adres bekend. De briefschrijver publiceerde onder de schuilnaam Ramon De Jonghe “Focus op de steinerschool”.’

Ramond De Jonghe een schuilnaam? Dat is nieuw voor mij. Nou ja, we weten wie ermee bedoeld wordt. Hij schrijft:

‘De steinerschool van Leuven heeft het zwaar te verduren. Ze komt nu voor de derde keer in drie jaar tijd negatief in de media. Je kunt dat betreuren, maar daar is meestal wel een reden voor. Bijvoorbeeld wanneer structurele problemen blijven aanslepen en ouders het gevoel hebben dat ze bij dringende vragen rond hun kinderen voortdurend wandelen worden gestuurd. Dan komt er altijd wel een moment dat iemand hulp zoekt buiten de school.

De laatste jaren krijgt de steinerschool ook wereldwijd veel kritiek. Zowel ouders, onderwijskundigen als journalisten beginnen zich almaar meer vragen te stellen bij de werking van deze methodeschool die uitgaat van de antroposofie, een leerstelsel gebaseerd op de helderziende waarnemingen van de Oostenrijkse esotericus Rudolf Steiner (1865-1925).

Rond de steinerschool hangt een metersdikke mist waarin antroposofen, de mensen achter het gordijn, onder het mom van onderwijs hun project antroposofie proberen te realiseren. Op zich niets mis mee als die ideeën zouden worden getoetst aan de werkelijkheid en eventueel zouden worden bijgesteld, bewerkt of zelfs verworpen. Dat gaat zo met ideeën: er zijn goede en slechte. Maar antroposofen kennen geen slecht idee van Steiner. Er hoeft dus ook niets te worden aangepast. Kortom: wij zitten anno 2010 opgescheept met scholen waar men min of meer werkt aan de hand van de tijdgeest van 1919.

Verbaast het dan nog dat steinerscholen en met hen antroposofen door critici steeds maar weer worden gewezen op: onwetenschappelijkheid, onverantwoorde pedagogie, gebrekkige didactiek, toepassen van lijfstraffen, sektarisme en het in stand houden van een rassenleer die blanke Europeanen als “volwassener” ziet dan andere volkeren?

Toch kan de steinerschool nog genieten van het imago dat ze decennialang bij het grote publiek heeft opgebouwd. En wat voor één. “Kinderen kunnen er al spelende leren rekenen, lezen en schrijven; veel tekenen en schilderen; muziek maken en toneel spelen. Onderwijs voor hoofd, hart en handen.” Zo wordt vaak over de steinerschool gedacht.

Wat argeloze ouders wel heel vlug te weten kunnen komen, is dat in de steinerschool niet altijd zo'n positief klimaat heerst als men wil doen uitschijnen. Men wijst bijvoorbeeld een aantal zaken die bij kinderen geliefd zijn resoluut af. Géén televisie, géén computer, géén viltstiften, géén voetbal, géén plastic speelgoed (Lego), géén frisdranken (Coca Cola, foei!), en géén mediahypes, om maar wat op te noemen. In ieder geval: heel veel “géén”. Kinderen die toch willen meegaan in de stroom van de moderne tijd en bijvoorbeeld thuis televisie kijken of (bouw maar een brandstapel) computerspelletjes spelen, doen daar meestal op school wijselijk het zwijgen toe.

Nog een nuance: kinderen mogen in de steinerschool helemaal niet zomaar doen wat ze willen. Gezag speelt een heel grote rol. Een belangrijk kenmerk dat de steinerschool onderscheidt van reguliere scholen is juist de autoriteit van de leraar, die als leidsman voor de kinderen op een hoger plan staat. Dat een dergelijke verheven positie een gevoel van onaantastbare handelingsvrijheid met zich kan meebrengen, is dan helemaal geen vergezochte gedachte. Ik denk dan in de eerste plaats aan de meest absurde manieren van straf geven.

Tegen sceptici hebben de steineradepten één krachtig argument: “Wij zijn door het ministerie van onderwijs erkend en gesubsidieerd en wij mogen getuigschriften en diploma's uitreiken (en we hebben geen zittenblijvers).” Toch verwondert het niet dat er ouders zijn die na verloop van tijd tot de conclusie komen dat ze zich hebben vergist of het gevoel hebben dat ze flink in het ootje zijn genomen.’

De oorspronkelijke, volledige brief is, zoals Ramon De Jonghe dinsdag al min of meer aankondigde, op zijn eigen website te vinden, compleet met literatuurverwijzingen. In De Standaard kwamen er natuurlijk reacties op, waarbij Filip Van de Velde in Gent en Rob Lemeire in Brussel zich het meest ijverig roerden in hun pro’s en contra’s. Dat doet me terugdenken aan het commentaar bij ‘Bles’ op 9 januari, warin ik nog uitgebreid met Ramon De Jonghe van gedachten heb gewisseld over de speciale behandeling door kranten, en De Standaard in het bijzonder, van vrijescholen in België. En dan niet ten negatieve, maar ten positieve. Men zou namelijk tegen betaling te positief over dit onderwijs schrijven of laten schrijven.

Even ter zijde: wat moet dit wel niet gaan betekenen als Peter Vandermeersch, die gedurende 22 jaar bij De Standaard werkte, de laatste twaalf als hoofdredacteur, op 1 september de nieuwe hoofdredacteur van NRC Handelsblad wordt? Sinds 2001 fungeerde hij in België zelfs als hoofdredacteur-directeur. NRC Handelsblad schreef op 29 juni over hem:

‘Hij is nu algemeen hoofdredacteur van het Belgische mediaconcern Corelio. Vandermeersch is verantwoordelijk voor de Vlaamse kranten De Standaard en Het Nieuwsblad/De Gentenaar. (...) Vandermeersch pleit voor onafhankelijke journalistiek maar schuwt de commercie niet. Bij De Standaard gaf hij de marketing een centrale plek binnen het bedrijf. Dat leverde hem als eerste journalist ooit in België de titel Marketeer van het Jaar op.’

Hoe het ook zij in België, De Standaard voorop, bij het bevoordelen van vrijeschoolonderwijs: de ingezonden brief van Ramon De Jonghe doet daar niet aan mee. Maar wat gebeurt er een dag later? Vandaag verschijnt er nog een opinieartikel, over hetzelfde onderwerp, als een reactie, door Manu Tassier, onder de titel ‘Alle steinerscholen op een hoopje’:

‘Zijn alle steinerscholen in Vlaanderen bolwerken van een sekte die kinderen willen hersenspoelen tot wereldvreemde domoren? Je zou het denken na de brief die lezer Ramon De Jonghe (een schuilnaam) publiceerde (DS 29 juli). Hij heeft blijkbaar slechte ervaringen met de steinerschool van Leuven en grijpt de problemen daar aan om het hele steineronderwijs de grond in te boren: scholen “waar men min of meer werkt aan de hand van de tijdgeest van 1919”, gekenmerkt door onwetenschappelijkheid, onverantwoorde pedagogie, zelfs lijfstraffen en waar racisme wordt gepredikt.

Nu heeft mijn dochter net haar laatste jaar lager onderwijs afgewerkt in de steinerschool van Anderlecht. Ik kan me uiteraard vergissen, maar ik heb niet de indruk dat de school een sociaal gehandicapte heeft afgeleverd. En sporen van lijfstraffen heb ik nooit gezien.

Elk kind is uniek, elke schoolkeuze een individuele beslissing van de ouders – voor onze zoon hebben we na de kleutertijd in de steinerschool een andere keuze gemaakt. We vonden als ouders dat de talenten voor onze dochter in een steinerschool het best tot hun recht zouden komen – inderdaad “onderwijs voor hoofd, hart en handen”. We zijn best tevreden over het resultaat, hoewel we ook regelmatig onze bedenkingen hadden en er zeker zaken voor verbetering vatbaar zijn, maar in welke school is dat niet zo?

Voelde ik me in die zes jaar belaagd door de antroposofen die achter het gordijn hun project proberen te realiseren, zoals De Jonghe zegt? De antroposofische achtergrond was vanaf het begin duidelijk, elke nieuwe ouder kon een inleidende lezing volgen. Antroposofie is niet mijn ding, maar ik heb nooit ook maar enige druk gevoeld om me te “bekeren”. Bij de figuur van Rudolf Steiner (1861-1925) kunnen inderdaad vraagtekens geplaatst worden, hij heeft onmiskenbaar antisemitische en racistische uitspraken gedaan. De antroposofische beweging heeft hiervan afstand genomen. Ze heeft wel de neiging Steiner nog te veel op een voetstuk te plaatsen, maar ik heb nooit ook maar een zweem van racistische indoctrinatie gemerkt in de school.

Sommige vrijzinnigen sturen hun kinderen naar een katholieke school door de kwaliteit van een bepaalde school en omgekeerd – en zo heb ik mijn dochter naar de steinerschool gestuurd, bewust van het feit dat er bepaalde “spelregels” gevolgd moeten worden: het integreren van de natuurlijke cycli in de leerinhoud, het gebruik van zo veel mogelijk natuurlijke materialen (inderdaad, geen viltstiften en geen Lego – maar daar heeft ze thuis genoeg huisjes mee gebouwd), geen Coca-Cola (is dat zo’n probleem dat ze dat op school niet mocht drinken?). Geen voetbal, zoals De Jonghe opmerkt, inderdaad, maar hoeveel traditionele scholen verbieden niet het voetballen op de speelplaats?

En was er een heksenjacht tegen kinderen die het waagden thuis televisie te kijken of computerspelletjes te spelen? Mijn dochter kon onbevreesd in de klas vertellen over wat ze in het nieuws had gezien. Er werd zelfs af en toe naar een (leerzame) film gekeken. Ja, computers werden in de klas niet gebruikt en er kan over gediscussieerd worden of ze ook in een steinerschool niet op hun plaats zijn.

Elk kind, elke ouder, elke school heeft zijn of haar eigen verhaal. Het verhaal van mijn dochter is overwegend positief. Ze is nu klaar voor haar nieuwe keuze, het traditioneel onderwijs. Ramon De Jonghe heeft zijn eigen verhaal, maar zijn negatieve kritiek gaat te kort door de bocht.

Manu Tassier is redacteur bij deze krant.’

Het is altijd interessant om te zien hoe antroposofie door mensen wordt beoordeeld die er niet goed in thuis zijn, maar er wel de vruchten van plukken. Externe beeldvorming speelt daarin een rol, maar ook eigen ervaringen. – Na deze excursie naar het vrijeschoolonderwijs in België weer gauw terug naar Nederland. De Vereniging van vrijescholen kondigt namelijk al een paar dagen op haar website twee conferenties aan. De ene is een internationale conferentie in Terneuzen, in de Stedelijke Scholengemeenschap De Rede aldaar. Dit is waarschijnlijk omdat de vrijeschool ter plekke geen ruimte heeft die groot genoeg is voor zo’n gebeurtenis. En waarom dan gekozen voor Terneuzen? De uitnodiging geeft het antwoord:

‘De Internationale Conferentie wordt jaarlijks georganiseerd op de school waar de Michaëlonderscheiding is uitgereikt. De Michaëlonderscheiding is in 2008 ingesteld door de Vereniging van vrijescholen en wordt jaarlijks toegekend aan een vrijeschoolleraar of pedagoog voor het jonge kind. Met de toekenning wordt stilgestaan bij de inzet die pedagogen leveren, hun perspectief op het kind en hun bijdrage aan de maatschappij. Het eerbewijs wordt ieder jaar op de MichaëlConferentie uitgereikt en is onlosmakelijk verbonden aan UNESCO’s World Teachers’ Day.

Dit jaar wordt de conferentie in Terneuzen georganiseerd op de Stedelijke Scholengemeenschap De Rede op vrijdag 24 en zaterdag 25 september. Werner Govaerts, mede-auteur van het boek Een betere wereld voor kinderen, zal tijdens de conferentie een voordracht houden met als onderwerp De kracht van educatie.

Programma in het kort:
vrijdag: 19.30-21.45 uur met een lezing van Werner Govaerts
zaterdag: 08.30-13.30 uur Zeeuws ontbijt en aansluitend gespreks- en werkgroepen
Voor verdere informatie over het programma: klik hier. (nadere informatie volgt z.s.m.) [Er blijkt hier echter nog niets te klikken te zijn, MG]

Het thema van de Internationale Conferentie sluit aan bij the European Year for Combating Poverty and Social Exclusion. Wilt u hierover meer weten verwijzen wij u graag naar: http://www.2010againstpoverty.eu/?langid=en

Voor wie?
De conferentie is voor iedereen die verbonden is aan een Vlaamse of Nederlandse vrijeschool. Uiteraard zijn ook deelnemers uit andere landen welkom, echter de voertaal zal voornamelijk Nederlands zijn.

Voordracht van Werner Govaerts, o.a. vormingscoördinator van Federatie Steinerscholen Vlaanderen. Samen met Christopher Clouder en Michiel Matthes schreef Werner Govaerts een boekje waarin wordt uiteengezet dat met relatief beperkte middelen en investeringen de kwaliteit van het kind-zijn in de Westerse samenlevingen behoorlijk verbeterd kan worden. Dat is geen kwestie van geld, maar van het toepassen van nieuwe inzichten.

Dit boekje is geïnspireerd op het denkwerk van de Alliance for Childhood European Network Group en de werkgroep voor de kwaliteit van het kind-zijn in het Europees Parlement. Het is gebaseerd op een aantal fundamentele nieuwe ontdekkingen over de kwaliteit van onze Westerse samenleving in het algemeen en over de kwaliteit van het kind-zijn in het bijzonder.’

Wie echter de Michaëlonderscheiding 2009 heeft gekregen, staat er niet bij. Iemand uit Terneuzen blijkbaar. Ik moet teruggrijpen op het filmverslag van de MichaëlConferentie 2009 op de weblog van de Vereniging van vrijescholen om daar achter te komen. En inderdaad, op 2:20 wordt vermeld:

‘In het kader van de UNESCO wereldlerarendag wordt de vrijeschoolpedagoog 2010 benoemd. Truus Impens van de Zonneschool in Terneuzen heeft dit jaar de eer. De internationale conferentie zal volgend jaar dus plaats vinden in Zeeuws Vlaanderen.’

Hoe men eigenlijk tot die verkiezing komt, is mij niet duidelijk. Dan over Werner Govaerts: hij is tevens lid van de Raad van Bestuur van Via Libra (voorheen de Rudolf Steineracademie), samen met Sonia Jansen en Chris Maryns-Van Autreve. Verder is hij daar verantwoordelijk voor ‘uitgeverij & publicaties, beleidsplanning en coördinatie, alle overige informatie en aankoopbeleid’.

Met hem, en met de gekozen plaats van handeling, is dus een aantrekken van de banden tussen het vrijeschoolonderwijs in Nederland en Vlaanderen goed mogelijk. – Dan nu de tweede conferentie. Dat is inderdaad de MichaëlConferentie 2010 zelf. Die wordt als volgt aangekondigd:

‘De MichaëlConferentie 2010 wordt georganiseerd op 5 oktober, in congrescentrum Antropia te Driebergen. De conferentie duurt van 10.00 uur tot 18.00 uur; de ontvangst start om 8.45 uur. De Vereniging van vrijescholen organiseert de conferentie.
Het thema van de conferentie is Kind in dialoog. Voor uitgebreide informatie over dit thema, klik hier. (info volgt z.s.m.) [Hetzelfde euvel als bij de vorige aankondiging, MG]

Op deze pagina treft u de meest actuele informatie over de conferentie. De informatie wordt regelmatig bijgewerkt. Hebt u vragen, neem dan contact op met de Vereniging van vrijescholen, via email: vereniging@vrijescholen.nl of via telefoon: 0343 53 60 60. Wij helpen u graag verder.
Deelname voor scholen loopt via de leiding van de school. Hiervoor wordt een speciaal Email-adres geopend.
Download het voorlopige programma

Over het programma:
Het thema van de conferentie, Kind in dialoog, zal door drie sprekers worden uitgewerkt:
Luc Stevens: De leerling als partner: respect, verantwoordelijkheid en autonomie.
Clarence Harvey: Soul in education.
Maarten Dolk: Rekenen en wiskunde, waarom, wanneer en hoe?

Luc Stevens, Algemeen Directeur van NIVOZ. Het NIVOZ is een denktank, die via de takken onderzoek, opleiding en forum een veelvormige onderwijspraktijk als perspectief heeft en bij wil dragen aan het maatschappelijke gesprek over onderwijs. Zorg voor onze kinderen is volgens Stevens namelijk niet alleen een overheidstaak, want: “It takes a whole village to raise a child”. Voor meer informatie: http://www.nivoz.nl/

Clarence Harvey, Teaching & Learning Coordinator Steineracademy Hereford, de eerste gesubsidieerde vrijeschool VO in Groot Brittannie. Voor meer informatie: http://www.steineracademyhereford.eu/

Maarten Dolk is lector geïnspireerd leren bij de Hogescholen Helicon, Stenden en Zuyd, hij is ook verbonden aan het Freudenthal Instituut. Hij ontwikkelt en onderzoekt onder meer rekenonderwijs en de rol van leraren bij het (reken)onderwijs. Hij vindt dat het denken bij de kinderen moet worden gelegd. Dat gebeurt te weinig. Hij zal ideeën aanreiken om dat bij rekenen te doen. Voor meer informatie: http://www.fi.uu.nl/nl/medewerkers/medewerkers/medewerker63.html

Klik hier om de aankondiging van de conferentie te downloaden (PDF)’

Luc Stevens! Wie kent hem niet? Wikipedia vermeldt onder meer over hem:

‘Professor en orthopedagoog Luc Stevens aan de Universiteit Utrecht liet zich in 1987 met regelmaat kritisch uit over de vormgeving en het beleid van het speciaal onderwijs. Het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen en de Landelijke vakorganisaties gaven daarom hem en professor Doornbos van de Universiteit van Amsterdam de opdracht om onderzoek te doen naar de groei en mogelijkheden binnen het speciaal onderwijs. Luc Stevens staat sinds 1994 tot vandaag de dag zeer bekend om zijn bijdragen en onderzoek omtrent het adaptief onderwijs.’

Elders op internet, op de ‘wikispace over Leerpsychologie’, lees ik over hem:

‘Van 1968 tot 1975 was hij wetenschappelijk hoofdmedewerker aan de universiteit in Nijmegen. Hij promoveerde in 1975 en is tot 1981 rector aan de Universiteit Utrecht. Ook was hij een docent pedagogiek. Van 1981 tot 2002 is hij leraar orthopedagogiek aan de Universiteit Utrecht. In 1983 is hij Leider Orthopedagogisch Project Afstemming, dit duurde tot 1996. Ondertussen was hij bekend geworden in 1994 om zijn onderzoek rond het adaptief onderwijs. In 1999 is hij leider van het project Schoolethos, dit leiderschap duurde tot 2004. In 2003 is was hij voorzitter van de visitatiecommissie PABO’s. Toen heeft hij ook de NIVOZ opgericht, momenteel is hij daar nog de directeur van.’

En op de website van dit NIVOZ kom ik een mooi portret van ‘Algemeen Directeur Luc Stevens’ tegen:

‘“Eerst het kind, dan de leerling” is een lijfspreuk van NIVOZ-directeur Luc Stevens (1941). Centraal in zijn filosofie staan de onvervreemdbare rechten van het kind. Kom je hieraan tegemoet, dan komen veel resultaten die je van hen verwacht als leerling vanzelf.

De zorg voor je kinderen is veelomvattend en niet vrijblijvend, wil je tot werkelijke ontplooiing van je leerlingen komen: een docent heeft liefde voor het kind en toewijding aan zijn of haar vak nodig. Daaronder ligt het besef dat het product van onderwijs schuilt in het proces – de groei en talentontwikkeling van de leerling – en niet in een prestatiegerichte competitie tussen leerlingen en scholen.

Eén van Luc Stevens’ grote voorbeelden is zijn leraar Grieks, een begaafd classicus die het oude Griekenland tot leven bracht in de klas. Het waren niet alleen taalanalytische vaardigheden, maar ook nieuwsgierigheid en de verbeelding die werden aangewakkerd tijdens zijn lessen, waarin hij verhaalde over zijn trektocht per ezel door het land. Het was een streng en soeverein man, die hoge eisen stelde aan zijn leerlingen. Dat merkte je echter nauwelijks: zijn eisen waren individueel genuanceerd, waardoor iedere leerling werd opgestuwd voorbij zijn persoonlijke grenzen. Zo creëerde de docent een werkelijkheid die heel uitdagend en tegelijkertijd aangenaam en veilig was.

De sfeer in die klas komt overeen met de basisbehoeften die de motivatiepsychologie heeft geformuleerd en een leidraad vormen in het recent afgesloten project Schoolethos: relatie, competentie en autonomie.

Stevens is intensief betrokken geweest bij voorbereiding en vormgeving van overheidsbeleid ten dienste van kinderen met leer- en gedragsproblemen. Daarnaast publiceerde hij nationaal en internationaal over de kwaliteit van leraar-leerlinginteractie en adaptief onderwijs. In dit verband is hij een veelgevraagd spreker en veel van zijn bevindingen zijn inmiddels geïntegreerd in bestaand onderzoek.

Na zijn emeritaat als hoogleraar richtte hij met enkele geestverwanten het NIVOZ op, bij gebrek aan een onafhankelijke stem in het gesprek over onderwijs in Nederland. Het NIVOZ is een denktank, die via de takken onderzoek, opleiding en forum een veelvormige onderwijspraktijk als perspectief heeft en bij wil dragen aan het maatschappelijke gesprek over onderwijs. Zorg voor onze kinderen is volgens Stevens namelijk niet alleen een overheidstaak, want: “It takes a whole village to raise a child”.

1981-2002 Hoogleraar orthopedagogiek, Universiteit van Utrecht
1983-1996 Leider Orthopedagogisch Project Afstemming (OPA)
1999-2004 Leider project Schoolethos
2003-heden Algemeen Directeur NIVOZ - docent Pedagogisch Leiderschap’

Met hem heeft de Vereniging van vrijescholen een spreker in huis weten te halen die aardig wat verwantschap heeft met het vrijeschoolonderwijs, zoals uit het bovenstaande blijkt. En nu ik toch bezig ben met een oud-hoogleraar orthopedagogiek, mag ik bij deze ook wel zijn oud-collega aan de Groningse Universiteit, Han Nakken, gedenken. Die is een week geleden, op 23 juli, op 69-jarige leeftijd in zijn woonplaats Groningen overleden. Veel te jong natuurlijk. Gisteren is hij begraven. Een maand eerder was er nog een prijs ingesteld die naar hem vernoemd is. De RUG liet op 22 juni het volgende persbericht uitgaan, onder de titel ‘Han Nakken Prijs ingesteld. Zorg voor personen met Zeer Ernstig Verstandelijke en Meervoudige Beperkingen’:

‘Voor de beste wetenschappelijke prestatie en de opmerkelijkste praktijkprestatie op het gebied van de zorg voor personen met Zeer Ernstig Verstandelijke en Meervoudige Beperkingen is een prijs ingesteld: de Han Nakken Prijs. De prijs wordt eens in de twee jaar uitgeloofd door het Research Centre on Profound and Multiple Disabilities van de afdeling Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen.

De prijzen van ieder € 2500,- zullen om de twee jaar worden uitgereikt, te beginnen op 6 december 2010. Op deze dag zal tevens de eerste Han Nakken Lezing worden gehouden.

Han Nakken

De prijzen zijn vernoemd naar prof.dr. Han Nakken. Nakken (1940) was sinds 1987 hoogleraar Orthopedagogiek aan de RUG en ging in 2005 met emeritaat. Hij wordt gezien als de pionier op het gebied van onderzoek naar het verbeteren van de zorg voor personen met Zeer Ernstig Verstandelijke en Meervoudige Beperkingen (ZEVMB). Daarmee legde hij de basis van het Research Centre on Profound and Multiple Disabilities van de RUG, dat op 11 juni 2010 officieel werd geopend.

Twee prijzen

Naast het coördineren van onderzoek en onderwijs wil het bestuur de activiteiten van het nieuwe onderzoekscentrum accentueren met de instelling van twee prijzen en de lezing. Instellen. De beide versies van de Han Nakken Prijs zijn respectievelijk bedoeld voor de beste wetenschappelijke prestatie en de opmerkelijkste praktijkprestatie op het gebied van (de zorg voor) personen met ZEVMB. Het betreft een prestatie die in de laatste twee jaar gerealiseerd
is door een persoon met de Nederlandse nationaliteit.

Meedingen

Wie mee wil dingen naar één van de prijzen, dient een aanmeldingsformulier in te vullen en dit vóór 25 september 2010 te mailen aan m.cazemier.van.den.berg@rug.nl. De aangemelde prestatie moet betrekking hebben op de periode 1 januari 2008 tot 1 augustus 2010. De inzendingen worden beoordeeld door een jury die zal bestaan uit een voorzitter en drie leden voor de beoordeling van de wetenschappelijke prestatie (publicatie) en drie leden voor de beoordeling van de praktijkprestatie.

Voor meer informatie en het downloaden van het aanmeldingsformulier, zie op www.rug.nl/pedok/onderzoek/researchpmd’

In een overlijdensadvertentie in de Volkskrant op 27 juli schreven ‘medewerkers en oud-medewerkers van de afdeling Orthopedagogiek’ onder meer:

‘Han was sinds 1985 als hoogleraar werkzaam met de leeropdracht: “Orthopedagogiek, in het bijzonder met betrekking tot de opvoeding van het in zijn ontwikkeling belemmerde kind’. Zowel nationaal als internationaal heeft hij belangrijke bijdragen geleverd aan het onderwijs en het onderzoek op zijn vakgebied. Vanaf november 2005 was hij met emeritaat, maar hij heeft tot voor kort nog veel onderzoek mede begeleid.

In onze herinnering zal hij blijven voortleven als een inspirerende, hardwerkende en zeer betrokken onderzoeker en docent, die veel voor het vakgebied en de afdeling heeft betekend.’

Ondertekend door Erik Knorth, Alexander Minnaert, Wied Ruijssenaars en Carla Vlaskamp. Carla Vlaskamp kwam in deze weblog nog ter sprake op 16 april in ‘Glansrol’ wegens haar lezing in Rozemarijn te Heemstede. Trouwens, ‘prof.dr. Carla Vlaskamp, directeur Research Centre on Profound and Multiple Disabilities van de RUG’ (dat dus pas kort geleden officieel is geopend) staat als contactpersoon vermeld bij het voornoemde persbericht. Ook Han Nakken is geen antroposoof, evenmin als Luc Stevens, maar er zijn zeker raakvlakken in zijn benadering. In de heilpedagogie en sociaaltherapie is hij in ieder geval geen onbekende. Dat kan ook niet met al de publicaties die hij verzorgd heeft.

Schrijfstoel

Stipt vandaag op 29 juli is de nieuwe Bres verschenen. U weet wel, het tweemaandelijks tijdschrift van hoofdredacteur John van Schaik. Hem hoef ik toch niet meer voor te stellen, of wel? Hij is iemand die zijn antroposoof-zijn niet onder stoelen of banken steekt. Maar met Bres heeft hij een breder publiek opgezocht. Niet voor niets luidt de ondertitel: ‘Magazine voor religie, wetenschap en gnosis’.

Op de website van Bres wordt steevast ook het volgende nummer aangekondigd, en dat dit nummer over ‘De religie van de aarde’ er op 29 juli aankwam, was dan ook al lang bekend. Om met de belangrijkste vraag te beginnen: wat biedt het? Daarover laat de website ons niet in het ongewisse. Uitvoerig wordt de inhoud gepresenteerd en ik ga daar graag een groot deel van overnemen. Bres 263 opent met een artikel van David Spangler, met de titel ‘Wat zijn en wat doen natuurgeesten eigenlijk?’ Als een soort ondertitel of motto staat erboven: ‘Het belangrijkste is: de natuur liefhebben’.

‘Millennialang hebben wij mensen al contact met wezens die bekendstaan onder namen als trollen, kabouters, dwergen, feeën of aardmannetjes. Iedere cultuur heeft zo zijn eigen namen voor en verhalen over hen, aldus schrijver, filosoof en medeoprichter van Findhorn David Spangler. Hij noemt hen “natuurgeesten”.

In onderstaand verhaal toont hij aan hoe belangrijk zij zijn voor onze aarde, en dus ook voor de mens.

Gedurende de vijfenzestig jaren van mijn leven is het altijd een voorrecht voor mij geweest om contact te hebben met niet-fysieke wezens die vertoeven in werelden die we “energiewerelden” zouden kunnen noemen. In het begin had ik alleen contact met geesten van menselijke wezens die ooit in de fysieke wereld geleefd hadden, maar die nu in het geestenrijk terecht waren gekomen en met ons wilden samenwerken om het goede in de wereld te bewerkstelligen. Maar door de jaren heen kreeg ik ook contact met geesten van niet-menselijke wezens, wezens die deel uitmaakten van de innerlijke sfeer van de natuur en die ik daarom “natuurgeesten” noem.

Als kind was ik al op de hoogte van hun bestaan, maar mijn echte contact met hen ontstond tijdens de driejarige periode dat ik mededirecteur was van Findhorn, een spirituele commune in het noorden van Schotland. Voor een groot gedeelte was deze commune gebaseerd op samenwerking met natuurgeesten, met daarbij als resultaat de wonderbaarlijke tuin waarover zoveel geschreven is.

De laatste jaren is mijn contact met natuurgeesten nog meer toegenomen en daardoor is mijn waardering voor zowel hun aard als hun perspectief op de huidige wereld gegroeid. Op allerlei verschillende manieren ervaren zij ons als familie, wellicht als een soort neven en nichten, omdat zij zelf ook deel uitmaken van die ene grote levensfamilie op deze aarde.

Om deze natuurgeesten en hun werk beter te begrijpen is het belangrijk je te realiseren dat alles wat bestaat in onze fysieke wereld, inclusief wijzelf, uit een onzichtbare component van subtiele energie bestaat. Subtiele energie is niet hetzelfde als elektriciteit of als de energie die onze kachels verwarmt; ik bedoel hier levensenergie mee, verwant aan wat de Hindoes prana noemen of wat in de oosterse vechtkunst ki wordt genoemd. In deze energie komt ons bewustzijn tot uiting of wellicht zou je ook kunnen zeggen dat bewustzijn een uiting van deze energie is.

(Het volledige artikel bevat 2220 woorden.)’

Even verderop is een artikel van Lida van de Water en Sandra Warmerdam te vinden over ‘Godinnenreligie: psychologie in haar zuiverste vorm. De terugkeer van de Godin’:

‘De godinnenbeweging kwam oorspronkelijk voort uit het feminisme. Vrouwen vochten eensgezind voor herwaardering van vrouwen en het vrouwelijke, en wilden deze terugzien in maatschappelijke hervormingen. Maar voor een aantal vrouwen ontbrak een spirituele dimensie. Zij gingen op zoek naar de Godin. Inmiddels laat de godinnenreligie zich wereldwijd steeds meer zien.

Overal in de wereld worden godinnentempels opgericht en zijn trainingen en opleidingen tot priesteres gestart. Naast de jaarlijkse Goddess Conference in “het Hart van de Godin”, het Engelse Glastonbury, worden in verschillende landen godinnenconferenties georganiseerd. In Nederland is sinds 2003 een godinnentempel in Hillegom. De eerste Nederlandse Godinnenconferentie vond in 2005 plaats en werd georganiseerd door Sandra Warmerdam en Suthisa Hein, beiden priesteres van Avalon in Nederland. De conferentie, geïnspireerd door de Goddess Conference in Glastonbury, was geïnitieerd door de Nederlandse Godinnentempel in Hillegom. Tijdens deze conferentie werd de naam van de godin in het openbaar genoemd. Het was niet de eerste keer dat Nehalennia als godin van de Lage Landen bij de zee werd aangeroepen en ook niet tijdens ceremonies of rituelen op die plek, maar dit was wel de eerste keer dat zij in het openbaar als zodanig werd gekend en genoemd.

De nevelen van Avalon

De godinnenreligie is een persoonlijke ervaringsreligie, ieder heeft haar of zijn eigen beleving van de godin. Religie is voor ons re-ligare: je opnieuw verbinden met de bron in jezelf, de godin. Sommigen spreken liever over een “manier van leven”, een beweging. De een is heel devoot en spreekt haar consequent aan met “u” en voor een ander is het juist van belang om haar relatie met de godin aan te duiden door haar met “je” aan te spreken. Of zoals een enkeling zegt: my goddess likes a good joke. Diversiteit is een kenmerk van de godin. Wij eren de godin in onszelf. De godin vinden is jezelf vinden. Van jezelf houden is een eerste leefregel voor priesteressen en voor ieder godinminnend persoon, om de liefde van de godin te ervaren en jezelf te helen. Veel vrouwen beginnen hun zoektocht naar de godin met het lezen van De nevelen van Avalon van Marion Bradley. Hierin wordt het overbekende Arthurverhaal opnieuw verteld, maar nu zijn de vrouwen hoofdpersoon en zijn ze niet de in- en inslechte tovenares, verleidster, verraadster en overspelige vrouw. Ze zijn priesteressen van het Appeleiland “Avalon” en de godin is hun Vrouwe.

(Het volledige artikel bevat 2067 woorden.)’

Ronald Hermsen schrijft over ‘Heilige bomen, kroezebomen en vergaderlinden. Boomverering in heidens Nederland’:

‘Voor de primitieve mens was de wereld bezield, en bomen dus ook. Het geloof was dat zij een ziel of geest bezitten net als de mens zelf. Bomen belichaamden het leven. Her en der in ons land staan nog altijd bomen waar mensen speciale krachten aan ontlenen. Zo zijn de koortsboom van St.-Walrick in het Gelderse Overasselt en de spijkerbomen in het Drentse Yde voorbeelden van bomen die een geneeskrachtige werking zouden hebben. Ook in de buurt van Staphorst stond kortgeleden nog zo’n boom.

Eind 1995 ontdekte een paragnost tijdens een wandeling in recreatiegebied De Zwarte Dennen, een den die een sterke aantrekkingskracht op hem had. Hij ging ernaar terug en merkte dat deze den een helende warmte en energie gaf. De paragnost adviseerde zijn cliënten om één of meer keren een kwartier tot een halfuur tegen de boom te gaan staan of zitten. Velen zeiden dat het hielp, bijvoorbeeld om pijn dragelijk te maken, een kwaal te genezen of psychische rust te vinden. Toen dit bekend werd, liep het storm. Mensen uit de verre omtrek stonden in de rij om de boom op hun beurt te kunnen aanraken. Kennelijk zijn wij dat “primitieve” in de loop der eeuwen niet helemaal kwijtgeraakt, de den werd namelijk een waar bedevaartsoord. In bepaalde kringen nam men hier echter aanstoot aan, met als gevolg dat de den begin zomer 1996 zwaar werd beschadigd. Maar hij werd zo goed verzorgd, dat hij uit zichzelf weer heelde. De mensen bleven onverminderd naar de boom komen. Uit ergernis hierover werd de boom in december 1996 omgezaagd. Inmiddels heeft hij een opvolger gekregen op een andere plek in De Zwarte Dennen.

Jan Aartem boimke

Bovenstaande anekdote komt uit het prachtige, zojuist bij uitgeverij Boom (in samenwerking met de Bomenstichting) verschenen boek Bijzondere bomen in Nederland – 250 verhalen. Wie om een andere boom die in dit boek beschreven staat heen loopt, een enorme zomereik op het ’s-Gravelandse landgoed Gooilust, beseft hoe voor de hand liggend het vroeger was om een boom te vereren. In ieder geval in ons vlakke land, waar bomen vaak het hoogste punt waren, en wanneer het om een boom van deze omvang gaat. De eik heeft namelijk een omtrek van meer dan zes meter en is ongeveer 350 jaar oud. Niet veel bomen in Nederland zijn ouder dan deze, en daarom is geen enkele boom in ons land direct terug te voeren op de voorchristelijke tijd.

(Het volledige artikel bevat 3089 woorden.)’

Vooruit, nog eentje, een interview van Maarten Meester met Ineke van de Broek, getiteld ‘Aardstralen: ziekmakers en genezers’:

‘Over de hele wereld loopt een netwerk van aardstralen, weet soloheks Ineke van den Broek. Wie zich langdurig aan de verkeerde stralen blootstelt, kan gaan lijden aan een depressie, migraine, maagzuur, kanker of zelfs zelfmoordneigingen krijgen. Maar wie zich in de aardstralen verdiept, verdiept daarmee ook zijn band met de natuur en met natuurwezens.

Solex – soloheks – Ineke van den Broek wijst een stuk gras aan op de Hunneschans bij Uddel. “Als een stelletje daar gaat liggen, kun je er vergif op innemen dat het begint te vrijen. Dat komt door de energie op die plaats, ze zoeken die wellicht onbewust al op.” Dan wijst ze op een boom die een merkwaardige vorm vertoont. “Dat komt doordat het hout wegdraait van een waterader.” Even later vraagt ze: “Voel je hoe zwaar het hier loopt? Dat komt doordat we op een Currylijn zitten?”

De verklarende woordenlijst (“solex”, “Currylijn”, “waterader”) volgt straks. Maar eerst de opmerking dat je niets van aardstralen hoeft te weten om in te zien dat de Hunneschans een bijzondere plaats is. Vanwege de beschutting die deze wal biedt – tegen de wind, wilde dieren, menselijke vijanden – hebben hier al van heel vroeg in onze geschiedenis mensen geleefd. Maar toch begrijp je het karakter van de Hunneschans nog veel beter als je weet dat die op een kruispunt van aardstralen ligt, stelt Van den Broek. Zelf kwam ze hier al als kind. Ze voelde dat dit een bijzondere plaats is, maar het waarom kan ze pas sinds een jaar of tien duiden.

Ontstoren

Het begon met een kuchje dat opkwam als ze iets wilde zeggen. Uiterst vervelend, want ze werkte als hypnotherapeut en als maatschappelijk werker en moest dus veel praten. Het kuchje werd steeds erger, ze kreeg meer lichamelijke klachten, die uiteindelijk tot een burn-out leidden. Artsen konden haar niet helpen. “Via internet vond ik Roger Leunens uit België, die huizen ontstoort”, vertelt Van den Broek. “Roger kwam erachter dat ik die klachten had door straling van een radar van de luchtmachtbasis op drie kilometer van mijn woning. Hij zette een glazen buisje met maretakken – helemaal wicca – en kristalletjes erin neer op het punt waar die radar mijn huis binnen kwam pulsen. De klachten verdwenen.” Dat het werkte was niet genoeg voor Van den Broek, ze wilde ook weten hoe het werkte. “Elke veertien dagen heb ik een lang weekend vrij genomen. Daarin ben ik steeds naar België gegaan om cursussen bij Roger te volgen.”

(Het volledige artikel bevat 2181 woorden.)’

Het laatste artikel van Bres is traditiegetrouw een vooruitblik op het komende nummer en meestal van John van Schaik zelf. Zo ook dit keer. Hij schrijft over ‘De toekomst van de esoterische bewegingen’:

‘Het gaat niet goed met de moderne esoterische verenigingen! Het gaat wél goed met de moderne esoterische bewegingen! Het ledenaantal van de Orde van het Grootoosten, de Theosofische Vereniging, de Antroposofische Vereniging, het Lectorium Rosicrucianum en de AMORC stagneert, vergrijst en neemt af. Tegelijk neemt de belangstelling voor esoterische zaken in algemene zin toe. Maar lid worden van een van deze westerse esoterische verenigingen: nee, dat niet. Dan is de vraag: wat is de maatschappelijk relevantie van deze verenigingen behalve dan voor de leden zelf? Het antwoord geven de bestuurders en/of voorzitters van deze verenigingen zelf in de volgende BRES.

John van Schaik: De toekomst van de esoterische bewegingen

Tot voor kort werd een, eventuele, maatschappelijke invloed van de verschillende esoterische verenigingen aanzienlijk gehinderd door onderlinge verkettering. Ieder voor zich leek de waarheid en de juiste weg in pacht te hebben. Maar dit is snel aan het veranderen. Men zoekt elkaar op en werkt samen in symposia en zo stapt men, aarzelend, over de eigen schaduwen en verschillen heen. Er is dus iets gaande in deze verenigingen.

De Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten werd opgericht in 1756 en heeft een lange geschiedenis, ook in Nederland. De Theosofische Vereniging Nederland werd opgericht in 1891. De Antroposofische Vereniging in Nederland werd opgericht in 1923, het Lectorium Rosicrucianum formeel in 1935 en de AMORC (aloude mystieke orde van het rozenkruis) werd in Nederland opgericht in 1934. Anno 2010 wordt – naar eigen zeggen – het aantal leden van deze verenigingen geschat rond de 25.000. Wanneer men daarbij de openbare activiteiten rekent, als cursussen van het Lectorium Rosicrucianum en maatschappelijke instellingen als de vrije scholen van de antroposofen, kan het bereik misschien wel verviervoudigd worden tot zo’n 100.000. Dat is dan toch aanzienlijk. Maar wordt deze omvang ook vertaald naar maatschappelijke invloed? Of wil men dat eigenlijk niet omdat esoterie nu eenmaal ‘geheim’ is in de betekenis dat je er prudent mee omgaat en geen esoterische paarlen voor de zwijnen gooit? In de vrijmetselarij woedt een heftig debat over de plaats en de betekenis die de vrijmetselarij in het openbare leven zou moeten/kunnen innemen. En de AMORC heeft zich nog maar pas in 2009 voor het eerst in het openbaar – middels een symposium in het Kurhaus – gepresenteerd. Het smaakte naar meer. De Antroposofische Vereniging participeert in en met de VU in maatschappelijke debatten waar een esoterische invalshoek prominent uitgedragen wordt. En het Lectorium Rosicrucianum heeft met de Bibliotheca Philosophica Hermetica van Joost Ritman een eminent maatschappelijk middel.

(Het volledige artikel bevat 1269 woorden.)’

De inhoudsopgave en deze proeven uit nr. 263 zijn dus helemaal up-to-date. Dat geldt niet voor de overige onderdelen op de website. Zo is er nu nog het redactioneel van nr. 262 te vinden, en het is eigenlijk wel aardig om dat ook nog even mee te nemen:

‘In Amsterdam wemelde het in de gouden eeuw van de mystici, rozenkruisers, chiliasten, kwakers, hermetici, böhmisten en andere esoterische lieden. En ook Den Haag was wat dit betreft drukbevolkt: zowel de “Winterkoning en -koningin” (wie zegt u?!) uit Bohemen – in ballingschap in Den Haag – als de dichter Constantijn Huygens waren betrokken bij de rozenkruisers. Ach, we kunnen schier eindeloos doorgaan. Wanneer men eenmaal kijkt door een “esoterische bril”, blijken zeer vele toonaangevende lieden in de 17e eeuw zich met esoterische zaken bezig te hebben gehouden. Waarom staat daar helemaal niets over in onze geschiedenisboeken? Toen was het heel normaal, was er helemaal niets esoterisch aan. In ieder geval niets geheimzinnigs. We missen eigenlijk een hele laag in onze geschiedenis. Waar staat in het Comeniusmuseum in Naarden geschreven dat Comenius – ook – rozenkruiser was? En waar dat in Amsterdam de mystica Antoinette Bourignon de stad “onveilig” maakte? Amsterdam was een esoterische vrijstaat. In deze BRES passeren een aantal “esoterici uit de gouden eeuw” de revue. In een bescheiden poging het hiaat in onze geschiedschrijving op te vullen.’

Hiermee is de intentie van Bres en van John van Schaik wel aardig getekend, lijkt mij. Overigens is het in dit verband interessant om het Jaarverslag 2009 van de Iona Stichting te lezen. Daarin wordt namelijk op pagina 14 dit gemeld:

‘Leerstoel aan de VU voor John van Schaik. Helaas heeft de Vrije Universiteit van Amsterdam zich teruggetrokken en was de inzet voor dit initiatief tevergeefs. Dit was niet alleen een tegenslag voor alle betrokkenen, maar zeker ook een leermoment. De verzamelde gelden worden in overleg met de schenkers teruggegeven of voor nieuwe activiteiten van John ingezet.’

Er staat niet bij om wat voor soort leerstoel het gaat. Maar je zou denken, afleidend uit het voorgaande, dat dat een leerstoel esoterie geweest zal zijn. Een leerstoel voor John van Schaik wordt ook vermeld in een van de jaarverslagen van het Prof.Dr. Bernard Lievegoed Fonds. In het ‘Jaarverslag over het boekjaar 2008’ vinden we op de bladzijden 10 en 11, ‘Bestuursverslag Bijlage 2’, onder nr. 22 het volgende:

‘Datum: 11-12-07
Aanvrager(s): John van Schaik
Naam organisatie: nnb [nog niet bekend, neem ik aan, MG]
Portefeuille: religie
Soort onderzoek: leerstoel
Duur: n.b. [weer niet bekend, veronderstel ik, MG]
Kosten onderzoek: n.b.
Voldoet aan criteria: nee
Middelen beschikbaar: ja
Gevraagd: bijdrage
Besluit: afwijzen
Voorwaarden/motivatie: alternatieve route/relevante publicaties’

Aan de inzet van John van Schaik kan het niet liggen. Hij is bijzonder actief en een veelschrijver. Zijn laatste boek bij Christofoor is ‘Antroposofie en Gnostiek. Geesteswetenschap en gnosis’:

‘Nogal eens wordt gezegd dat de antroposofie een moderne vorm van gnostiek is. Maar is dat ook waar? Rudolf Steiner is erg enthousiast over de gnosis en de gnostische geschriften die in zijn tijd bekend zijn, zoals de Pistis Sophia. De Pistis Sophia is echter wel een gnostisch geschrift maar geen gnostiek geschrift! Is gnosis dan iets anders dan gnostiek? Gnostiek is één van de leerstellige uitkomsten van de gnosis. De laat-antieke gnostiek is een zeer bepaald stelsel aan (geloofs)opvattingen waarin de kruisdood en opstanding ontkend worden. In de antroposofie (als stelsel van opvattingen) staan de kruisdood en opstanding daarentegen centraal. Kan er dan wel sprake zijn van een verwantschap tussen de gnostiek en de antroposofie? In dit boek maakt de auteur een verhelderend onderscheid tussen gnosis en gnostiek én tussen geesteswetenschap en antroposofie. Daardoor kan een onderbouwd antwoord worden gegeven op de vraag of de antroposofie een moderne vorm van gnostiek is. Dit boek is het eerste deel in een reeks boeken over de relatie van de antroposofie tot verschillende spirituele en religieuze stromingen. Het volgende deel in deze reeks is Antroposofie en manicheïsme, geschreven door Christine Gruwez.’

Andere boeken van hem zijn makkelijk te vinden via de website van De Nieuwe Boekerij in Zeist. Als laatste wordt daar ook ‘Westerse esoterie en oosterse wijsheid. De esoterische traditie door de eeuwen heen’ vermeld. Dit boek is geschreven door Van Schaik in samenwerking met Jacob Slavenburg, die we ook kennen van hun gezamenlijke cursussen voor het Origenes-Instituut:

‘Zolang er mensen zijn heeft men nagedacht over de zin van het bestaan en over het goddelijke.
Naast het pad van de rede en het pad van het geloof is er een derde weg: het pad van de gnosis. De drie paden zijn op vele manieren met elkaar verbonden. In dit boek worden die verbindingen zichtbaar en zien we de samenhang tussen de verschillende onderwerpen, stromingen en personen, zoals het oude Egypte, kosmologie, Griekse filosofen, Hindoeïsme, Boeddhisme, Taoïsme, het mystieke jodendom, Jezus van Nazareth, Bijbel, Nag Hammadi en apokriefen, gnosis en orthodoxie in het christendom, Mani en Mohammed, de Kelten, kerkvaders en concilies, mystiek, katharen, graallegenden, Hermes en de hermetische traditie, alchemie, kabbala, mystieke Islam, soefisme, rozenkruis, vrijmetselarij, theosofie, Rudolf Steiner, Gurdjieff, C.G.Jung en vele andere.
Een overzichtelijk handboek van de grote geestelijke stromingen der mensheid.

Drs. Jacob Slavenburg is cultuurhistoricus en auteur van vele boeken over het vroege christendom, de hermetische traditie, gnosis en esoterie. Hij is mede-vertaler van de Nag Hammadi-geschriften.

John van Schaik studeerde middeleeuwse mystiek en promoveerde op het godsbeeld van de manicheeërs en de katharen. Hij is directeur van het Origenes-Instituut en hoofdredacteur van BRES Magazine voor religie, wetenschap en gnosis.’

Geen leerstoel dus, maar in ieder geval wel een schrijfstoel!

Spreken

Een enkele keer is hier het ledenorgaan van de Duitse Antroposofische Vereniging, het kwartaaltijdschrift ‘Anthroposophie’ (de vroegere ‘Mitteilungen aus der anthroposophischen Arbeit in Deutschland’), ter sprake gekomen. Dit is een nogal inhoudelijk gericht blad, speciaal voor leden, met stevige artikelen.

‘Die Zeitschrift wird herausgegeben von der Anthroposophischen Gesellschaft in Deutschland und ist Organ ihrer Mitglieder.
Sie erscheint vierteljährlich zu Ostern, Johanni, Michaeli und Weihnachten.
Redaktion: Dr. Manfred Krüger, Nürnberg. Dr. Jost Schieren, Alfter (Endredaktion). Justus Wittich, Frankfurt/M.’

Daarnaast zijn er echter ook de maandelijkse ‘Mitteilungen aus der anthroposophischen Arbeit in Deutschland’, een veel dunner blaadje, van meestal een bladzijde of vier, waarvan het grote voordeel is dat dit elke maand op de website van de Antroposofische Vereniging in Duitsland wordt gezet. Dit behelst niet alleen mededelingen, maar toch ook inhoudelijker bijdragen. De laatst verschenen aflevering, van juli 2010, ‘Mitteilungen_Juli_2010.pdf’, bevat een interview dat de moeite waard is ook hier op te nemen. Het is getiteld ‘Wenn das Ich erlahmt’, met als ondertitel ‘Warum es die Sprachgestaltung heutzutage so schwer hat. Interview mit Barbara Denjean-von Stryk’. Na een korte inleiding zal redacteur Andreas Neider zijn vragen stellen:

‘Die Wolfsburger Ausstellung «Rudolf Steiner und die Kunst der Gegenwart» war für uns Anlass, nach der Situation der durch Rudolf Steiner neu geschaffenen Künste, der Eurythmie, der Sprachgestaltung und auf die in der Tradition seiner Anregungen für die übrigen Künste wie Malerei, Plastik und Architektur arbeitenden Künstler hinzublicken. Nach einem ersten Interview zur Situation der Eurythmie folgt dieses Mal ein Gespräch, das Andreas Neider mit Barbara Denjean-von Stryk, Sprachgestalterin und Sprachtherapeutin in Stuttgart, zur Situation der Sprachgestaltung geführt hat.

Andreas Neider: Was war das Ziel Rudolf Steiners, als er die Sprachgestaltung durch Marie Steiner ins Leben gerufen hat?

Barbara Denjean-von Stryk: Die Sprache des Menschen ist laut Rudolf Steiner die Urkunst, sie steht dem Menschen am nächsten, weil er aus dem Wort heraus geschaffen worden ist, mit dem Entwicklungsziel, selbst zu sprechen – vom Geschöpf zum Schöpfer zu werden. Jedes Mal, wenn der Mensch spricht, erschafft er eine neue Welt. Der Mensch führt sprechend das Wort zu seinem geistigen Ursprung zurück. Demzufolge ist der eigentliche Inhalt der Anthroposophie, deren Zentralgedanke ja der Mensch ist, in allererster Linie Sprache. Denn die Sprachgestaltung will nichts anderes als die Anthroposophie, die den Menschen mit dem Kosmos wieder in Verbindung bringen will. Wenn wir sprechen, gehen wir unbewusst über die Schwelle, verlassen den physischen Leib, und verbinden uns mit dem Geist der Luft, der auch der Sprachgeist ist. Sprachgestaltung ist ein Schulungsweg für den bewussten Schwellenübertritt durch die Sprache.

So ist zum Beispiel auch das Sprechen mit Schülern in der Waldorfschule zunächst gedacht als eine Hilfe zum richtigen Atmen, was ja sowohl für die Inkarnationsverhältnisse, als auch für das soziale Miteinander von maßgeblicher Bedeutung ist. Alle Schulungswege haben immer den Atem des Menschen mit einbezogen. Die Anthroposophie erweitert das, indem sie die Sprache in den Schulungsweg einbezieht durch die Sprachgestaltung, also im Grunde eine alte Mysterienkunst verchristlicht. Insofern gehört auch die Eurythmie zu diesem Impuls dazu, indem sie die Sprachbewegung der Luft durch den ganzen Leib sichtbar macht. Die Sprache ist auch für die Eurythmie das Urelement schlechthin. Den Schulungsweg der Sprachgestaltung weiter und weiter auszubauen, zu erforschen und weiterzuentwickeln, das war es, was Rudolf Steiner und Marie Steiner inauguriert haben.

A. N.: Wie steht es um diesen Impuls in der Gegenwart?

B. D. - v. St..: Leider sind wir heute in der Situation, dass es vor allem auch in anthroposophischen Zusammenhängen fast immer heißt: Ich mag die Sprachgestaltung oder ich mag sie nicht. Man schaut nicht auf das Ziel, auf die Aufgabe, sondern auf eigene Befindlichkeiten, Sympathien oder Antipathien. Man übersieht dabei, dass sich die wenigen hundert Sprachgestalter, die es heute weltweit gibt, eigentlich um die Zukunft der Menschheit schlechthin bemühen, denn die Sprache ist das Element, durch das sich die Menschheit weiterentwickeln muss und wird.

Statt dass man hinschaut auf den Impuls, auf die riesige Aufgabe, die mit der Sprachgestaltung verbunden ist und diejenigen unterstützt, die sich darum bemühen, hält man sich bedeckt nach dem Motto: «Der oder die gefällt mir nicht …», und entsprechend sind viele Sprachgestalter heute ohne Arbeit, finden keine Anstellung an einer Waldorfschule oder anthroposophischen Einrichtung. Durch die mangelnde Nachfrage sind auch die Ausbildungsmöglichkeiten für Sprachgestalter in Deutschland dramatisch zurück gegangen.

Jeder Laut unserer Sprache ist ein göttliches Wesen, die Laute sind göttliche Lehrmeister, und jeder Sprachgestalter bemüht sich, diese Lehrer, die unsere Sprache in sich trägt, den Menschen zugänglich und verständlich zu machen, damit sie von diesen sozusagen belehrt werden. Demgegenüber ist es doch unerheblich, ob ich nun diesen oder jenen Sprachgestalter oder seine spezifische Art zu sprechen mag oder nicht mag.

An vielen staatlichen Schulen wird seit PISA Sprecherziehung gefördert, natürlich nicht Sprachgestaltung, aber die Sprachförderung. An den Waldorfschulen dagegen wird Sprachgestaltung eher zurück genommen, oft aus finanziellen, aber auch aus Gründen der Gleichgültigkeit und mangelnder konsequenter Erkenntnisarbeit. Ein wirklich in der Sprachkunst beheimateter Waldorflehrer könnte Gesundheit und Schicksal einer ganzen Klasse prägen.

A. N.: Rudolf Steiner hat ja die Waldorfpädagogik sehr stark auf die Künste gebaut und die Eurythmie würde es vielleicht heute schon nicht mehr geben, wenn es sie nicht über 80 Jahre lang als Unterrichtsfach an allen Waldorfschulen gegeben hätte. Wie sieht es da für die Sprache aus?

B. D. - v. St.: Leider haben wir diese Situation im Hinblick auf die Sprache und Sprachgestaltung nicht. An den Schulen geht der Trend zur Theaterpädagogik, es gibt die Klassenspiele in der 8. und 12. Klasse. Aber immer seltener wird dazu ein Sprachgestalter bemüht, sodass mehr das Spielen und Bewegen im Vordergrund steht, die Regie, die Inszenierung, aber nicht die Sprache mit wenigen Ausnahmen.

A. N.: Wie sieht es mit der Sprachgestaltung in der Lehrerbildung aus? Die Sprache ist ja auch für den Lehrer das Urelement.

B. D. - v. St.: Das Problem ist: Sprechen kann ja zunächst jeder. Warum also Sprachgestaltung? Dass Rudolf Steiner mit der Sprachgestaltung einen grundlegenden, modernen Schulungsweg, der eben auch das Atmen mit einbezieht, geben wollte, das ist den Leuten eben häufig nicht bewusst, jeder meint, er könne ja sprechen. Eigentlich kann man gerade mit Schülern in der Schule wunderbar an der Sprache arbeiten, Übungen machen, Texte erarbeiten usw., dem ganzen Lehrplan liegt ja die Sprache zu Grunde, da menschenkundliche Prozesse und Sprachprozesse sich gesetzmäßig entsprechen. Aber wie für die Eurythmie ist eben dazu eine qualitativ fundierte Ausbildung notwendig. Das wird für die zukünftige Menschheit von größerer Bedeutung sein als etwaige Abschlüsse in Master oder Bachelor.

Die Sprechübungen von Rudolf Steiner sind außerordentlich spezifisch auf den ganzen Menschen und seine physiologische und psychologische Entwicklung abgestimmt, auch das müsste erkenntnismäßig durchdrungen werden. Sprachgestaltung darf nicht nur nebenbei gemacht werden. In der Eurythmie ist man da heute pädagogisch viel weiter, weil es hier durch den Unterricht erreicht werden kann, zu zeigen: Eurythmie ist etwas, das hat etwas mit dir zu tun. Für die Sprache müsste dasselbe gelten, tut es aber leider noch nicht.

Rudolf Steiner bezeichnete ja die Sprachgestaltung neben der Eurythmie und der erweiterten Medizin als die drei Bewegungen, die aus der Esoterik der Anthroposophie heraus entwickelt worden sind: das dreifache Wort – hörbar, sichtbar und Fleisch geworden: der Grundnerv der Anthroposophie, wie er es nennt. Sprachgestaltung gehört in das Zentrum, nicht an den Rand der anthroposophischen Bewegung.

A. N.: Woran aber liegt es, dass die Sprachgestaltung zu einem Randphänomen geworden ist?

B. D. - v. St.: Man hat eben das Anliegen Rudolf Steiners nicht erkannt. Und: Das Wort ist die Sphäre des Zwischenmenschlichen und deshalb mitunter schwer zu ertragen. Im Wort kommt ja der ganze Mensch zum Vorschein, im Guten wie im Schlechten. Es macht aber auch den Menschen überhaupt erst zum Menschen.

A. N.: Kommen wir zum Künstlerischen zurück. Marie Steiner hat ja in ihrer Zeit eine eigentlich alte Disziplin, den Sprechchor vollkommen neu wieder auf die Bühne gebracht.

B. D. - v. Str.: Dieser Sprechchor hatte in den 20er und 30er Jahren große Erfolge, viele öffentliche Aufführungen mit einem großartigen Echo in der Presse. Er hat die Zuhörer oft tief ergriffen. Und das erlebe ich heute eigentlich auch wieder, nur leider nicht mehr in dieser Dimension wie damals. Aber der einzelne Schüler, der von dem Impuls der Sprachgestaltung ergriffen wird, ist ebenso erschüttert wie damals die Zuhörer. Er spürt, was die Sprache mit ihm macht, was er durch die Sprache aus sich machen kann.

Dieser Impuls ist nicht etwas für anthroposophische Insider, sondern er kann von jedem ergriffen werden, weil eben jeder Mensch sprechen kann. Die Basis dafür sind eindeutig Lautbildung und Silbenschritt, die bilden Leib und Leben der Sprache. Dadurch lernt der Mensch im Atem zu sprechen, also in das Äthermeer der Luft einzutauchen. Dann aber muss das ganze auch beseelt werden, damit es wirklich künstlerisch und individuell wird. Da fehlt es noch. Entweder an der Grundlagenarbeit, dann haben wir Astralität ohne Sprachkunst, oder an dem Mut, sich seelisch wirklich auf die Sprache einzulassen, dann bleibt das Sprechen eine schöne Hülse.

Das größte Lob, das ein Sprachgestalter heute zu hören bekommen kann, ist: «Sie sprechen natürlich». Aber «natürlich» heißt eben nicht «künstlerisch», denn die Kunst geht doch über die Natur hinaus.

A. N.: Dichtung hat es heute ja auch im übrigen Kulturbetrieb nicht gerade einfach. Bände mit zeitgenössischer Lyrik gehören im Buchhandel zu den klassischen Ladenhütern. Die Sprachgestaltung kann Dichtung wieder zum Leben erwecken, findet aber auch darin nur wenig Gehör.

B. D. - v. St.: Sie sagen es: kein Gehör. Das Problem liegt genau da: Die Menschen können heute nur noch ganz schwer zuhören, haben das Zuhören, das Lauschen verlernt. Durch die Augen wird der Mensch heute immer mehr auf die Materie, auf den Bildschirm fixiert, und durch die Ohren wird er von außen zugemüllt, sodass man eigentlich ständig geneigt ist, die Ohren zu verschließen, was ja dann auch viele Menschen besonders Jugendliche mit den Ohrstöpseln tun.

Auch so ein Phänomen wie die ja auch im Buchhandel wirklich viel verkauften Hörbücher darf darüber nicht hinwegtäuschen. Denn ein Hörbuch hören die meisten Menschen eben nur nebenbei, während sie Autofahren, Bügeln, Abwaschen oder sonst etwas anderes tun. Ein Rezitationsabend hingegen fordert die volle Aufmerksamkeit, den ganzen Menschen, das Ich. Im Hören will sich die Seele eigentlich ausweiten, über sich und die Enge der materiellen Welt hinaus wachsen. Hören und Lauschen erfordern deshalb hohe Aufmerksamkeit und damit Ichtätigkeit. Durch die permanente Überfrachtung und Beschallung des Hörsinns ist dieser eigentlich oft erschöpft. Man mag nicht mehr zuhören. Gerade da aber müsste man ansetzen: das Hören wieder beleben, das Lauschen neu erlernen. So mache ich mit vielen Kursteilnehmern immer wieder Übungen, in denen wir nur lauschen. Äußerlich ganz zur Ruhe kommen, keine Gedanken herum irren lassen, einfach nur dem lauschen, was da ist.

Die Sprache ist Ausdruck des Ich und erfordert eben auch die volle Aufmerksamkeit, die volle Zuwendung des Ich des Menschen, sowohl bei demjenigen, der die Sprache gestaltet wie bei demjenigen, der zuhört. Im Grunde genommen hängt das Wohl und Wehe der Sprachgestaltung ganz und gar mit dem Ich des Menschen zusammen, und da wo das Ich erlahmt, da wird eben auch die Sprache nicht mehr bewusst gestaltet und auch nicht mehr wirklich wahrgenommen. Das ist ja das Besondere und ungeheuer Moderne am Kunstimpuls Rudolf Steiners, dass das Ich aufgerufen ist, die künstlerischen Prozesse wahr zu nehmen und nachzuvollziehen statt sie nur zu genießen.

Wir arbeiten im Moment daran, wenn auch zunächst nur auf lokaler Ebene in meinem Stadtbezirk, Zusammenhänge zu schaffen, in denen wir wieder dazu kommen, uns der Sprache bewusst zuzuwenden, durch Lesungen, Rezitationsabende usw. Der Sprache wieder ein echtes Forum zu schaffen, auf dem sie sich entfalten kann, das wäre eine Aufgabe, der sich die anthroposophische Gesellschaft erneut zuwenden müsste. Allein die Aufführung eines Sprechchors im Rahmen einer anthroposophischen Veranstaltung würde da schon sehr Vieles bewirken können, denn im Grunde genommen sehnen sich doch die Menschen nach tiefen, erfüllenden, künstlerischen Erlebnissen: warum dann nicht diese Urkunst wieder ergreifen, die Gestaltung des Wortes durch den Menschen, der aus dem Wort ja selbst gestaltet worden ist.

Von Barbara Denjean-von Stryk ist soeben im Verlag Freies Geistesleben eine Monographie zur Sprachgestaltung erschienen: Sprich, dass ich dich sehe. Die Sprache als Schulungsweg in Kunst, Erziehung und Therapie. 2. überarb. und erw. Auflage, geb. 217 Seiten, ISBN 978-3-7725-1580-4.’

Inderdaad is op de website van Verlag Freies Geistesleben deze informatie te vinden, gedateerd 24 februari:

‘Barbara Denjean-von Stryk
ausgebildete Redakteurin
studierte Sprachgestaltung und Schauspiel an der Novalis-Schule in Stuttgart und bildete sich in sprachkünstlerischer Therapie Crista Slezak-Schindler weiter.
Vortrags- und Lehrtätigkeit an Schulen, Kindergärten und Seminaren
Die Autorin ist Mutter von drei Kindern, in freier Praxis als Sprach- und Atemtherapeutin in Stuttgart tätig und Dozentin an der Eugen-Kolisko-Akademie für Ärzte und Medizinstudenten, Filderstadt.’

Met op 25 mei toegevoegd:

‘Sprich, dass ich dich sehe
Die Sprache als Schulungsweg in Kunst, Erziehung und Therapie

Wissen wir, was wir tun, wenn wir sprechen? In der Sprache offenbart sich der Mensch – mehr, als dies ihm oft bewusst ist. In der Sprache liegen aber auch noch vielfach zu erschließende Quellen der Selbstentfaltung. Barbara Denjean-von Stryk schildert aus jahrelanger therapeutischer und künstlerischer Praxis einen Weg zu einer der bedeutendsten Lebensquellen menschlicher Entwicklung.

Wer über die Sprache spricht, kann dies nicht tun, ohne gleichzeitig über den Menschen zu sprechen, denn eines bedingt das andere. Die Zusammenhänge zwischen Sprache und Mensch sind bis in die Funktionen des Leibes hinein anschaubar, die verschiedenen Sprachprozesse und -impulse orientieren sich an einer geisteswissenschaftlichen Menschenkunde.
Nur dadurch erkennt man das materielle Dasein, dass man das Wirken der Geistigkeit in konkreter Weise im materiellen Dasein kennenlernt. (Rudolf Steiner)

Die für den Laien recht komplizierten Vorgänge können leichter aufgenommen werden, wenn sie ihrer Gebärde nach erfasst und mitbewegt werden. Mit unterschiedlichen Beispielen werden Anregungen für einen Weg gegeben, der aus der Sackgasse der sprachlichen Verzerrung und Verarmung herausführen kann. Hinter den vielen Wörtern, die wir täglich gewohnheitsmäßig verbrauchen, steht Das Wort, das seine heilsamen, künstlerischen und spirituellen Kräfte zu entfalten vermag, wenn der Mensch bereit ist, sich ihm in rechter Weise zu verbinden.’

Lijfstraf

Vanuit België komen alarmerende berichten. Het Nieuwsblad meldt ‘Steinerschool in slechte papieren’:

‘De lagere school van de Leuvense steinerschool De Zonnewijzer in Wijgmaal kreeg een onvoldoende van de onderwijsinspectie. Die startte een procedure op die de erkenning van de school zou intrekken. Dat staat in een beleidsbrief die de school op het einde van het schooljaar aan de ouders zou meegegeven hebben. Zo’n intrekking kan een catastrofe betekenen voor een school, omdat een niet-erkende school geen recht op overheidssubsidies heeft.

Uit het verslag van de doorlichting, die plaatsvond op 8 juni, blijkt dat er wel tekorten werden weggewerkt, maar dat de lagere school nog steeds slecht scoort op “een eensluidende visie en afstemming van het zorgverbredend werken binnen de klas”. Een onmiddellijke sluiting moet nog niet gevreesd worden. De school kan de procedure laten opschorten als ze een verbeterplan uitwerken tegen september.

De voorbije jaren kwam De Zonnewijzer in de pers met de controversiële pedagogische aanpak waarop sommige leraren zich zouden beroepen. Bij de school of de onderwijsinspectie was gisteren niemand bereikbaar voor commentaar.’

Deze bewuste school herinneren we ons misschien nog wel van 29 april 2009 in ‘Straf’ en van de dag daarna, op 30 april 2009, in ‘Zwaar onder vuur’. Nu komt Valerie Droeven van De Standaard met meer informatie in een uitvoerig artikel dat volgens enkele reageerders wel een erg tendentieuze titel heeft, namelijk ‘Laatste kans voor school met “lijfstraffen”’:

‘De Leuvense steinerschool De Zonnewijzer dreigt haar erkenning te verliezen na een ongunstig advies van de onderwijsinspectie. De school kwam in 2009 in opspraak na “pedagogisch verantwoorde” lijfstraffen.

De Zonnewijzer kreeg begin juni bezoek van de onderwijsinspectie. Die gaf de Leuvense steinerschool een ongunstig advies. Iets wat zelden voorkomt. Het betekent dat de procedure is ingezet om de erkenning – en dus ook de subsidies – van de school te schrappen. Het einde van de subsidies betekent naar alle waarschijnlijkheid ook het einde van de school.

Toch krijgt de school nog een laatste kans. Tegen september moet ze bij de onderwijsinspectie een verbeterplan indienen. Als dat plan door het Vlaams Parlement goedgekeurd wordt, krijgt de school een tijdelijk erkenning. Ze moet zich laten bijstaan door een externe begeleider om de pijnpunten die de inspectie herhaaldelijk aankaartte, weg te werken. Na maximum drie jaar moeten alle tekortkomingen weggewerkt zijn anders verliest de school haar erkenning van het departement van Onderwijs.

De Zonnewijzer kwam vorig jaar in opspraak, omdat er in een klasje in het kader van een opvoedkundig project fysieke straffen toegepast werden. De ouders van een twaalfjarig meisje trokken aan de alarmbel, omdat hun dochter de trap honderd keer op en af had moeten lopen. Als straf omdat ze een andere leerling had uitgelachen. “De leerlingen van de zesde klas leerden net over de Romeinen, bij wie het recht ontstond”, verdedigde de directie zich destijds. “Om het rechtsysteem van de Romeinen te ervaren, moesten de leerlingen zelf enkele straffen bedenken. Ze kwamen zelf op de proppen met straffen als de trap op- en aflopen.” De lerares kreeg steun van de andere ouders, maar het meisje werd van school gehaald.

“Het advies van de inspectie heeft niets met dat voorval dat maken”, benadrukt Lieve Vansintjan van het schoolbestuur. “Het was een ongelukkig incident dat in een mediastorm is terecht gekomen.”

Waarover struikelde de inspectie dan wel? “De inspectie vindt dat we in de klas te weinig zorgverbredend werken”, zegt Vansintjan. “Het is moeilijk om uit te leggen wat dat precies is. Het is een term die past in het referentiekader van de inspectie. Een inspectieverslag is vooral toegespitst op cognitieve vaardigheden terwijl het steineronderwijs meer bezig is om alle gebieden in harmonie te krijgen. Het kunstzinnige en de beweging zijn daarbij erg belangrijk. Maar zorgverbreding gaat meten wat de leerwinst van leerlingen is en zorg op maat van iedere leerling aanbieden.”

De inspectie merkte ook op dat er binnen de school een gebrek was “aan een eensluidende visie”. Die kritiek had Vansintjan wel een beetje zien aankomen, zegt ze.

“Het is inderdaad zo dat de leerkrachten van onze school niet altijd met de neuzen in dezelfde richting staan als het over het plan van aanpak gaat. Daar bestaan binnen de lerarenkamer soms spanningen over.”

Het ongunstig advies komt niet zomaar uit de lucht vallen. In 2006 werd de school een eerste keer doorgelicht. Daarbij werden drie tekorten vastgesteld, de school kreeg wel een gunstig advies maar dat was beperkt in tijd. In december 2007 kreeg de school de inspectie opnieuw over de vloer voor een tussentijdse controle. Daaruit bleek dat één tekortkoming was weggewerkt. Aanvankelijk besteedde school in de kleuterafdeling onvoldoende lestijden aan onderwijs, maar dat probleem was weggewerkt. Voor de twee andere tekortkomingen kreeg de school tot september 2009 om ze recht te zetten. Bij de doorlichting in juni 2010 bleef een tekortkoming hardnekkig bestaan: die over de zorgverbreding in de klas en de eensluidende visie daarop. Voor de inspectie reden genoeg om de school een ongunstig advies te geven.

Eerder hekelden verschillenden ouders in de media het feit dat hun kinderen op de school een onomkeerbare leerachterstand hadden opgedaan. Sommigen tot drie jaar. Een van de ouders kaartte het probleem destijds aan bij de onderwijsinspectie. Die wil niet bevestigen dat de doorlichting er kwam na een klacht. “Onze inspecteurs moeten een school minstens een keer per tien jaar doorlichten”, zegt Peter Michielsens, inspecteur-generaal. “Dat gebeurt zelden na een klacht. Tenzij die klacht heel zwaar is: bij seksueel misbruik op internaat bijvoorbeeld. Het is wel zo dat inspecteurs de klachten bekijken voor ze een doorlichting uitvoeren. Het kan zijn dat ze daar dan op inzoomen.”

Michielsens benadrukt wel dat steinerscholen een methode toepassen die niet te vergelijken is met het traditioneel onderwijs. “Daarom is het geen goed idee om je kind vervoegd uit dat traject te halen. Het is zeer moeilijk om onderweg weer aan te knopen bij het traditionele onderwijs.”

Vansintjan van haar kant ziet wat nu komt als een kans om zich te herpakken. “Alle hens aan dek om alle neuzen in dezelfde richting te krijgen. En dan komen we er wel.”’

In een extra artikel wordt ‘Wat is steineronderwijs?’ uit de doeken gedaan:

‘Hoewel steinerscholen en freinetscholen allebei methodescholen zijn, is er toch een groot verschil. Om te beginnen moeten freinetscholen dezelfde eindtermen behalen als reguliere scholen. Bij steinerscholen is dat niet zo. Zij hebben eigen eindtermen.

Het tweede verschil is dat steinerscholen een ideologie volgen bij het toepassen van hun methode. Filosoof en pedagoog Rudolp Steiner is de grondlegger ervan. Hij ontwikkelde een pedagogie die de ontwikkeling van het kind centraal stelt. De pedagogie probeert aan te knopen bij de leeftijdsfase waarin het kind zich bevindt, om leerstof, ontwikkelingsstof aan te bieden die het dan wil en aankan. Door kunstzinnige aanpak, door kunstvakken en door doe- of wilsvakken wil Steiner “de drie zielegebieden van het kind op de juiste wijze aanspreken, uitdagen, tot ontplooiing brengen”.

“Het is het duidelijkst bij de kleuters”, zegt Lieve Vansintjan, die voorzitter is van de koepel waar ook de 25 Vlaamse steinerscholen onder vallen. “Jonge kinderen mogen in het steineronderwijs langer spelen. Ze volgen hun natuurlijke motor: de fantasie. Pas later leren ze met hun hoofd.”

Alle steinerscholen over de hele wereld zien opvoeding en onderwijs als twee onverbrekelijke componenten: het begeleiden tot een harmonische persoonlijkheid en het aanreiken en aanleren van vaardigheden en kennis, in overeenstemming met de ontwikkelingsfase van de leerling.’

Het is wel apart dat juist op de school van de voorzitter van de Belgische koepel van vrijescholen extra inspectie nodig is... Dat lijkt me nou niet echt reclame voor dit onderwijs.