Aristoteles

Op de eerste dag van dit nieuwe jaar, op donderdag 1 januari 2009, nu dus een maand geleden, plaatste Jac Hielema de eerste tekst op zijn nieuwe website www.symptolab.nl. Deze tekst draagt de titel: ‘Aristoteles laatste gedachten’, waaruit blijkt dat dit verhaal zich afspeelt in de Griekse Oudheid. Het is een lange tekst, bestaande uit acht delen (hoofdstukken). Het verhaal is ‘factie’, een synthese tussen feit en fictie.

‘Vandaag sterft Aristoteles, filosoof, de grote meester van hen die weten, ik voel het gewoon. Herpyllis en Nicomachus zijn nu bij hem. Ik blijf in de buurt, onrustig, geen zin in ontbijt. Ik loop wat rondjes om het huis, ga zitten op de bank op de plaats voor het huis, kijk terug op mijn leven met Aristoteles, de door mij diep geëerde en diep bewonderde leraar en vriend.

Dertig jaar geleden leerde ik hem kennen. Toen was hij, 32 jaar oud, nog een leerling van Plato. Mijn vader stuurde me naar de Academie en ik ging daar met hoge verwachtingen naartoe. De manier waarop Aristoteles leerling was van Plato, zo wilde ik een leerling zijn van Aristoteles, tegelijkertijd trouw en loyaal aan de leraar en onafhankelijk en zelfstandig. De toespraak die Aristoteles hield bij het sterven van Plato, was meesterlijk, één van de mooiste teksten die ik ooit heb gehoord, met de nadruk op het gemeenschappelijke dat we allemaal hebben, de liefde voor de waarheid en voor het woord.

Ik leerde Aristoteles pas echt kennen tijdens ons jaar in Mytilene op Lesbos. Ik begrijp nu dat die tijd ook voor hem heel belangrijk was om een onafhankelijke wetenschapper en filosoof te worden, hij die kennis vergaart door onderzoek te doen. Een jaar lang hebben we voornamelijk het plantenleven bestudeerd.’

Aan het woord is de plantkundige Theophrastus, leerling en opvolger van Aristoteles als leider van diens school. Het verhaal wordt vanuit het perspectief van Theophrastus verteld. Aristoteles komt ook, en uitvoerig, aan het woord. Als hij de balans van zijn leven opmaakt, zegt deze:

“Één van de dingen die moeten gebeuren is dat Plato en Aristoteles zich weer verenigen om überhaupt verder te kunnen als mensheid, want als individuele mensenzielen blijven staan, blijven hangen in de eenzijdigheid van enerzijds Plato of anderzijds Aristoteles, dan zullen de zielen verdorren en verharden. En met hen zal de aarde verdorren en verharden. Tenzij Plato en Aristoteles op de juiste manier met elkaar in verhouding treden.”

Enkele andere fragmenten uit het verhaal:

“Ik heb de mens, mijzelf, leren kennen als een denkend wezen, Theophrastus, jij en ik zijn denkende wezens, mijn waarde, wij zijn met de rede begaafd. En ik heb me afgevraagd of ik denkend en waarnemend kan doordringen tot de oergrond van alle dingen en gebeurtenissen in de wereld. En ik ben tot de conclusie gekomen dat dat zo is. Alles wat ter verklaring en doorgronding van de wereld nodig is, is voor ons denken bereikbaar. Er is niets nodig buiten onze te kennen wereld ter verklaring en doorgronding van onszelf in deze wereld. En als we dat inzien, als we de waarheid inzien, zullen we haar liefhebben en accepteren en ernaar handelen.”

“Ik verliet Athene deels omdat de grond onder mijn voeten me te heet werd, niet-Atheense burgers met een Macedonische achtergrond en connecties waren even niet meer zo welkom in Athene. Maar dat was niet de belangrijkste reden van mijn vertrek. De belangrijkste reden van mijn vertrek was mijn afspraak met Plato.”

“Je had een afspraak met Plato?”

“Zolang hij nog leefde heb ik me dienstbaar en loyaal aan hem en de academie opgesteld, terwijl intussen allang duidelijk was dat ik een andere richting in wilde slaan, in moest slaan. Ik wilde filosofisch en wetenschappelijk inzicht niet meer funderen in mysteriekennis, in geopenbaarde kennis aan ingewijden zoals Plato er zelf eentje was, nee, ik wilde filosofisch en wetenschappelijke kennis toegankelijk maken voor iedereen met een gezond stel hersens en een heldere blik, onafhankelijk van autoriteit en inwijdingsritueel.”

“Zijn school zal geleidelijk aan kleiner worden en tenslotte worden gesloten, mijn school zal bovengronds en ondergronds voortleven en uiteindelijk de impuls geven tot niet alleen ongebreidelde wetenschappelijke ontwikkeling, maar ook tot een samenleving van vrije mensen, zelfstandig denkende en handelende mensen, vanuit inzicht in het wezen van de mens handelende mensen.”

“Plato schetste de wereld van de oerideeën als een soort parallelle universum naast de wereld van de zintuigelijke waarneming. Ik heb me afgekeerd van de wereld van de oerideeën en me gericht op de zintuigelijke wereld in het licht van de zon, de maan en de sterren. Mijn uitgangspunt is wat mijn ogen kunnen zien en mijn oren kunnen horen. Vervolgens onderzoek ik denkend naar het wezen en de samenhang van de dingen die ik zintuigelijk waarneem en ervaar, inclusief mezelf als kennend wezen. Wie had ooit gedacht, dat ik op mijn oude dag door de wereld van de zintuigelijke waarneming heen door zou dringen, terug zou keren tot de oerideeën van Plato?”

Het is een verhaal met een boodschap. Die boodschap wordt goed gebracht. Ook al is het in feite een anachronisme. Want wat in het verhaal wordt beschreven, wordt in werkelijkheid niet in de Griekse tijd, maar pas tegen het eind van de negentiende eeuw ontdekt door Rudolf Steiner. In zijn vroege filosofische werken, zoals ‘Waarnemen en denken’, ‘Waarheid en wetenschap’ en vooral ‘De filosofie van de vrijheid’ wordt pas de mogelijkheid geopend om de weg te gaan die hier beschreven wordt. Maar het is factie en geen non-fictie, dus dat mag.

Jac Hielema is de eerste twee weken van het nieuwe jaar zeer actief geweest. Er staan nog veel meer teksten op zijn website. Hij verhaalt bijvoorbeeld uitgebreid over zijn persoonlijke motieven en overwegingen. Op 15 januari echter verschijnt de laatste bijdrage. Sindsdien is er niets meer bijgekomen. Een verklaring hiervoor wordt niet gegeven.

(Met dank aan John Wervenbos die mij op deze website attendeerde.)