Misverstand

We kijken hier bijna frontaal naar het kantoorgebouw van telecombedrijf KPN. We zagen het al van opzij op 26 augustus.

Er schijnen nogal wat misverstanden te bestaan over de aard van antroposofie. Dat merk ik aan wat Paul Heldens te berde brengt inzake wat hij hier gelezen heeft over Floris Schreve. Antroposofie heeft de ambitie een geesteswetenschap te zijn. Als zij werkelijk een wetenschap is, dan hoeft men zich geen zorgen te maken wat deze of gene van de onderzoeksresultaten vindt. Die kunnen hooguit worden aangepast en bijgesteld, en eventueel ook bevestigd, vervangen of verworpen. Maar de wetenschap zelf wordt daarmee niet minder. Integendeel, iedereen werkt er zo aan mee om deze te vergroten en te vervolmaken. Die is niet afhankelijk van de sympathie of antipathie van wie dan ook voor de bevindingen ervan. Wat telt is de onomstotelijke waarheid van die wetenschap, die zo objectief mogelijk wordt weergegeven.

Bij antroposofie lijkt dit opeens niet meer te gelden. Waarom dan toch niet, vraag ik me af. Hebben antroposofen zelf wel voldoende notie van het feit dat antroposofie een geesteswetenschap is? Of voelen ze zich aangevallen als iemand de bevindingen ervan ter discussie stelt? Dan gaat het toch meer op een leer lijken. En dat is heel iets anders. Antroposofen en niemand anders zijn verantwoordelijk voor welke status antroposofie in de wereld heeft of krijgt. Het stemt niet erg hoopvol, als je kijkt hoe er bijvoorbeeld met het thema ‘racisme’ wordt omgegaan. Veelvuldig kun je een ontwijken en duiken waarnemen, maar weinig een staan voor antroposofie als wetenschap en in die zin het debat aangaan. Het zou veel verhelderends moeten kunnen brengen in recente debatten. Denk bijvoorbeeld aan het allochtonenvraagstuk. Ooit iemand als antroposoof hierin stelling zien nemen en voor zijn standpunt uitkomen? Geen wonder dat het ‘racismevraagstuk’ de antroposofie blijft achtervolgen. Men kent in de publieke opinie wat dit betreft weinig tot geen andere uitingen, dan de uitlatingen die door critici worden gedaan.

Terwijl ik dit aan het schrijven ben, plaatst Paul Heldens een nieuwe reactie op het bericht in de rubriek AntroBoulevard op AntroVista. Gisteren heb ik de eerste twee reacties hierop, van hem en van mij, weergegeven. Sindsdien zijn er vier nieuwe bijgekomen. Namelijk deze:

Ik kom er net weer achter dat een mens ook een vat vol ‘ad hominem’ kan zijn. Reactie van Ramon De Jonghe

Geachte heer Gastkemper, het spijt me als u bij mij slechts ‘denigrerende opmerkingen’ waarneemt. Ik ben niet geïnteresseerd in het beledigen of kwetsen van u of anderen en schrik van uw reactie. Ik weiger echter pertinent om in het openbaar een inhoudelijke discussie aan te gaan die alle argumenten slechts in één richting waardeert: de publieke bekentenis dat Steiner een racist was. Dat is m.i. de reactionaire kant van zo’n enorm eerlijke discussie. In China is de ‘culturele revolutie’ godzijdank voorbij, nu in antroposofenland nog, zeg ik maar. Héél kort samengevat: ‘antroposofisch racisme’ is een contradictio in termini. Reactie van Paul Heldens

Beste Paul Heldens,
We spreken hier over een geesteswetenschap. Iemand heeft een publicatie hiervan bestudeerd en stelt daar indringende vragen bij. Misschien is zijn kennis van deze wetenschap te beperkt, waardoor hij deze onjuist beoordeelt. Maar ook dan mag hij een goed antwoord verwachten. Volgens mij gaat het er juist ‘om in het openbaar een inhoudelijke discussie aan te gaan die alle argumenten NIET slechts in één richting waardeert’, maar op de juiste waarde schat. Dus niet alleen maar stellige beweringen doen, in welke richting dan ook, maar zelf tot eigen argumenten komen en deze afwegen, om zo meer inzicht te krijgen. Daar is mijn weblog op gericht. Of moet je hier bang voor zijn? Reactie van Michel Gastkemper

Beste Michiel Gastkemper,
Ik stel voor dat u zelf in uw weblog aan Floris Schreve uitlegt hoe dat zit met Steiners boek over de volkszielen en de Eindrapportage van de z.g. Commissie van Baarda. Dat vergt weliswaar veel studie vooraf, maar ik twijfel er niet aan dat het resultaat de moeite waard zal zijn. Ik zal uw antwoorden aan Floris met genoegen lezen! Reactie van Paul Heldens

Helaas bevestigt dit volledig wat ik aan het schrijven was. (Zou er dan toch sprake zijn van een zekere blindheid? Die vraag ga ik me toch stellen als ik zie met welke hardnekkigheid ik Michiel genoemd blijf worden... Of is dat tegen beter weten in?)

Typisch ook in dit opzicht is hoe het Opus Magnum van Helmut Zander, dat ruim een jaar geleden uitkwam, is ontvangen, speciaal in Nederland. Ik kan me niet heugen dat daar serieus aandacht is geschonken. In het ‘nieuwarchief’ op de website van de Antroposofische Vereniging in Nederland is alleen dit te vinden (een heel eind naar beneden scrollen, tot ongeveer halverwege, bij de datum van 14 oktober 2007):

‘In Duitsland is, vooral onder antroposofen veel te doen om het boek van historicus Helmut Zander “Anthroposophie in Deutschland. Theosophische Weltanschauung und Praxis 1884-1945”. Het is een omvangrijk werk in twee banden waarin Zander in 1800 pagina’s Rudolf Steiner en de antroposofie scherp tegen het licht houdt.

Zander plaatst Rudolf Steiner en zijn ideeën op kritische wijze in hun tijd en historische context. Steiners “geestelijke wereld” houdt Zander voor een onwetenschappelijke kennisbron en hij meent te kunnen aantonen dat Steiner alles heeft ontleend aan schriftelijke bronnen. Een andere basiskritiek van het boek is dat antroposofen te weinig kritisch zijn ten aanzien van Rudolf Steiner en zijn leer. Ze beschouwen hem te veel als een heilige. Zander hoopt dat zijn werk de antroposofen zal helpen om een kritischer houding te ontwikkelen ten aanzien van hun traditie en dat zij het goede van de antroposofie zullen behouden.’

Er worden drie links bijgevoegd, eentje naar een aankondiging op de website van het Duitse maandblad Info3, eentje naar een (slechte, alleen met Internet Explorer te openen) scan van twee artikelen uit het Zwitserse weekblad ‘Das Goetheanum’ en eentje naar dit pdf-document (Engelstalig): ‘In het laatste nummer van Anthroposophy Worldwide staat een artikel waarin Robin Schmidt en Bodo von Plato met elkaar in discussie gaan over Zanders boek.’ De eerste twee respectievelijk geschreven door Johannes Kiersch en Andreas Neider, bij de laatste (het interview op blz. 8 en 9) staat geen auteur vermeld. Ze zijn zeer verschillend van karakter.

Ik wil hier graag enkele uitspraken van Robin Schmidt aanhalen (‘from the Goetheanum’s research group on the cultural impulse’) omdat ik me daar het meest in kan vinden.

‘Helmut Zander writes about anthroposophy as a non-anthroposophist. He is interested in it as a purely historical phenomenon. (...) I find it quite challenging, for instance, to speak or write in a language that does justice to anthroposophy – makes clear what is important to me today – and is appropriate for current academic discourse at the same time.’

Wanneer Bodo von Plato deze stellige uitspraak doet: ‘anthroposophy is open, is public – or it is not anthroposophy’, reageert Robin Schmidt met:

‘Doesn’t openness also have an inner, esoteric aspect? There is no freedom if I entrench myself in my criticism or if I am caught up by enthusiastically and naively identifying myself with something. But avoiding these is not so easy. Openness is really a question of development.

Perhaps Rudolf Steiner has something to teach us here if we understand how he lived in his own time, and then see how anthroposophy might succeed today. In my view, Rudolf Steiner worked quite intensively with his own time and lived into its spirit. He tries to find the future-oriented, Michaelic impulses of his time and surround them with warmth so that people can find a connection to them.

The best way to recognize Rudolf Steiner historically might be found by looking at how he transformed his own time. There are always two levels for examining what we generally perceive today as the whole of anthroposophy: how it is colored by its own time, and what we find as Rudolf Steiner’s creative approach in taking things up and transforming them.’

Bodo von Plato noemt dit uitgangspunt extreem belangrijk:

‘The central question in this whole argument is: What is my relationship to the existence of the real spirit. The decision is made by whether I understand that the spirit is not just something I imagine – it has an active, present nature. It is a creative power, not simply an image.’

Resumerend zegt Robin Schmidt:

‘Helmut Zander goes against the grain. This reveals things that may seem uncomfortable. Much of what arises from his approach in interpretation is selective and it is also colored by his intentions. Even a quick reading will show that a lot is simply wrong, too. But that is an unavoidable part of academic life, and can’t be changed so quickly, even if we are conscious of it.

We know there will be another book on this theme. For instance, through this study I found that the influence of theosophy in the modern anthroposophical movement has remained largely unexplored. Anthroposophists are not the first to try approaching the theme of Christianity from a spiritual-scientific perspective. Nor are they the first who attempted to found schools based on a spiritual pedagogy, or to produce Mystery dramas on the stage. There are areas of theosophy that offered Rudolf Steiner a lot, things that he took up in his own way.

But that certainly does not mean anthroposophy is really theosophy under another name, as Helmut Zander assumes from the first page. If we think of anthroposophy as the core, then there is a context into which Rudolf Steiner stepped actively. Along with the theosophical context there were also the esoteric movements at the turn of the century – the Rosicrucians or Freemasons, for instance. And then there is a third circle where there was a great deal of activity – the infallibility dogma, the Kulturkampf [clash of cultures], and then there were the natural living movements for example, or the social problems at the turn of the century. It is really quite valuable to look at the origins of anthroposophy from these standpoints.’

Dit lijkt me het meest vruchtbare uitgangspunt om met antroposofie verder te komen.

Ik kreeg net een reactie van Ramon De Jonghe per mail. Hij legt zelf uit waarom. Ik laat deze reactie hier graag als een update (14.40 uur) van het bericht van vandaag volgen:

Ik heb drie keer geprobeerd om op je artikel ‘Idioten’ van 12 september een reactie te geven, maar blijkbaar wordt de reactie niet weergegeven. Het zou kunnen dat dat aan de lengte van de reactie ligt (is nogal lang) of omdat er zich een link in bevond. Ik stuur je daarom via deze weg de reactie.

Ik heb op mijn eigen website al aangegeven dat ik op het stuk van Schreve weinig tot niets kan afdingen. Ik heb de door jou geselecteerde fragmenten nog eens kritisch bekeken: volgens mij klopt Schreve zijn argumentatie. Bij één zinnetje twijfel ik echter of dat wel goed gekozen is: ‘het is een coherent onderdeel van een zeer uitgesproken racistisch vertoog’.

Naar mijn aanvoelen is het begrip ‘racistisch vertoog’ meer iets dat we aan bijvoorbeeld een ‘overkokende’ Hitler kunnen toeschrijven, omdat een racistisch vertoog volgens mij meestal gepaard gaat met haat spuien naar andere rassen. Bij Steiner kan ik me niet voorstellen dat zijn rassenleer zou zijn ontstaan uit haat jegens andere rassen. Zelf zou ik gekozen hebben voor: ‘Het is een coherent onderdeel van een uitgesproken visie waarin het maken van onderscheid tussen rassen, waarbij het ene ras hoger wordt geplaatst, meer aanzien krijgt dan het andere, essentieel is.’

Over je hier weergegeven reactie op Antrovista wil ik iets zeggen: ‘Beste Paul Heldens, We spreken hier over een geesteswetenschap. Iemand heeft een publicatie hiervan bestudeerd en stelt daar indringende vragen bij. Misschien is zijn kennis van deze wetenschap te beperkt, waardoor hij deze onjuist beoordeelt. Maar ook dan mag hij een goed antwoord verwachten. Volgens mij gaat het er juist ‘om in het openbaar een inhoudelijke discussie aan te gaan die alle argumenten NIET slechts in één richting waardeert’, maar op de juiste waarde schat. Dus niet alleen maar stellige beweringen doen, in welke richting dan ook, maar zelf tot eigen argumenten komen en deze afwegen, om zo meer inzicht te krijgen. Daar is mijn weblog op gericht. Of moet je hier bang voor zijn? Reactie van Michel Gastkemper’

Ik kan me helemaal in je reactie vinden. Als ik het goed heb begrepen ben jij voor voortgaand onderzoek, zelfs als dat een bevinding van Steiner zou kunnen weerleggen? Lijkt me in ieder geval een betere manier om aan waarheidsvinding te doen dan er bij voorbaat van uit te gaan dat elk woord van Steiner sowieso een niet tijdsgebonden waarheid uitdrukt die dan ook niet meer hoeft te worden bijgewerkt om in een ander tijdsbestek te passen. Maar, laten blijken de waarheid in pacht te hebben trekt mensen aan die zich de moeite getroosten om dat ofwel hard te maken, of te ontkrachten. In die context begrijp ik eigenlijk de kritiek op Steiner en de antroposofie.

De racismekritiek op Steiner en de antroposofie is volgens mij dan ook slechts een voorwendsel om iets dat dieper zit naar boven te halen. Ik vermoed namelijk dat de aanhoudende kritiek op de antroposofische beweging veel te maken heeft met de verafgoding van Rudolf Steiner en de daaruit voortkomende afzondering van wat niet strookt met dat waar Steiner van overtuigd was. Nu is die afzondering op zich niet echt een probleem, want het hebben van een van het gangbare afwijkende visie en die standvastig proberen hard te maken is ook een vorm van afzondering. Het wordt wel een probleem wanneer die visie door haar aanhangers als superieur en zaligmakend wordt uitgedragen, waardoor mensen die die visie niet delen al vlug als onwetend, zelfs minderwaardig worden beschouwd. Er ontstaan twee kampen: de wetende en de onwetende mensen (of de goeden en de slechten, zo je wilt). Dan krijg je toestanden zoals onder andere niet ernstig willen discussiëren met iemand die zich bijvoorbeeld atheïst noemt (kan een atheïst niet helder denken?) of iemand die er een totaal andere visie op nahoudt.

Mij verwondert het dan ook niet dat er mensen opdagen die antroposofen, om verschillende redenen, met Steiners eigen boeken om de oren slaan. En wat overtuigt dan het meest? Dat is ondertussen al 25 jaar duidelijk; de grove uitspraken over andere rassen. ‘Zo heilig en alwetend was hij toch ook niet, wel?’ hoor ik zogenaamd onwetenden al roepen. En als we een aantal van die uitspraken eens onbevangen bekijken, zonder te beginnen over context of tijdsgeest of wat dan ook, dan lijkt me toch duidelijk dat die ‘not done’ zijn? Ze maken echter van Steiner nog geen racist, wat eigenlijk een andere discussie is dan die waarbij er commentaar op zijn uitspraken wordt gegeven. (Paul Heldens maakt dit onderscheid tussen de man en enkele van zijn uitspraken in zijn betoog op Antrovista blijkbaar niet.)

Toemaat: Strikt genomen is het zich in groep afzonderen van de rest van de samenleving op basis van afwijkende ideeën die men als superieur ervaart, waardoor men zich als groep gaat beschouwen als verheven boven rest van de wereld, sektarisme. Ik merk dat dit in de antroposofische beweging sterk aanwezig is, alhoewel er tal van antroposofische organisaties maatschappelijk actief zijn. Mentaal bevinden ze zich volgens mij in een glazen stolp. Er is in de maatschappij een hoge tolerantie voor sektarisme, in die zin dat geprobeerd wordt het woord sekte te vervangen door het begrip ‘Nieuwe religieuze beweging’. Volgens Wikipedia valt de antroposofie daaronder. http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_religies#Mystiek.