Oase

Deze weblog lijkt soms wel een promotiesite voor NRC Handelsblad (of Trouw). Maar ik kan er weinig aan doen, ik vind daar toch echt vaak interessante artikelen. Het scheelt natuurlijk ook dat ik op die twee een abonnement heb (en niet op de Volkskrant bijvoorbeeld). Voor hier maak ik vrijwel uitsluitend gebruik van wat ook op de website van de krant is te vinden; zo zijn mijn bronnen voor iedereen te traceren. Afgelopen donderdag 10 september werd op de website van NRC Handelsblad de eenentwintigste aflevering gepubliceerd van een serie die loopt van juni tot september, ‘Familiebedrijven rond de wereld’ getiteld, en die voorzien is van een pracht van een wereldkaart.

‘Het familiebedrijf is de oudste en meest voorkomende vorm van ondernemen. In hoeverre worden zulke bedrijven geraakt door globalisering en economische crisis? Onze correspondenten brengen deze zomer reportages over familiebedrijven op vijf continenten.’

Helemaal onderaan staat dit:

‘Egypte - De Egyptische biochemicus Ibrahim Abouleish zei “nee” tegen corruptie en vervuiling. Hij creëerde een oase waar duizenden mensen biologische producten telen.’

Correspondent Alexander Weissink schreef een reportage met de titel ‘Een wijze grijsaard in de Egyptische woestijn’. Die wijze grijsaard is natuurlijk Ibrahim Abouleish, onder antroposofen een zeer bekend figuur. Iedereen maakt goede sier met deze 72-jarige pionier, je komt hem met zijn Sekem-bedrijf vrijwel overal tegen. Hij heeft dan ook wat gepresteerd, wat in dit artikel in NRC Handelsblad allemaal keurig wordt verhaald. Weissink schrijft verder:

‘Alles is keurig aangeharkt bij Sekem. Er heerst rust. Het hedendaagse drukke en vervuilde Egypte is ver weg. De bedrijfsgebouwen hebben overwegend ronde vormen en zijn in vrolijke tinten gekleurd. Het doet een beetje denken aan de wereld van Barbapapa. Abouleish, een innemend vaderlijk type, heeft zijn tweeduizend werknemers en enkele tientallen communegenoten er van weten te overtuigen dat het anders kan. Dat zakendoen – in tegenstelling tot de overtuiging van veel Egyptenaren – niet gelijk hoeft te staan aan vervuiling, uitbuiting en corruptie. Dat een bedrijf ook kan floreren zonder het nietsontziende winstbejag dat volgens hem in het Westen dominant is.’

Er zijn ook banden met Nederland:

‘Om nieuwe investeringen te financieren heeft de Nederlandse Triodos Bank samen met de Duitse GLS Gemeinschaftsbank in 2007 een belang genomen in Sekem Holding. Van een beursnotering om kapitaal te genereren wil Abouleish niets weten. (...) Het bedrijf blijft binnen de familie. De dagelijkse leiding is nu in handen van zijn zoon Helmy Abouleish. Sekem is niet zozeer een bedrijf als meer een antroposofische filosofie.’

En even verderop komen de antroposofische roots van Sekem opnieuw ter sprake:

‘De antroposofische inslag van Abouleish mag dan enige argwaan hebben gewekt, hij is bepaald geen geitenwollen softie. “Hier loopt niemand de kantjes ervan af”, zegt hij streng. Dat is niet vanzelfsprekend in Egypte. De werkethiek is ver te zoeken, vindt hij. Het is een erfenis van het diep gewortelde socialisme dat door ’s lands eerste president, Gamal Abdel Nasser, in de jaren vijftig en zestig werd geïntroduceerd.’

In de rest van het artikel legt hij uit hoe hij zijn personeel behandelt. Dat gaat ver. Tot het aannemen van Filippijnse opzichters die de kwaliteitscontrole in het naaiatelier moeten verrichten. Want Egyptenaren zelf zijn daartoe niet in staat, door de heersende stam-, clan- en familiecultuur. Dat zou maar vriendjespolitiek en corruptie in de hand werken. Maar je kunt hen dat niet kwalijk nemen. Een Duitse vrijwilliger die op de commune woont, zegt vergoelijkend:

‘Dorpsgenoten knijpen al snel een oogje dicht. Ze durven een buurvrouw of familielid niet opnieuw een hemd te laten stikken, want dat leidt tot gezichtsverlies en daar komt ruzie van.’

In ieder geval is Sekem met deze manier van doen ver gekomen:

‘Werd Abouleish aanvankelijk uitgelachen door de gevestigde orde, nu staat Sekem model voor nieuwe overheidsplannen om de overbevolking van het Deltagebied en de Nijloever te verlichten. Ook heeft de regering zoon Helmy, die ondanks zijn leeftijd van 48 jaar nog de energieke gretigheid uitstraalt van een jonge hond, gevraagd om zitting te nemen in adviesorganen, bijvoorbeeld om te overdenken hoe de internationale positie van Egypte kan worden verbeterd.’

Zoals gezegd, hoe mooi en prachtig het Sekem-initiatief is vind je in geuren en kleuren verteld op talloze antroposofische websites in binnen- en buitenland. Ze zijn gewoon niet aan te slepen. In het voorjaarsprogramma 2009 van het Studiecentrum voor Antroposofie in Den Haag bijvoorbeeld werd voor 21 april een lezing door Corien Hoek aangekondigd over ‘Sekem, Het wonder in de Egyptische woestijn’:

‘In de Egyptische woestijn stichtte Ibrahim Abouleish in 1977 Sekem, in eerste instantie een biologisch-dynamisch landbouwbedrijf. Het doel was een gemeenschap te vormen die in dienst staat van aarde en mensheid, en waar kunst, wetenschap en godsdienst in wederzijdse bevruchting zich kunnen ontplooien. Onlosmakelijk verbonden met het economische initiatief zijn de sociale en culturele inspanningen van de onderneming. Inmiddels wordt er gezondheidszorg, onderwijs en kunst georganiseerd voor alle medewerkers, hun families in de omliggende dorpen en vele anderen. In 2003 ontving Abouleish voor zijn duurzame ontwikkeling de Alternatieve Nobelprijs. Abouleish is anthroposoof en moslim. Met beeldmateriaal zal verteld worden over dit project.’

Er is in 2004 zelfs een half-autobiografisch boek over geschreven en bij Christofoor uitgegeven, ‘Sekem, ontwikkelingssamenwerking in een nieuw perspectief’:

‘In 1977 begon Ibrahim Abouleish in Egypte zijn visioen te verwezenlijken: midden in de woestijn een oase scheppen, waarin mensen van verschillende nationaliteit en culturele achtergrond op grond van een vernieuwend ontwikkelingsmodel kunnen leven en werken. Wereldwijd werd zijn initiatief gesteund door vriendenkringen van Sekem. Zijn visioen is inmiddels werkelijkheid geworden. In Sekem werken ruim 2.000 mensen samen om groenten en katoen te verbouwen en levensmiddelen, textiel en geneesmiddelen te produceren. De opbrengst van de werkzaamheden wordt na een reservering voor oudedagsvoorzieningen voornamelijk geïnvesteerd in cultuur en scholing, vanaf kleuterklassen tot beroepsopleidingen. Daarnaast wordt gewerkt in een medisch centrum en in de Sekem-academie voor kunst en wetenschap, terwijl de oprichting van een eigen universiteit gepland is. Sekem wordt internationaal door politici, ontwikkelingswerkers en economen gezien als een voorbeeldproject waarin door de integratie van kunst, wetenschap en religie een ontwikkelingsmodel is ontstaan om alle continenten een leefwaardige toekomst te bieden.’

Er is ook een eigen website van de Nederlandse Vereniging Vriendenkring van Sekem, kortweg ‘Sekemvrienden’ genoemd en al opgericht in 1999. Corien Hoek is de voorzitter hiervan. Daar vind ik ook de meest recente ‘Nieuwsbrief nr. 21’, van maart 2009:

‘Bij de viering van het éénendertig jarig bestaan van Sekem ontving dr. Ibrahim Abouleish wéér een belangrijke onderscheiding: het Bundesverdienstkreuz van de Bondsrepubliek Duitsland. De onderscheiding werd uitgereikt door de Duitse ambassadeur in Egypte vanwege zijn onvermoeibare inzet voor interculturele en interreligieuze uitwisseling met Duitsland. De Vriendenkring Sekem Nederland was met vier (bestuurs)leden vertegenwoordigd bij de viering van het éénendertig jarig bestaan, waarvan hieronder een kort verslag. Verder in deze nieuwsbrief impressies van de Brandaanreis naar de Sinaïwoestijn en Sekem, gedachten over het islamitische offerfeest en aandacht voor de aanstaande jaarvergadering, die een extra feestelijk tintje zal krijgen door het bezoek van Ibrahim Abouleish zelf.’

Die jaarvergadering werd op 10 mei gehouden in Antropia, Driebergen. U ziet wel dat antroposofen er geen genoeg van kunnen krijgen. Bovendien was er ook nog een openbaar programma:

‘Dr. Ibrahim Abouleish, oprichter van het succesvolle Egyptische landbouwbedrijf Sekem, houdt zondag 10 mei in Driebergen een lezing over recente ontwikkelingen in het bedrijf en het sociaalculturele werk van de Sekem Development Foundation, waaronder de oprichting van een Community School voor vroegtijdige schoolverlaters. Ook zal hij ingaan op de positie van Sekem in de voedsel- en kredietcrisis. Hans Schut, directeur van Triodos Investment Management, introduceert dr. Abouleish. Hans Schut is als board member bij Sekem betrokken.’

Onderaan deze nieuwsbrief van de Sekemvrienden staan vermeld: Corien Hoek, voorzitter; Dick Blokker, secretaris; Guus Schönfeld, penningmeester; Marja Houwert-Ruys; Hendrik Jan Bakker, eindredactie.

Deze laatste, Hendrik Jan Bakker, is behoorlijk actief op internet. Hij onderhoudt verschillende websites, met als gemeenschappelijk kenmerk de islam. Zo staat op ‘Abubakker’:

‘Deze site is bedoeld voor jonge Nederlands(talig)e moslims en belangstellende niet-moslims die op zoek zijn naar kennis over de islam. De artikelen op deze site zijn ontstaan uit mijn eigen ervaring en studie en ik heb ook enkele stukken van anderen opgenomen waarvan ik denk dat zij bepaalde onderwerpen beter hebben verwoord dan ik dat zelf zou kunnen doen.’

En verder zorgt hij ook voor:

‘Groene moslims, mijn site over milieubewuste islam. My Submission, mijn site over progressieve islam’.

Over zichzelf schrijft hij:

‘Hendrik Jan Bakker is sinds 1997 moslim. Hij is geboren in Nederland en heeft een Indische moeder, Duitse grootmoeder en waarschijnlijk verre joodse voorouders. Hij heeft HBO museumwerk gestudeerd en een secretaresse-opleiding, momenteel is hij werkzaam als juridisch secretaresse.’

Op de website ‘Groene moslims’ voor ‘Islam en duurzame ontwikkeling. Hoe de koran en het voorbeeld van de profeet moslims kunnen inspireren tot een duurzame levenswijze’, is het nodige aan literatuur, ook over Sekem, te vinden. Zoals het blad ‘People, Planet, Profit’ van januari-februari 2008 met op de bladzijden 22 tot en met 25 een artikel van Hetty Nietsch, ‘Dood land nu oase’. Het bestaat uit een interview met Ibrahim Abouleish. Zij schrijft:

‘Abouleish is een ondernemer met een filosofische inslag die vooral is aangewakkerd door zijn jaren in Oostenrijk waar hij met de antroposofische leer in contact kwam. Dat maakt dat hij natuurlijk vindt dat hij het maatschappelijk verantwoord ondernemerschap serieus neemt.’

Zij vraagt hem onder meer:

‘Wat was het moeilijkst?
“Dat zoveel mensen niet toegerust waren om verantwoordelijkheid te nemen. Wil een bedrijf goed draaien, dan heb je mensen nodig die met je meewerken, zich verantwoordelijk voelen, betrouwbaar zijn. Oorzaak is het slechte onderwijssysteem, een overblijfsel uit de tijd van Nasser die in de toenmalige Sovjet-Unie een groot voorbeeld zag en onder wiens regime veel dingen zijn afgegleden. Dus heb ik veel Europeanen moeten inschakelen om het bedrijf te laten groeien.”

Als Egyptisch staatsburger heeft u wel heel veel weg van een Europeaan. Hoe komt dat zo?
“Natuurlijk door mijn verblijf in Europa en door het inzicht dat je het samen met de mensen moet doen, niet voor de mensen. Bovendien moet je ervoor zorgen dat ze zich niet alleen op hun eigen land richten, maar ook op de wereldeconomie. En wie iets voor Europa wil produceren, moet Europa begrijpen en zich aanpassen aan de regels. Ze moeten leren dat ze hun producten niet op een manier kunnen verkopen zoals ze dat lokaal gewend zijn. Wie zaken doet met het buitenland, moet wel naar de ecologie kijken.” (...)

Wat zijn uw ideeën over leiderschap?
“Leiders zijn mensen die een visie hebben en die visie op anderen kunnen overdragen. Ze weten precies wat ze willen, hoe die te realiseren is en dulden heel veel capabele mensen om zich heen die het plan helpen uitwerken. Een goede leider gelooft heilig in zijn plan en als een heet vuur stuurt hij ideeën aan naar de realiteit.”

Wanneer had u voor het eerst het gevoel: dit gaat lukken?
“Dat was gewoon een visioen – iets aan de horizon, het idee: als ik heel hard werk zal er over tweehonderd jaar iets veranderen. Hoe ik daar zo zeker van kon zijn? Ik vertrouwde op Allah. En als het een goed idee was, dan zou de hemel mij supporteren. En dat het is gelukt, is niet alleen aan menselijke inspanningen te wijten, daar ben ik zeker van.”

U bent moslim. Toch associeer ik de moslimwereld niet onmiddellijk met maatschappelijk verantwoord ondernemen...
“Van ons moslims wordt verlangd om voor de planeet te zorgen, en voor de mensen die erop leven. Dat is de verantwoordelijkheid die Allah ons geeft. Ik spreek als moslim, maar van Europeanen merk ik dat ze de hele tijd die verantwoordelijkheid voelen: hoe de ecologie te verbeteren, hoe te leren.”

Ik heb toch niet de indruk dat de moslimlanden dat om die reden beter doen dan Westerse landen?
“Nee. Integendeel. Ze doen het slechter en ze begrijpen niet wat ecologie is. Het is niet genoeg te weten dat je die verantwoordelijkheid hebt, je moet er ook iets mee doen. In de islamitische wereld zijn er veel mensen die niet voor elkaar zorgen. Zelfs wanneer dat door de islam wordt voorgeschreven. De mensen begrijpen het niet als ze op het niveau zitten van alleen maar moslim. Ze doen alles vanwege traditie. Ze doen dat wat vader en grootvader en de gemeenschap doen, maar ze missen de capaciteiten om door te groeien tot dat wat in de Koran bedoeld wordt. Ik denk dat dat geldt voor 96 tot 97 procent van de hele gemeenschap. Er zijn maar een paar mensen in de wereld, 3 tot 4 procent – die iets doen wat een verandering teweeg brengt.”

Wat vindt men van die kritiek – u lijkt wel een Nederlander, die bekritiseren anderen ook graag!
“Ik heb dit in Egypte nooit gezegd, terwijl ik wel honderd keer ben geïnterviewd voor televisie en radio. Ik vind het beter om als voorbeeld te dienen in plaats van te kritiseren. En niemand vindt het leuk om bekritiseerd te worden. Behalve ik, I like it.”

In Egypte houden ze er niet zo van?
“Waarom zou ik roepen dat ze geen goede moslims zijn? Het is hun zaak en ik hoop dat u het zo opschrijft dat duidelijk wordt dat ik niet zeg dat iedereen gek is – zelfs als ze het wel zijn...”’

In apart kader bij het artikel staat de aanleiding voor het interview:

‘Triodos Bank investeerde dit jaar nog eens vijf miljoen euro in Sekem, in de vorm van een obligatielening. Het geld wordt ingelegd door meer dan duizend particuliere beleggers. De grote belangstelling voor de 6,5 procent obligatielening leidde ertoe dat het maximaal aantal beschikbare stukken ruim voor afloop van de emissieperiode werd geplaatst.

Het commentaar van Ibrahim Abouleish: “Ik vind het geweldig dat zoveel particuliere beleggers in Nederland met deze obligatielening rechtstreeks deelnemen in ons ontwikkelingsproces. Sekem wil verder uitbreiden en heeft financiering nodig voor nieuwe machines en bedrijfsgebouwen voor de productie van biologisch textiel en natuurgeneesmiddelen.”

Sekem boekte over 2006 een omzet van 17,5 miljoen euro en een winst na belasting van 1,3 miljoen. Per 30 juni 2007 stond het balanstotaal op 55 miljoen euro. Triodos Bank is al vele jaren financier van Sekem. Sekem is niet alleen een biologisch landbouwbedrijf, maar een levensinstelling, inclusief een compleet onderwijssysteem.’

Nog meer over de denkbeelden van Ibrahim Abouleish is te vinden in een weblogartikel van Hendrik Jan Bakker van 18 augustus 2008, getiteld ‘Islamseminar in SEKEM: individu vs gemeenschap’. Hoewel de inhoud van dat verslag in de commentaren flink bekritiseerd wordt, is de tekst al die tijd ongewijzigd gebleven en kan deze dus als een goede weergave beschouwd worden van wat daar gezegd is.

‘In april van dit jaar nam ik deel aan het islamseminar dat jaarlijks rond Pasen in SEKEM gehouden wordt. Volgens dr. Ibrahim Abouleish, oprichter en inspirator van het SEKEM-project, bevat de koran, naast leefregels en ethische principes, een groot aantal verborgen wijsheden dat slechts door een meditatieve bestudering van de tekst kan worden begrepen. De geesteswetenschappelijke benadering van de antroposofie helpt hem bij het ontdekken van deze wijsheden en het ontwikkelen van nieuwe inzichten.

De bekende islamitische begrippen moslim, moe’min en mohsin, die drie stadia van spirituele ontwikkeling aanduiden, verbond hij met de antroposofische begrippen gevoelsziel, verstandsziel en bewustzijnsziel. Iedereen – moslim en niet-moslim – heeft deze drie bewustzijnsniveaus in zich. Echter, bij de meerderheid van de mensen zijn het tweede en derde stadium nog maar nauwelijks ontwikkeld.’

Het gaat dus om wat bij antroposofen bekender is onder de termen gewaarwordingsziel, verstands- en gemoedsziel, en bewustzijnsziel. Volgens Abouleish is bij de meerderheid van de wereldbevolking die verstands- en gemoedsziel en bewustzijnsziel nog nauwelijks ontwikkeld.

‘De meeste mensen reageren vooral vanuit primaire emoties en kunnen niet op een intellectuele wijze worden aangesproken als het gaat om zaken die buiten hun gewoontevorming en traditie vallen. Veel moslims staan bijv. afwijzend tegenover westerse vrijheden en kunnen de westerse wereld uitsluitend als poel van verderf zien, terwijl een aanzienlijk deel van de Europese bevolking de aanwezigheid van moslims als gevaar voor het voortbestaan van Europese waarden ervaart. Op dit niveau is inderdaad sprake van een “clash of civilizations”. Praten zal deze groepen niet nader tot elkaar kunnen brengen. Daar zijn andere middelen voor nodig die men in SEKEM probeert te ontwikkelen.’

Dat is dus het eerste niveau, dat van de gewaarwordingsziel.

‘De moe’min daarentegen is in staat om o.a. culturele en religieuze verschillen opzij te zetten als dat nodig is om bepaalde doelen te bereiken, bijvoorbeeld om zaken te doen of politieke beslissingen te nemen.’

Deze mensen beschouwt Abouleish dus als slechts staand op het niveau van de verstands- en gemoedsziel. Het verslag gaat verder:

‘Echte acceptatie van de ander, waaronder een synthese van denkbeelden, is echter pas mogelijk wanneer de bewustzijnsziel tot ontwikkeling is gekomen, wat volgens Abouleish bij hooguit enkele procenten van de wereldbevolking het geval is.’

En wie zijn dan degenen die tot deze paar procent behoren? Juist ja, ongetwijfeld die mensen die bij Sekem de leiding hebben... Maar laten we verder luisteren naar Hendrik Jan Bakker:

‘Islam is volgens Abouleish gericht op ontwikkeling van de mens als individu en als lid van een gemeenschap. Abouleish plaatst het begin van de ontwikkeling van de individualiteit van de mens bij de profeet Ibrahiem (Abraham). Uit de lijn van zijn zoon Izaak ontstonden het jodendom en het christendom. Van de lijn van zijn zoon Ismaïl, die volgens de koran in Mekka opgroeide en geofferd moest worden, horen we een hele tijd niets, totdat Mohammed (vzmh) geboren wordt.

De allereerste openbaring die Mohammed (vzmh) via de engel Djibra’iel (Gabriël) ontving in een grot buiten Mekka, waarin hij zich rond zijn veertigste steeds vaker in meditatie afzonderde, begint met een oproep aan de mensheid om de tekenen van God te “lezen”.

“Heb je gelezen, dan wordt de Heer tot hoogste bron van inzicht.
Hij onderwijst met de scheppende woordkracht van het schrijfriet.
Hij onderwijst ons wat het weten op de weg naar wijsheid ontbeert.”
(koran, soera 96, vers 3-5).

Verderop in dit hoofdstuk volgt een openbaring die Mohammed (vzmh) enige tijd later ontving en waarin hij wordt opgeroepen zich bewust te worden van de wezens die in de mens werken: een wezen dat je verhindert een verbinding met de geestelijke wereld aan te gaan, een wezen dat je begeleidt op de weg naar hoger inzicht en een wezen dat de waarheid loochent en zich ervan afkeert (96:9-13).

Bracht Christus de Ik-impuls aan de mensheid, zo bracht Mohammed (vzmh) volgens dr. Abouleish de gemeenschapsimpuls. Inderdaad stichtte Mohammed in 610 AD een gemeenschap in Medina, waarbij de oude familie- en stamverbanden werden doorbroken. Er staat in de koran zelfs dat een Arabier niet beter is dan een ander volk en dat de mensen tot verschillende volken zijn gemaakt “om elkaar te leren kennen”. De eerste muazzin (oproeper tot het gebed) was een vrijgelaten Ethiopische slaaf, voordien een onvoorstelbare situatie.

De gemeenschap van Medina werd opgebouwd door leren, samenwerken en rechtvaardigheid in de omgang met elkaar – ook met het joodse deel van de bevolking van Medina tot het moment dat zij de Profeet (vzmh) de rug toekeerden. Persoonlijke belangen waren hierbij ondergeschikt aan God (lees: het gemeenschappelijke belang), wat tot uitdrukking komt in de mantra’s “God is de grootste” (Allahoe akbar) en “in naam van God, de schepper, de genadevolle” (Bismillahi-r-rahmaani-r-rahiem), die moslims bij aanvang van iedere handeling uitspreken.’

Ik zal het niet hebben over de zinsnede:

‘Bracht Christus de Ik-impuls aan de mensheid, zo bracht Mohammed (vzmh) volgens dr. Abouleish de gemeenschapsimpuls.’

Maar wel over wat daarna komt. Het staat er toch overduidelijk:

‘De gemeenschap van Medina werd opgebouwd door leren, samenwerken en rechtvaardigheid in de omgang met elkaar – ook met het joodse deel van de bevolking van Medina tot het moment dat zij de Profeet (vzmh) de rug toekeerden.’

Jaja, rechtvaardigheid in de omgang met elkaar totdat het joodse deel van de bevolking de profeet de rug toekeerde... Hoe zei Abouleish het ook alweer? Oja, ‘niemand vindt het leuk om bekritiseerd te worden. Behalve ik, I like it.’ Ik hoop dat dat echt zo is. En persoonlijke belangen waren ondergeschikt aan God, staat er ook. Als er echter slechts een paar procent kan uitmaken wat die persoonlijke belangen zijn, of zelfs wat God eigenlijk inhoudt... Maar laat ik gaan naar de laatste alinea van het artikel:

‘Iets van die gemeenschapszin vinden we terug in het enorme gebied dat in de loop der tijd geïslamiseerd is. Ondanks grote culturele en politieke verschillen, ja, vaak zelfs ondanks verschillen in opvatting over geloofskwesties, beschouwen moslims zich als behorend tot één spirituele gemeenschap. Het is de stellige overtuiging van dr. Abouleish dat de twee stromen die uit Abrahams zonen voortkwamen en elkaar – uitzonderingen daargelaten – nog steeds fel bestrijden, zich eens met elkaar zullen verzoenen. Islam is immers geen nieuwe religie, maar een voortzetting van de essentie van het christendom, dat op zijn beurt een voortzetting was van de essentie van het jodendom.’

Zoals gezegd, in de commentaren wordt al de nodige kritiek geleverd op deze denkbeelden. Bij antroposofen hoor ik die echter vrijwel nooit. Zie hierboven. Die hebben het veel liever over alle mooie gedachten die Abouleish ontwikkeld, zoals vandaag nog Rob Steinbuch op het forum van de Antroposofische Vereniging:

‘In de islam nemen de overwegingen rond de 99 namen van Allah een bijzondere plaats in. Bij deze meditaties wordt de mens geconfronteerd met zichzelf en met zijn hoogste levensdoel. Ibrahim Abouleish houdt zich intensief met het geheim van deze 99 namen bezig. Hij doet dit als moslim, die sterk met de antroposofie is verbonden. In zijn boek over Sekem wordt een afzonderlijk hoofdstuk aan dit onderwerp besteed. Abouleish wijst in dit stuk op het trinitarisch karakter van deze namen. Hij voegt daarmee een nieuwe dimensie toe aan de rijkdom ervan.’

Ik geloof dat graag. Mij gaat het echter om iets anders. De grote inzet en het succes van de pioniersactiviteiten van Ibrahim Abouleish in Egypte lijken me onbetwistbaar. Maar met de denkbeelden die in het voorafgegane door hem geuit worden, heb ik toch behoorlijk veel moeite. Nu weet ik wel dat de culturele omstandigheden buiten Europa heel anders zijn (trouwens, ook in Europa zijn die al zo verschillend) en daarom om een heel andere aanpak kunnen vragen. Het is niet eenvoudig de werkelijke situatie daar juist in te schatten. Maar de mentaliteit die uit het bovenstaande spreekt bevalt me bepaald niet; die doet mij meer aan een modern soort elitarisme en neokolonialisme denken, bovendien nog antroposofisch gekleurd ook. Daarvoor dient antroposofie niet, zo is mijn overtuiging.