Bedoeld is: antroposofie in de media. Maar ook: in de persbak van de wijngaard, met voeten getreden. Want antroposofie verwacht uitgewrongen te worden om tot haar werkelijke vrucht door te dringen. Deze weblog proeft de in de media verschijnende antroposofie op haar, veelal heerlijke, smaak, maar laat problemen en controverses niet onbesproken.

woensdag 19 januari 2011

Besturen

Eergisteren, 17 januari, kon ik in ‘Akasha-kroniek’ nog melding maken van een interview met het lid van het antroposofische hoofdbestuur in Zwitserland, Bodo von Plato, in de ‘Neue Zürcher Zeitung am Sonntag’ op 9 januari, getiteld «Anthroposophie ist eine Perspektive». Dit werd begeleid door een uitstekend artikel van NZZ-redactrice Kathrin Meier-Rust, die ook het interview had afgenomen, waarin zij schrijft over ‘Grosser Unbekannter der Moderne. Vor 150 Jahren wurde Rudolf Steiner geboren’.

Nu blijkt dit het eerste deel van een serie te betreffen. Afgelopen zondag 16 januari kwam de NZZ am Sonntag met het tweede deel, waarvoor niemand minder dan Helmut Zander is aangetrokken. Hij op zijn beurt schrijft over ‘Geheimlehre für Eingeweihte. Teil 2 der Rudolf-Steiner-Serie’. Uitermate interessant om in het kort bestek van zo’n artikel te lezen wat hij er allemaal van vindt. De redactie van de NZZ leidt in met:
‘Die Naturwissenschaften waren Rudolf Steiners Vorbild. Die Anthroposophie sollte objektiv und exakt sein und ihre Erkenntnisse ewig gültig. Dass menschliches Wissen immer begrenzt bleibt, wollte er nicht akzeptieren.’
En daarmee is ook prima de hoofdidee van Helmut Zander geformuleerd. Nu is het de kunst om gewoon naar zijn betoog te blijven kijken, naar de argumenten die hij voor zijn stelling aanvoert, en je de vraag te stellen of die te weerleggen zijn. Het lijkt mij van wel. Of hij ze dan accepteert, is een andere vraag. Maar daar gaat het niet om. Zijn mening en kritiek kunnen een uitgangspunt vormen om antroposofische ideeën verder te ontwikkelen. Zander begint met:
‘Nie waren die Wissenschaften so mächtig wie zu Lebzeiten Rudolf Steiners.’
Om vervolgens Steiners ambitie te schilderen om met deze wetenschappelijke hoofdstroming mee te zwemmen.
‘Naturwissenschaften und Technik waren um 1900 ein Faszinosum, dem sich niemand entziehen konnte’,
schrijft Zander, om dan zijn these uit een te zetten:
‘Auch Steiner nicht. Er nimmt vielmehr den Kampf auf und konzipiert seine «Geisteswissenschaft». Deren Erkenntnisse sollten so objektiv und «modern» sein wie diejenigen der Laborforschung in den «exakten» Wissenschaften. Man begreift nichts von Steiners Anthroposophie, wenn man dieses Herz seiner Erkenntnistheorie nicht ernst nimmt. Anthroposophie sollte keine Plauderwelt höherer Töchter sein, sondern das Reich höchster Erkenntnis des göttlichen «Geistigen».’
Er zit enige ironie in, maar ook verbazing, en ongeloof dat iemand aan zulke ideeën vasthoudt. Tot in het beginnende nieuwe millennium blijven mensen erin geloven. Of is het toch meer dan geloven? Zander wil daar niet aan. Nadat hij met enig genoegen vreemde zaken in Steiners gedachtenwereld heeft geschetst, komt hij tot zijn kern:
‘Aber man bliebe an der Oberfläche, würde man sich darauf beschränken, Steiner eigenwillige oder überholte Aussagen vorzuhalten. Ein Wissenschafter, der sich in keine luftige Abstrusität verrannte, hat wohl nie mit der Lust an riskanter Theoriebildung geforscht. Nein, streiten muss man mit Steiner über seine Methodik. Er fand lebenslang keinen Zugang zu einer Soziologie des Wissens, zu der Einsicht, dass jedes Wissen von kulturellen Bedingungen abhängt: von der Sprache, mit der wir aufwachsen, von den Wissensbeständen, die uns offenstehen, von den Problemen, die den Ausgangspunkt unserer Neugier bilden. Es geht um die Vorläufigkeit des Wissens, gerade hinsichtlich der innersten und letzten Dinge: Dass wir vom «Göttlichen» letztlich nur in einer theologia negativa sprechen können, in der das Unwissen mit jedem Wissensgewinn steigt, wie die christliche Theologie behauptet, oder dass es, wie Steiners spiritueller Vater Goethe meinte, «das schönste Glück des denkenden Menschen ist, das Erforschliche erforscht zu haben und das Unerforschliche ruhig zu verehren», all das blieb Steiner fremd. Wissen in den Grenzen der conditio humana kam Steiner einer Niederlage gleich. Nur mit einer «Geisteswissenschaft», die «objektive» Ergebnisse präsentiere, glaubte er, eine «moderne» Weltanschauung verkünden zu können.’
Die kunnen antroposofen in hun zak steken. Is de antroposofie sinds Steiner verder ontwikkeld, dat moet de hamvraag zijn. De NZZ am Sonntag luidt het artikel uit met deze mooie typering van de auteur:
‘Der Historiker und Theologe Helmut Zander ist der führende Experte der Anthroposophie und Autor des Grundlagenwerks «Anthroposophie in Deutschland». Vor wenigen Tagen erschien im Piper-Verlag eine von ihm verfasste Biografie Rudolf Steiners.’
Maar dit is niet alles, wat op zondag over antroposofie in deze Zwitserse krant gepubliceerd werd. De aankondiging voor de volgende week luidt:
‘Der dritte Teil unserer Serie wird sich der heutigen Praxis in Schweizer Steiner-Schulen widmen, an denen mittlerweile die eidgenössische Matur erworben werden kann. Ausserdem: Ein Interview mit dem Erziehungswissenschafter und Steiner-Biografen Heiner Ullrich.’
Ondertussen werden deze korte teksten bij het artikel van Zander geplaatst:
Vooral de laatste, onder de kop ‘Evolutie’, is interessant en brisant:
‘Zu den umstrittensten Seiten der Anthroposophie gehören ihre rassistischen Züge. Das war zwar Ende des 19. Jahrhunderts nicht ungewöhnlich. Problematisch bei Steiner ist aber, dass sein Rassismus aus den von ihm postulierten Evolutionsstufen der Menschheit folgt. Will man das Rassendenken loswerden, droht das gesamte Gedankengebäude zusammenzubrechen.’
Geen wonder dat er snel een boekje van Uwe Werner, Rudolf Steiner zu Individuum und Rasse’, is uitgebracht om het tij te keren, zoals ik eergisteren al meldde. Ook het internetportaal ‘Anthromedia’ probeerde gisteren hier direct tegengas te geven, met ‘Anthroposophie und der Rassismusvorwurf. Orientierungshilfen zur aktuellen Tagespresse der NZZ-Serie “Anthroposophie”’. Maar de daar opgevoerde verklaringen, manifesten en literatuur heeft tot nu toe niet veel geholpen, dus de vraag is of dat nu wel het geval zal zijn. Het Nederlandse racisme-rapport uit het jaar 2000 met zijn duidelijke beoordeling van Steiner-teksten is nog altijd niet ruimhartig én formeel omarmd door de officiële antroposofische instanties in Duitsland en Zwitserland, dus ook niet door de internationale Algemene Antroposofische Vereniging.

Maar wat niet is, kan nog komen. Men zal trouwens wel moeten, er is geen ontkomen aan. In dit kader is de volgende ontwikkeling interessant. Vandaag zijn er eindelijk weer berichten geplaatst op de website van het weekblad ‘Das Goetheanum’. Redacteur Axel Mannigel opent de rij met ‘Willkommen im 2011!’
‘Liebe Leserinnen und liebe Leser. Nun ist das Neue Jahr, für das wir Ihnen noch alles Gute, viel Kraft, Freude, Mut, Licht und (inneren) Frieden wünschen möchten, auch schon wieder 19 Tage alt und viel ist geschehen...

Deswegen war es uns auch erst jetzt möglich, die längst überfällige Aktualisierung der News vorzunehmen. Zwölf neue Nachrichten finden Sie jetzt vor, und aus manchen von ihnen können Sie herauslesen, durch welche Prozesse das ‹Goetheanum› und seine Mitarbeitenden derzeit gehen und zukünftig gehen werden, ja, gehen müssen. Ebenso wie in der gedruckten Ausgabe werden wir Sie auch im Laufe der kommenden Wochen und Monate hier an dieser Stelle auf dem Laufenden halten. Andererseits sind Sie herzlich eingeladen, uns Ihre Meinungen, Hoffnungen, Sorgen und Fragen wissen zu lassen. So hoffen wir den Draht zu Ihnen nicht zu verlieren und freuen uns sehr, wenn Sie uns durch alle Stürme und Flauten, die 2011 zu bieten hat, konstruktiv-kritisch begleiten werden! Vielen Dank für Ihre Treue und Ihr Interesse – Ihre Wochenschrift ‹Das Goetheanum›’
Het eerstvolgende bericht is van de hier al eerder genoemde Bodo von Plato, ‘Zur Zukunft der Wochenschrift’:
‘In eigener Sache. Die Wochenschrift ‹Das Goetheanum› ist die einzige anthroposophische Wochenzeitung. Herausgegeben von der Allgemeinen Anthroposophischen Gesellschaft am Goetheanum möchte sie ein öffentliches Organ der anthroposophischen Bewegung sein – zugleich für die Mitglieder der Gesellschaft, die Mitwirkenden der Bewegung in den verschiedenen Arbeitsfeldern weltweit und Interessierte im Umkreis.

Öffentlichkeit und Esoterik zu verbinden ist ein Kernanliegen der Gesellschaft seit ihrer Begründung Weihnachten 1923/24. Esoterik meint hier ein praktisches Wirken mitten in den Herausforderungen unserer Gegenwart aus spirituellen Motiven und Inspirationen – Öffentlichkeit das Weltzugewandte und Verbindende aus Innerlichkeit.

Diesem Geist ist ‹Das Goetheanum› seit Jahrzehnten verpflichtet – und wird es in den kommenden Jahren verbunden bleiben.

Die Form des ‹Goetheanums› wird sich ändern, den Verhältnissen, Bedürfnissen und Möglichkeiten entsprechend. Im Laufe dieses Jahres werden sich Schritt für Schritt Konzept und Aussehen des ‹Goetheanums› verändern. Publikationen, die bisher in gesonderter Form erschienen, sollen im ‹Goetheanum› ihren gemeinsamen Erscheinungsort finden, damit eine umfassende Anregung und Information, ein Austausch über Grenzen hinweg in gebündelter Form stattfinden kann – mit den zur Verfügung stehenden Mitteln und Kräften. Die Veranstaltungskalender des Goetheanum, der Jahresbericht der Allgemeinen Anthroposophischen Gesellschaft, die Broschüren der Studienlandschaft am Goetheanum, die zahlreichen Ankündigungen, die bisher in Flyern verbreitet wurden, möglicherweise auch ausführlichere Berichte von Sektionen sollen bei ihrer Veröffentlichung auch ihren Zusammenhang zum Ausdruck bringen können, den sie in ihrer Inspiration aus der Anthroposophie und ihrer Beheimatung am Goetheanum haben.

Dafür wird sich der Herausgeber in den kommenden Jahren verstärkt einsetzen.

Als Erstes wird ab dem ‹Goetheanum› Nr. 4/2011 das Nachrichtenblatt für die Mitglieder der Anthroposophischen Gesellschaft unter seinem bisherigen Titel als Teil ins ‹Goetheanum› integriert, denn schon seit längerer Zeit lässt sich kein überzeugender Grund mehr finden, dass diese Mitteilungen mit zusätzlichem Herstellungs- und Versandaufwand gesondert erscheinen.’
Dat is sterk! In Nederland is dat al veertien jaar praktijk. Ingegaan anderhalf jaar nadat de voorzitter van de Nederlandse Antroposofische Vereniging, Paul Mackay, naar Zwitserland werd geroepen, om daar het hoofdbestuur te versterken. Maar natuurlijk destijds allang in de planning en met zijn medeweten en instemming voorbereid, als hij zelf niet al de aanstoot ertoe heeft gegeven. Hij beschrijft vandaag zijn komst naar Dornach overigens zelf, in het laatste van de twaalf berichten, onder de titel ‘Von Paul Mackay zu Bodo von Plato’:
‘Herausgeberwechsel. Liebe Abonnentinnen, liebe Abonnenten, liebe Leserinnen und Leser, ab 1. Januar 2011 werde ich die Funktion des Herausgebervertreters an Bodo von Plato übergeben. Dies geschieht im Rahmen einer Neuverteilung der Aufgaben innerhalb des Vorstandes am Goetheanum.

Seit meinem Eintritt in den Vorstand im März 1996 habe ich diese Funktion wahrgenommen. Von Anfang an war mein Verhältnis zu der Redaktion so, dass wir uns über die Ausrichtung der Wochenschrift verständigt haben, ich jedoch nicht aktiv den Inhalt des Blattes mitgestaltet habe. Die Verabredung war, dass wenn die Redaktion sich von sich aus über eine bestimmte Publikation vorher mit mir abstimmen wollte, dies selbstverständlich möglich war.

Andererseits hatte ich die Möglichkeit, im Nachhinein die Redaktion auf bestimmte Angelegenheiten anzusprechen. Dieses Verhältnis hat sich meines Erachtens bewährt. Ich möchte der Redaktion meine große Dankbarkeit für die Zusammenarbeit in diesen Jahren aussprechen.

Für mich waren die Konzipierung des Weltnachrichtenblattes im Jahr 1998, die Neugestaltung im Jahr 2005 und die Überlegungen, die wir am Goetheanum in letzter Zeit bezüglich der Aufgabenstellung und Ausrichtung der Wochenschrift angestellt haben, wichtige Entwicklungsmomente.

Ich hoffe, dass mit der Übernahme dieser Funktion durch Bodo von Plato ein kräftiger Impuls in der Entwicklung der Wochenschrift gesetzt werden kann, und wünsche dafür alles Gute!’
Het is wel duidelijk wie er momenteel aan het roer staan van de Algemene Antroposofische Vereniging: Paul Mackay en Bodo von Plato. Dat kon al eerder opgemaakt worden uit de gang van zaken, maar nu treedt het wel heel duidelijk tevoorschijn. Het lijkt mij geen slechte zaak. Deze heren hebben tenminste een moderne visie die aansluit bij de huidige tijd. Zoals uit zijn opsomming blijkt, heeft Paul Mackay in het verleden al diverse keren gepoogd ‘Das Goetheanum’ op een modernere leest te schoeien, maar heeft dat nooit volledig kunnen doorzetten. Nu is de tijd rijp voor een belangrijke innovatie. De penibele financiën maken in dat opzicht veel nieuwe ontwikkelingen mogelijk. – Overigens, en dat is ook niet onbelangrijk in deze, schreef de huidige Nederlandse voorzitter van de Antroposofische Vereniging, Ron Dunselman, in Motief van januari:
‘In de Vorstand [bestuur, MG] zal Paul Mackay de functie van penningmeester van Cornelius Pietzner overnemen, die tijdens de jaarvergadering 2011 van de AAG [Algemene Antroposofische Vereniging, MG] aftreedt.’

11 opmerkingen:

R. van Dijk zei

Ik citeer uit deze/dit blog: Er zit enige ironie in, maar ook verbazing, en ongeloof dat iemand aan zulke ideeën vasthoudt. Tot in het beginnende nieuwe millennium blijven mensen erin geloven.

Ik begrijp het niet goed, ik heb ook de hele blog niet gelezen, mijn Duits schiet te kort. Maar welke ideeën zijn het waar iemand aan vasthoudt en mensen in blijven geloven? Misschien wel een domme vraag, maar ik kom er niet goed wijs uit.

Ook nog bedankt dat u mijn website Aquarius op de blogroll hebt gezet.
Ik moet er overigens wel bij zeggen dat ik hier tot nu toe niets nieuws van Steiner op heb gezet. Ze komen allemaal uit de oude Rudolf Steinercitatensite. Wel ben ik van plan, als ik weer een nieuw geschikt citaat of fragment van Steiner tegenkom, deze toe te voegen en dan eveneens op de Vk steinerblog te plaatsen, zolang die blijft bestaan.

ed taylor zei

Dank je wel, Michel. Graag wil ik kort reageren.

Op vrijdag 29 oktober meldde jij in jouw blog ('Cultuur')het verschijnen van de nieuwsbrief van de Rudolf Steiner verlag. Vrijwel alle genoemde nieuwe boeken en opnieuw verschenen boeken, die in die nieuwsbrief werden genoemd, hebben als thema: 'de wetenschappelijkheid van de antroposofie'. In zo'n enkele nieuwsbrief wordt de hartstocht duidelijk waarmee Steiner probeerde de wetenschappelijkheid van de antroposofie aan te tonen.

Zander heeft gelijk: zelden wordt herkend, dat het Steiners diepste wens was, dat zijn werk ook in wetenschappelijke kring voor vol zou worden aangezien. Niet voor niets heeft Steiner tot vier, vijf keer aan toe (tevergeefs) geprobeerd hoogleraar te worden. En niet voor niets was hij blij verrast om in 1911, precies honderd jaar geleden, te worden uitgenodigd voor het filosofencongres in Bologna. Alwaar zijn bijdrage overigens een deceptie werd door vooral organisatorische omstandigheden.

Zander blijft in al zijn uitlatingen steeds zijn eigen uitgangspunten trouw. Hij is consistent. Vanuit die uitgangspunten kan hij Steiners (geestes-)wetenschappelijke zoektocht echt waarderen (dat lees je telkens weer), maar hij moet de uitkomsten van die zoektocht van Steiner wel veroordelen, omdat die niet verenigbaar zijn met zijn standpunten. Maar vergis je niet: Zander heeft een geweldige kennis en belezenheid op het gebied van Steiner. Ik ben benieuwd naar zijn biografie!

Michel Gastkemper zei

Beste mijnheer Van Dijk,
Met ‘iemand’ bedoel ik in dit geval Steiner zelf, en met ‘mensen’ de antroposofen die na hem komen. De ‘ideeën’ staan voor wat Helmut Zander hier van Steiner aanhaalt en waar hij niet bij kan: dat je het geestelijke op wetenschappelijke wijze kunt vatten, net zo objectief en exact als de natuurwetenschap met haar onderzoeksresultaten. Zander vindt dit een theoretisch idee van Steiner dat niet standhoudt, dat ook niet kán standhouden. De menselijke kennis is nu eenmaal begrensd, zo stelt hij. En zo bekijkt hij op zijn manier ook alles van Steiner, waardoor er voor hem bijna niets meer van diens denkbeelden kan blijven gelden. Dat is ook waar antroposofen zich zo boos over kunnen maken: ze vinden dat hij Steiner in diens intenties niet serieus neemt en miskent.

Michel Gastkemper zei

Beste Ed,
Volgens mij komen we wel degelijke kleine stapjes vooruit, vooral de laatste tijd – natuurlijk op basis van wat onze voorgangers allemaal gepresteerd hebben. Dat we al met al nog niet erg ver zijn opgeschoten, is bijzonder verhelderend na te lezen bij Günter Röschert, ‘Anthroposophie als Aufklärung’ uit 1997 (hier bij Trithemius, en hier bij Novalis). Een absolute aanrader, ook na veertien jaar!

R. van Dijk zei

@Michel Gastkemper 19 januari 2011 16:33

Dus als ik het goed begrijp, verbaast het u dat Steiner zelf en vele aanhangers geloven dat je het geestelijke op wetenschappelijke wijze kunt vatten, net zo objectief en exact als de natuurwetenschap met haar onderzoeksresultaten.

Ik begeef mij nu op glad ijs, want ik weet niets van natuurwetenschap, kennistheorie enz. Ik kan dus eigenlijk ook niet beoordelen of men het geestelijke op wetenschappelijke wijze kan vatten net zoals de natuurwetenschap.
Maar als men beweert dat men van het geestelijke even objectief en exact iets kan vatten als van het 'materiële' dan denk ik dat dit absoluut waar is. Men hoeft zich niet te behelpen met 'geloven', het is wel degelijk mogelijk om het een en ander over het geestelijke met zekerheid te weten.

Michel Gastkemper zei

Nee hoor, dat is niet mijn opvatting, maar die van Zander, die ik weergeef. Ik ben dezelfde mening toegedaan als u. Maar ik kan me wel voorstellen dat mensen zich geen raad meer weten wanneer zij niet iets tastbaars in handen hebben, want alleen daarover kun je gefundeerde, controleerbare en misschien zelfs definitieve uitspraken doen; zo beleven zij dat. Ook dit is niet mijn mening, zeg ik er voor de zekerheid maar even bij. Deze kloof tussen wetenschappers bestaat al tussen de bèta- en de alpha-onderzoekers (wiskunde, natuurkunde en scheikunde tegenover literatuur, geschiedenis, kunst, filosofie, theologie, noem maar op), dus laat staan tegenover antroposofische geesteswetenschap, die nog wel een graadje verder gaat. Daar is de kloof immens en bijzonder moeilijk te overbruggen.

R. van Dijk zei

O, ik had het verkeerd begrepen. Bij lezing vroeg ik me ook al af: is dit nu de mening van Zander of van u.
Het zal wel komen doordat ik de hele tekst niet gelezen heb. En ja, Duits Steiner lezen gaat nog wel voor mij, maar andere Duitse teksten ervaar ik vaak als moeilijker dan Steiner zelf.

ed taylor zei

In vervolg op deze discussie: er zijn recent twee boeken geschreven die proberen de kloof te dichten. Eén vanuit de alfa-wetenschappen en één vanuit de beta-wetenschappen. Ik doel hier op het boek van professor Sijmons over Steiners filosofie (en dan met name de Filosofie van de Vrijheid) en het andere boek is van Arie Bos (Hoe de geest de stof kreeg).
Het zijn trouwens meteen voorbeelden van 'stappen vooruit', vind ik althans.

John Wervenbos zei

Arie Bos heeft werkelijk een prestatie van formaat geleverd. Vraag me regelmatig af hoe het hem tegenwoordig vergaat. Hij zal het wel enorm druk hebben. Wat ik hoop is dat hij wetenschappelijke ontwikkelingen met zijn lenige geest nog altijd op de voet volgt en op zeker moment ook nog andere publicaties en boeken schrijven en publiceren zal. Hoe oud is hij eigenlijk? Zal ik nog een keer uitzoeken.

Mezelf kennende zal ik in de toekomst nog wel een keer op die Zander ingaan, zeker ook op Taja Gut met zijn boekwerkje; althans wanneer levensomstandigheden me dat zullen toestaan. Eigenlijk verlang ik zeer naar laagdrempelige, maar niet ondermaats presterende, regionale (Hoge)scholen voor geesteswetenschap, inclusief een scala aan wetenschappelijke secties, mogelijk zelfs op stadsniveau, waar je gemakkelijk binnen kunt stappen, met elkaar aan de slag kunt gaan en werkafspraken kunt maken. Dan doel ik niet zozeer op welbekende (losse) studiegroepjes en natuurlijk ook niet op een (de) Netwerkuniversiteit. Het één hoeft het ander niet uit te sluiten. Daar gaat het hier echter niet om. I had/have a dream. Me to Mr. King. Still Martin, fire keeps burning. Ach ja.

Wetenschap. Haal die samenstelling eens uit elkaar: (1) weten en (2) schap (bekend achtervoegsel) en bedenk eens hoe die twee zich tot elkaar verhouden, mede met betrekking tot een begrip en fenomeen als (3) communie. Moet ik nog een keer uitwerken; beslist niet enkel een alfa en gamma activiteit. Zal ongetwijfeld al een keer gebeurd zijn, vele keren zelfs; nu ook aan mij.

Goed blogbericht Michel. Prima gedachtewisseling ook in de reactieruimte.

John Wervenbos zei

Taalcorrectie, eerste alinea, bovenstaande reactie: 'publicaties publiceren' is natuurlijk krom uitgedrukt, slip of the 'pen'.

Trof gisteren op het web een verslag, nou ja aantekeningen aan van een theosofe, Katinka Hesselink, over een voordracht(?) van Arie Bos gehouden voor een toehoorderspubliek van theosofen (2010). Zal er later vandaag snelkoppelingen naar plaatsen.

John Wervenbos zei

Hier die twee aantekenverslagen van Katinka Hesselink van een lezing van Arie Bos voor een toehoorderspubliek van onder andere theosofen in de Besanthal van de Theosofische Vereniging Nederland, 20-1-2010:

1. Arie Bos: Evolutie en bewustzijn (1)

2. Hersenen en bewustzijn – Arie Bos (2)

Naar mijn smaak onduidelijk opgesteld door Hesselink, het is me bij nogal wat passages niet duidelijk of ze Bos parafraseert of haar eigen bespiegelingen de vrije loop laat, desondanks wel de moeite waard om door te lopen.

Labels

Over mij

Mijn foto
(Hilversum, 1960) – – Vanaf 2016 hoofdredacteur van ‘Motief, antroposofie in Nederland’, uitgave van de Antroposofische Vereniging in Nederland (redacteur 1999-2005 en 2014-2015) – – Vanaf 2016 redacteur van Antroposofie Magazine – – Vanaf 2007 redacteur van de Stichting Rudolf Steiner Vertalingen, die de Werken en voordrachten van Rudolf Steiner in het Nederlands uitgeeft – – 2012-2014 bestuurslid van de Antroposofische Vereniging in Nederland – – 2009-2013 redacteur van ‘De Digitale Verbreding’, het door de Nederlandse Vereniging van Antroposofische Zorgaanbieders (NVAZ) uitgegeven online tijdschrift – – 2010-2012 lid hoofdredactie van ‘Stroom’, het kwartaaltijdschrift van Antroposana, de landelijke patiëntenvereniging voor antroposofische gezondheidszorg – – 1995-2006 redacteur van het ‘Tijdschrift voor Antroposofische Geneeskunst’ – – 1989-2001 redacteur van ‘de Sampo’, het tijdschrift voor heilpedagogie en sociaaltherapie, uitgegeven door het Heilpedagogisch Verbond

Mijn Facebookpagina

Translate

Volgers

Totaal aantal pageviews vanaf juni 2009

Populairste berichten van de afgelopen maand

Blogarchief

Verwante en aan te raden blogs en websites

Zoeken in deze weblog

Laatste reacties

Get this Recent Comments Widget
End of code

Gezamenlijke antroposofische agenda (in samenwerking met AntroVista)