Nieuwe zet van Floris Schreve. Op zijn eigen weblog en bij Ramon De Jonghes website steinerscholen.com is hij eerder al uitgebreid ingegaan op racisme in de antroposofie en bij Steiner in het bijzonder. Ik meldde dat hier voor het eerst een jaar geleden, op 6 september 2008 in ‘Heikel’. Ik kwam er vijf dagen later op terug, op de fatale datum 11 september, in ‘Lading’. Maar ook de dagen erna bleef het thema sterk spelen (of spoken), eerst in ‘Idioten’, vervolgens in ‘Misverstand’ en op 15 september 2008 weer in ‘Onderbroken’. Ik meld het maar voor de volledigheid. Een voorlopig laatste bericht erover verscheen bij mij op vrijdag 26 september 2008 in ‘Ontkenningsfase’. Om pas op 31 mei van dit jaar een vervolg te krijgen in ‘Het Vrije Woord’. Maar hier ging het om nog wat anders. In zijn onderzoek was Floris Schreve intussen gestuit, zoals op de website van Ramon De Jonghe goed was te volgen, op antisemitisme bij navolgers van Steiner in België, op een website van het tijdschrift De Brug en andere hieraan gerelateerde websites: ‘...keer op keer wordt er, onder het motto vrijheid van meningsuiting, verwezen naar holocaustontkenners als David Irving, Ernst Zündel en Robert Faurisson, worden er links naar neo-nazi sites geplaatst en staat er, in de Brug althans, ook een flinke portie antisemitisme van eigen makelij, de verhalen dat Rudolf Steiner juist geen antisemiet was ten spijt.’
Hoe Floris Schreve ook sjort, trekt en rukt aan dit onderwerp, hij krijgt maar niet de reactie(s) die hij wenst. Je vraagt je af waarom hij het blijft doen, als er toch niemand op zijn argumenten ingaat. Maar waarschijnlijk is dat juist zijn drive: net zolang hij een fatsoenlijke reactie krijgt. Hij heeft naar eigen inzicht het gelijk aan zijn zijde. En waarschijnlijk is dat ook zo; ik heb nog niemand met kracht van argument zijn ongelijk zien aantonen. Er heeft zelfs tot nu toe niemand een goede en gelukte poging ondernomen om zijn argumenten te ontkrachten, te weerleggen of zelfs onderuit te halen.
Onlangs nog schreef hij een samenvatting van zijn bevindingen in het Engels neer in zestig pagina’s, die twee weken geleden door Michael Eggert op zijn website Egoisten werd gepubliceerd. Die heeft die thematiek vaker bij de horens gevat. Interessant in dit kader is ook de stem van Ralf Sonnenberg, in zijn achttien pagina’s tellende ‘Plädoyer wider die ›anthroposophische Korrektheit‹’, die Eggert op 10 augustus publiceerde (er kwamen in een week tijd maar liefst 171 reacties op). De volledige titel luidt: ‘Vergangenheit, die nicht vergehen will. Kritische Nachlese zum Erscheinen der Schrift »Rassenideale sind der Niedergang der Menschheit«. Zugleich ein Plädoyer wider die »anthroposophische Korrektheit«’. Dat is ook weer een heel thema op zich, waar ik nu nog maar even niet op inga.
In ieder geval kreeg het samenvattende geschrift van Floris Schreve ook bij de Egoisten weinig aandacht. Dat wil zeggen, er kwamen weinig commentaren op (zeven tot nu toe). Terwijl Michael Eggert er een mooie inleiding op schreef:
‘Floris Schreves umfassende Arbeit „A Bridge too Far? Neo-Nazi elements sold as Anthroposophy“ ist eigentlich ein Buch ( etwa 60 Seiten Umfang) und ist - bis auf die Zitate- auf Englisch verfasst. Das Büchlein ist gut lesbar geschrieben, aber auf eine sehr provokative Art. Denn das Thema sind Neo- Nazi- Websites mit anthroposophischem Anstrich, Kritiker wie Helmut Zander und die ganze Pracht von rassistischen Stellen in Steiners Werk. Dennoch bemüht sich Schreve um eine differenzierte Darstellung, auch wenn er Vielen auf den Schlips treten mag.
Er selbst schreibt über sich:
„Floris Schreve (1973) studies art history at the University of Leiden, the Netherlands. He went to a primary Waldorfschool and grew up in an environment with moderate sympathy for the anthroposophy. He published several articles on contemporary art of the Arab world (mainly Iraq). Since a two years he researched the issue of 'races' in the work of Steiner and of contemporary anthroposophists. Most of his contributions (in Dutch) can be found on or on the website of Ramon de Jonghe (Belgium), a critical website on the Belgian Waldorfschools and anthroposophy.“’
(Dat er nu de datum van 1 september boven staat, in plaats van 26 augustus, heeft alleen te maken met het feit dat dit bericht nu ook in de nieuwe maand september de hele maand op zijn website kan worden gevonden, dus meteen op de homepage.)
Floris Schreve heeft al geprobeerd op verschillende plaatsen aandacht voor zijn uitzoekwerk te krijgen, tot nog toe met weinig resultaat. Maar zoals ik dit bericht begon met ‘Nieuwe zet van Floris Schreve’, heeft hij nu een bijzondere, misschien wel meest geschikte plek op internet gevonden. Namelijk op het forum van de Antroposofische Vereniging in Nederland. Dat bestaat nu al een tijdje, maar is behoorlijk zieltogend. Er gebeurt vrijwel niets. Daar kan nu verandering in komen. Zeker omdat het hier een onderwerp betreft dat de neiging heeft de gemoederen zeer in beweging te brengen, om niet te zeggen tot emotionele hoogten op te stuwen. Floris Schreve heeft twee berichten geplaatst, het ene is een korte reactie op het thema ‘De antroposofie en de islam’, waarbij hij ingaat op wat door Robert Jan Kelder naar voren werd gebracht. Die schreef namelijk:
‘Rudolf Steiner heeft weliswaar niet vaak over de Koran/islam gesproken, maar wel degelijk over het Arabisme als verschijningsvorm van de islam, zoals bij de grondsteenlegging van het eerste Goetheanum (om nu de beoogde [religieuze] verovering van Europa door de islamieten spiritueel tegen te houden) en vooral na de Kerstbijeenkomst in de karmavoordrachten over Haroen al-Rashid en zijn volgelingen.’
En dan volgt een aantal parafrases van uitspraken van Rudolf Steiner, die, zoals ze daar staan, nogal gedateerd en erg gewild kunnen overkomen. Floris Schreve reageerde gisteravond laat dan ook met:
‘Beste Robert Jan Kelder,
Het spijt me ontzettend (maar wellicht ben ik vooral om deze reden geen antroposoof), maar wat een vreselijk eurocentrisch verhaal. Dat Steiner er zo over dacht begrijp ik nog wel ergens (alhoewel die ook voor zijn tijd fors over de schreef ging). Maar ooit kennis genomen van Edward Saids “Orientalism”, om maar een voorbeeld te noemen?
Als de antroposofie een dialoog wil aangaan met de islam, lijkt het me dat er eerst goed gekeken moet worden naar dit soort eurocentrische noties, waar het gedachtegoed van Steiner vol van zit,
vriendelijke groet,
Floris Schreve’
Het tweede bericht van zijn hand is geen reactie op het thema van iemand anders, maar een nieuw thema dat hij zelf op het forum plaatst. Het heeft als titel ‘Holocaust ontkenners aanprijzen uit naam van de antroposofie?’ Hij citeert daar uitgebreid uit het gewraakte artikel uit De Brug, waar hij eerder al zozeer over gevallen was. Het is wel drie bladzijden lang. Eronder schrijft hij alleen het volgende, geheel in lijn met zijn eerdere opmerkingen:
‘Tot zover dit opmerkelijke artikel uit dit opmerkelijke “antroposofische tijdschrift”. Op mijn blog heb ik er wat meer aandacht aan besteed, zie http://florisschreve.blog-s.nl/category/antroposofie/ Maar het lijkt mij toch dat hier wel een gepast tegengeluid op mag komen, juist van officiële antroposofische zijde.’
Ik ben benieuwd of dit nu wel wat teweeg gaat brengen.
10 opmerkingen:
Michel, aan deze zet van Floris Schreve ging een tussenzet vooraf. Gisterenavond kaartte hij de zaak eerst aan op het Volkskrantblog Middernachtszon van Hugo Verbrugh en wel in een reactie op het oude weblogartikel Holocaust-ontkenning, de opkomst van Hitler en empathie. 'k Deed hem deze mogelijkheid aan de hand. Zoals je weet ben ik nader bekend met het Discussieplein AViN, omdat ik snel na de start van dat forum één en ander entameren wou, wat evenwel niet echt lukte; eenrichtingsverkeer werkt niet. Zieltogend mag je dat digitale plein wel noemen ja. En dat doet me weer eens afvragen wat dat toch is met antroposofen, terwijl ik er ook zelf één ben. Nou ja, heb er wel verklaring voor, ken mijn 'pappenheimers', maar zie desondanks toch graag verandering op dit vlak. Wie weet zal er toch op gereageerd worden, maar misschien dus ook helemaal niet. Dat laatste lijkt vooralsnog waarschijnlijker dan het eerste. Wel zal het bericht, ik bedoel de opgestarte topic, de komende tijd flink gelezen gaan worden, dat denk ik wel. En Robert Jan Kelder is er trouwens wel een type naar om op een zeker moment te reageren op commentaar. De opvatting dat Steiner (pure of voornamelijk) Europacentrische denkbeelden zou hebben uitgedragen deel ik overigens niet, maar dat is een andere kwestie.
Herstel, laatste zin: het moet natuurlijk zijn 'eurocentrische'. Vergelijk het begrip eurocentrisme onder andere met termen als etnocentrisme, cultuurrelativisme, kosmopolitisme enzovoort.
Aha, zit dat zo. Dat is goed om te weten. Die bijdrage op de weblog van Hugo Verbrugh is van 1 februari. Het zijn al heel wat reacties daar met elkaar. Nu 36 in totaal, waarvan de laatste vijftien allemaal gisteren (de eerste 21 van 1 tot en met 3 februari). Dit citaat uit een van de reacties van Floris Schreve mag zijn intentie samenvatten:
‘Wat ik pas echt “onbehoorlijk” vind is dat er een aantal Belgische antroposofen het volstrekt normaal vindt om in naam van de antroposofie allerlei Holocaustontkenners aan te prijzen, zonder dat er ook maar een tegengeluid vanuit antroposofische zijde komt (nu er een paar van die artikelen in het Engels zijn vertaald blijkt dat in het buitenland toch een beetje anders te liggen). Deze spreekbuis wordt door allerlei Belgische en Nederlandse antroposofische instellingen gewoon aangeprezen. Dat lijkt mij pas iets om je echt zorgen over te maken. Want zo wek je in algemene zin wel erg de schijn (met de nadruk op “schijn”) van stilzwijgende instemming. Dus het lijkt me dat daar toch wel een keertje vanuit antroposofische zijde wat van gezegd mag worden.’
En iets eerder:
‘...wellicht moet er over dit onderwerp maar een keer de discussie losbarsten in antroposofische kring. Of in ieder geval vanuit antroposofische zijde duidelijk worden gemaakt dat Holocaust ontkennen niet past in de traditie van Rudolf Steiner. Het zou goed zijn als daar ook een paar mensen van binnen de antroposofische geledingen het voortouw in zouden nemen.’
En dat is ook mijn intentie. Aardig dat we elkaar hier zo treffen. Ach, als het over mijn 'zetten' gaat, natuurlijk is het best een uitdagend (intellectueel althans) 'spel' om helder te krijgen hoe het precies zit en om te kijken hoe valide alle 'voors' en 'tegens' zijn.
In het begin heb ik overigens best wat tegengas gekregen, zie Paul Heldens en Jan Luiten. Ton Majoor is degene geweest die het mij nog het meest lastig heeft gemaakt, maar goed, daar gaat het mij uiteindelijk niet om.
Waar het mij nog steeds wel om gaat is dat er aan de ene kant wordt geroepen dat er géén sprake van rassenleer is, daarbij verwijzend naar een rapport dat nauwelijks openbaar is (waarom wordt het niet op internet gezet, zoals het Frankfurther Memorandum?), terwijl aan de andere kant de bewijslast van het tegendeel langzamerhand overstelpend veel is.
Wat in ieder geval wel een drive voor me is (voor zover ik daar zelf op heb gereflecteerd, want ik ben er ook maar gewoon ingerold, nadat ik een artikel op mijn blog had gezet) is dat onder het motto 'géén sprake van rassenleer' er naar hartenlust neo-Nazi's kunnen worden aangeprezen. Dat is wat mij betreft niet uit te leggen. En dan heb ik het niet tegen jullie twee (Michel Gastkemper en John Wervenbos) want jullie hebben beide laten blijken dat jullie daar ook niet van gecharmeerd zijn. Maar 'officieel' schijnt dit nog steeds in orde te worden gevonden.
Aan een kant kun je natuurlijk blijven doen alsof je het niet ziet, maar gelezen wordt het wel (zeker de discussies op de site van Ramon de Jonghe, zie de wekelijkse bezoekersaantallen, maar ook mijn laatste stuk wordt veel gelezen in het buitenland, vooral in de VS en in Zwitserland), dus dat is het probleem niet. En laten we niet vergeten dat er ook een heleboel niet-antroposofen zijn die hier kennis van nemen. Daar zal de verbazing langzamerhand wel groot zijn dat de antroposofische gemeenschap dat neo-Nazisme kennelijk wel best vindt (de uitzonderingen natuurlijk daargelaten). Ik denk dat dit uiteindelijk alleen maar in het nadeel van de antroposofie is. Dus ik vrees toch dat dit een keer moet gebeuren. En mijn stukken lopen niet weg, die blijven wel gewoon op internet staan. Maar mijn bijdragen zijn ook niet het belangrijkste. Het belangrijkste is natuurlijk dat er toch een antwoord moet worden gevonden op dit soort excessen. Want het is wel heel pijnlijk dat dit er nog steeds niet is.
Om in ieder geval zelf het goede voorbeeld te geven, wellicht moet ik ingaan op John Wervenbos opmerkingen over 'eurocentrisme'. Met eurocentrisme (alhoewel bij Steiner meer 'aryo-centrisme')bedoel ik dat geschiedenis wordt geschreven vanuit Europees perspectief. Nu beschrijft ieder gescheidsschrijver de geschiedenis vanuit zijn eigen perspectief, maar in Steiners visie op de ontwikkeling van 'de mensheid' staat de beschavingsontwikkeling van de 'arische' cultuurperiodes centraal. Het hele denken in cultuurperiodes is al 'eurocentrisch'. Je gaat immers niet uit van een gelijkwaardige mondiale ontwikkeling. Bovendien is beschavingsgeschiedenis in Steiners visie teleologisch; het zijn de Arische cultuurperiodes die de mensheidsontwikkeling dragen en naar het uiteindelijke doel toewerken. De titel van het artikel uit de Brug 'Waarom geen Chinese cultuurperiode?' is dus niet alleen volstrekt belachelijk, als je de antroposofie buiten beschouwing laat (de Chinese 'beschavingsgeschiedenis' is veel ouder dan die van West Europa), maar is dus een typisch geval van 'eurocentrisme'.
Overigens reken ik dit Steiner niet zo zeer aan. Voor de maatstaven van zijn tijd zou je Steiner zeker ook racistisch kunnen noemen (in deze eens met Zander), maar zijn eurocentrisme is zeker niet uniek. Pas na de Tweede Wereldoorlog is het denken hierover heel langzaam gaan veranderen (heeft natuurlijk alles te maken met de dekolonisatie). Voor de tweede wereldoorlog werd het eurocentrisme al kritisch bekeken door verschillende westerse cultureel antropologen, maar na de tweede wereldoorlog zijn er vele schrijvers, historici, wetenschappers geweest, vooral afkomstig uit de gedekoloniseerde wereld, die dit eurocentrisme ter discussie hebben gesteld. De oudste echte klassieker op dit gebied is Frantz Fanon, 'The wretched of the earth' uit 1961.
Dus het eurocentrisme bij Steiner is wel zeker aanwezig, maar moeilijk 'verwijtbaar' (dus iets anders dan het 'racisme'). Wel zou je je kunnen afvragen of je nog steeds geschiedenisonderwijs moet geven dat gebaseerd is op Steiners geschiedsopvatting, maar dat is weer een andere discussie.
@ Floris Schreve
In bepaalde voordrachten van Steiner over sociale driegeleding tref je uitvoerige opmerkingen aan over de mensheid in het Oosten, het Westen en Midden-Europa; een ieder met zijn aanleg en opgaven; daarin de één niet beter dan de ander. Wel anders. Ook geeft hij daarbij aan dat ze van elkaar kunnen leren en in feite ook taken kunnen verdelen; dit vooral (in die voordrachten) met betrekking tot het heden en de nabije en meer verre toekomst. Maar goed, over onze verschillen in opvattingen hierover en het waarom van die verschillen wil ik hier nu niet een hele discussie voeren. Misschien volgt bij een andere gelegenheid hierover een nadere gedachtewisseling tussen ons.
Lijkt me idd veel beter om me tot de Brug te beperken. Ik heb weleens passages uit die voordrachten gelezen, elders geciteerd, maar ik ken de originelen niet, dus dat lijkt me nu even geen issue (heb overigens wel Luciferisch verleden/Ahrimanische toekomst liggen, maar dat moet ik nog een keer echt lezen).
Maar wat mij betreft hoeft het hier ook niet direct over Rudolf Steiner te gaan. Wel over hoe het mogelijk is dat hedendaagse antroposofen met neo-Nazi's dwepen. En dat lijkt me niet echt in de geest van Steiner. Dat is, wat betreft de Brug, voor mij het hele issue.
@ Floris Schreve
Heb inmiddels in de topic over de islam op Discussieplein AViN een reactie op een oud bericht van Rob Steinbuch geplaatst. Aangezien inmiddels (vrijwel) de gehele GA op het internet staat kon ik hem wijzen op de digitale versie van zijn boekaanbeveling (GA 167). Weet niet of de webmaster/beheerder van het discussieplein bezwaar zal (gaan) maken tegen de aangebrachte snelkoppelingen en eventueel verwijderen zal.
Je kunt Robert Jan Kelder misschien via een e-mailbericht wijzen op je reactie op zijn schrijven om te voorkomen dat het misschien ondergesneeuwd raakt.
Wat misschien ook interessant is om te vermelden, toen ik Michael Eggert mijn Duitse en Engelse vertaling stuurde van het artikel 'de Ahrimanische maatschappijvorm' was zijn onmiddelijke reactie dat deze mensen volstrekt in de war of echte Nazi's moesten zijn. Maar in het Duitse taalgebied weet men maar al te goed wie David Irving of Ernst Zündel zijn (begrijpelijk). Die kwesties leven daar veel meer. Maar hier schijnt (bijna) niemand zich dat te realiseren, althans niet binnen het antroposofische circuit. Ik heb dat op racisme debat al kunnen constateren, waar een van mijn gesprekspartners een artikel van Jos Verhulst verdedigde zonder te beseffen wie die David Irving eigenlijk was. Stompzinnig misschien, maar ik heb het idee dat dit wellicht ook een reden is waarom er niet eerder effectief is gereageerd. Want het is voor de antroposofie natuurlijk rampzalig.
Beste Michel,
Noodgedwongen ben ik een neiuw blog begonnen (de oude was gecrashed). Maar het is nu wel een degelijke wordpress site. Mijn antroposofie artikelen zijn nu hier gepubliceerd: http://fhs1973.wordpress.com/category/antroposofie-en-racisme/
Een reactie posten