Prijs

Het meinummer van Motief meldde het als eerste: de nominatie van het vorig jaar verschenen boek van Arie Bos, Hoe de stof de geest kreeg, voor de Eureka Boekenprijs 2009. Op 28 april werden de nominaties in een persbericht door de jury van de Eurekaprijs 2009 bekend gemaakt:

• ‘Hoe de Stof de Geest kreeg’ van Arie Bos, Uitgeverij Christofoor
• ‘Nieuwe Dieren’ van Bart Braun, Uitgeverij Veen Magazines
• ‘Het Puberende Brein’ van Eveline Crone, Uitgeverij Prometheus Bert Bakker
• ‘De Depressie-Epidemie’ van Trudy Dehue, Uitgeverij Augustus
• ‘Het Morele Instinct’ van Jan Verplaetse, Uitgeverij Nieuwezijds

Behalve een boekenprijs is er ook een mediaprijs en een oeuvreprijs uit te reiken.

‘Het totale prijzengeld van de Eurekaprijs is 27.500 euro. De winnaar van deze categorie, evenals de winnaar van de Jos Withagen Mediaprijs en de Eureka Oeuvreprijs, worden bekendgemaakt op maandag 25 mei tijdens Bessensap in science center NEMO.’

‘Bessensap is dé jaarlijkse ontmoeting van wetenschap met pers. De dag wordt georganiseerd door NWO en de Vereniging van Wetenschapsjournalisten in Nederland in samenwerking met science center NEMO. Het volledige programma is te vinden op www.nwo.nl/bessensap. Journalisten en andere belangstellenden kunnen zich via internet gratis aanmelden als bezoeker.’

Wat het NWO is staat ook op de website:

‘De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) financiert duizenden toponderzoekers aan universiteiten en instituten en geeft sturing aan de Nederlandse wetenschap via subsidies en onderzoeksprogramma’s’.

Het is een hele organisatie, dat NWO. Zij heeft een wettelijke doelstelling en krijgt van de staat hiervoor miljoenen te besteden.

‘NWO wil bewerkstelligen dat de Nederlandse wetenschap tot de wereldtop blijft behoren en dat de huidige sterke positie verder wordt verstevigd. NWO beoogt ook een intensiever maatschappelijk gebruik van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, zodat de bijdrage van wetenschappelijk onderzoek aan welvaart en welzijn verder kan worden vergroot.’

De Eurekaprijs is hier dus maar een klein onderdeeltje van.

‘Het prijzengeld is beschikbaar gesteld aan het Eurekafonds door NWO en de Jos Withagen Stichting. De winnaars van de Eureka Boekenprijs en de Eureka Mediaprijs ontvangen ieder 7.500 euro en het Eurekabeeldje van beeldhouwer Richard de Vrijer. De winnaar van de Oeuvreprijs ontvangt naast het Eurekabeeldje ook 12.500 euro.’

‘De jury van de Eurekaprijs 2009 bestaat uit: Paul Schnabel (juryvoorzitter), Floris Cohen, Hans Goedkoop, Sherman de Jesus en Hans de Rijk (alias Bruno Ernst).

Eerdere winnaars van een Eurekaprijs zijn: “De Herschepping van de Wereld” van Floris Cohen (Boekenprijs 2008), “De Menselijke Maat” van Salomon Kroonenberg (Boekenprijs 2007), “Andere Tijden” (Mediaprijs 2008), “Keuringsdienst van Waarde” (Mediaprijs 2007) en Hans de Rijk, alias Bruno Ernst (Oeuvreprijs 2008). Alle Eurekaprijswinnaars kunt u vinden op www.nwo.nl/eurekaprijs.’

Ook nadere bijzonderheden over deze prijs zijn daar te vinden. Zoals dit:

‘De namen van de drie hoogst genomineerden bij de Boekenprijs en de Mediaprijs worden uiterlijk twee weken voor de prijsuitreiking bij Bessensap 2009 op 25 mei in Nemo in Amsterdam, via o.a. persberichten bekend gemaakt door de voorzitter van de jury.’

Kijk eens aan. Dat betekent dat op zijn laatst morgen bekend is of het boek van Arie Bos bij de eerste drie behoort en dus inderdaad kans maakt op de eerste prijs. Daar zijn trouwens ook verplichtingen aan verbonden:

‘Het prijzengeld is bedoeld voor scholing en studie, c.q. een nieuw project op het terrein van wetenschapscommunicatie. Van de winnaars wordt steeds verwacht, dat zij in het volgend jaar zitting nemen in de jury van de Eurekaprijs. Van hen wordt ook verwacht dat zij dan kenbaar maken hoe zij hun prijzengeld besteed hebben.’

Over de Eureka Boekenprijs wordt verder nog vermeld:

‘De Eureka Boekenprijs 2009 is bestemd voor de auteur met het beste boek op het terrein van kennis en wetenschap dat is uitgegeven in Nederland in 2008. Voor deze prijs komen uitsluitend originele Nederlandstalige boeken in aanmerking die hebben bijgedragen aan het vergroten van de publieke kennis van en de publieke betrokkenheid bij de wetenschap. Uitgesloten van mededinging zijn vertaalde boeken, boeken met een primair educatief doel en boeken bestemd voor vakgenoten.’

De pure nominatie alleen al is vast een geschenk uit de hemel voor Uitgeverij Christofoor. Wat wil je, zomaar gratis reclame, en wat voor een! Zij zal zich hier zeer gelukkig mee prijzen. Ik kreeg gisteren een schrijven van Christofoor in de bus, waarin ik op deze nominatie attent werd gemaakt (ik heb dit nog niet op hun website kunnen terugvinden). Het heeft de mooie titel ‘Jouw feromonen bezorgen mij een dopamineshot’ meegekregen:

Hoe de stof de geest kreeg, het publieksboek van Arie Bos, is genomineerd voor de NWO-Eureka prijs 2009. Dit is opmerkelijk voor een boek dat juist in het Darwinjaar de centrale stelling van de evolutieleer ondergraaft. En temeer opmerkelijk omdat de gangbare inzichten van biochemie en neurowetenschappen radicaal in een nieuw licht komen te staan. Een wetenschappelijke erkenning voor een man die feilloos beperkingen en mogelijkheden van de wetenschap opspoort. De prijswinnaar wordt door het NWO op maandag 25 mei bekend gemaakt.

Arie Bos durft de vraag te blijven stellen waar ‘het leven’ vandaan komt. Hij beschrijft zijn antwoorden in Hoe de stof de geest kreeg; de evolutie van het ik. Tientallen jaren ervaring als huisarts, een zware verslaving aan wetenschappelijke krantenbijlagen, en een fascinatie voor deze vraag komen hem daarbij van pas. Bos, tevens docent wetenschapsfilosofie, lijkt daarin op Pim van Lommel (boek: Eindeloos Bewustzijn; een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring) die zijn bevindingen als cardioloog pas publiceerde na jarenlange concentratie op zijn onderwerp. Van Lommel schreef dan ook het voorwoord: ‘Hij is bepaald niet over één nacht ijs gegaan. [...] Wij als lezer kunnen veel van zijn zoektocht leren.’

Darwin beschrijft de evolutie als een proces van toeval, natuurlijke selectie. Was het in het verleden net even anders gelopen, dan waren wij mensen er niet geweest. Dat is een misvatting, stelt Bos. De evolutie kent richting. In de amoebe treffen we functies aan waar de evolutie pas later organen en zintuigen voor uitvindt. Het idee van natuurlijke selectie kan de ontwikkeling van soorten niet verklaren. De evolutie is een proces met een doel; de mens. En bewustzijn is dan ook niet een toevallig bijproduct van materiële ontwikkelingen. Elk levend organisme laat zien dat het zich laat sturen door ‘informatie’. Je hebt, zegt Bos, helemaal geen continu knutselende intelligente ontwerper nodig om dit te verklaren. Kijk naar de wetenschap, maar trek andere conclusies.

Volgens de huidige opvattingen in de neurowetenschap bestaat er niet zoiets als een ik. ‘Het ik’ wordt niet verklaard. Nergens hebben hersenonderzoekers kunnen aanwijzen waar ‘het ik’ verstopt zit. Neuronen en synapsen doen van alles en dat heeft dan effecten. “Ik vind jou leuk”, zou je in het dagelijks taalgebruik zeggen, maar dat is voor een neurowetenschapper een illusie. “Jou feromonen bezorgen mij een dopamineshot”, is natuurwetenschappelijke taal.

Het is niet anders, stelt de wetenschap. ‘Wij zijn onze hersenen’, zegt hersenwetenschapper Dick Swaab. ‘De mens, zijn lichaam, zijn hele denken staat in dienst van zelfzuchtige genen, die uit zijn op hun voortbestaan’, zegt Richard Dawkins. Ze slaan de plank mis, stelt Arie Bos, zonder dat hij een beroep doet op het bovennatuurlijke. ‘Ik beperk me tot wetenschap en filosofie, maar ook als ik dat doe, kom ik toch niet heen om het fenomeen van ... de geest.’

Op deze weblog heb ik een maand geleden al aandacht aan dit boek besteed, namelijk op 2 en 3 april, respectievelijk in ‘Filosoferen’ en ‘Zelf doen’. Maar de allereerste bespreking ervan heb ik nog niet vermeld, terwijl dat toch was in (toen nog papieren versie van) De Verbreding, 2e jaargang, nummer 8 van mei 2008, direct na het verschijnen van het boek. De recensent was Huib van den Doel. Hij was vorig jaar aanwezig bij de boekpresentatie in Amsterdam, in een zaal van Artis, en schreef naar aanleiding daarvan over ‘Hoe Arie Bos de geest kreeg’. Waarvan akte. – Hier volgt de integrale tekst:

‘De oorspronkelijke ondertitel van het boek Hoe de stof de geest kreeg luidde: “De troost van de wetenschap”. Jammer dat deze is verruild voor “de evolutie van het ik”, want het laatste komt over als het motto van de antroposofische inner-circle, terwijl het eerste de wetenschappelijke wereld van neurologie en biologie onder schot lijkt te nemen. Het is toch onze bedoeling om onze sector te “ont-sekten”, nietwaar?

Voordat we op 28 maart in de Amsterdamse dierentuin begonnen met de inhoud, startte zangeres Charlotte Margiono (een wondergenezing van dokter Bos) met het lied “Ik herhaal jou zonder begin”. Daarna zou keynotespeaker Pim van Lommel vertellen, dat ‘eindeloos bewustzijn’ (de titel van diens eigen boek) een gevolg is van het feit dat er geen einde is aan de eeuwige mens. Dus is er ook geen begin. Logisch, toch?

Van Lommel, die ook een voorwoord in het boek van Arie Bos schreef, gaf in zijn speech een samenvatting van diens boek, en sloot aan bij het algemeen gevoel in onze tijd dat er meer is dan het meetbare van onze fysieke wereld. Geleerden doen alsof ze de wijsheid in pacht hebben maar we kennen slechts een zeer gering deel van het universum; het overige is een groot zwart gat. Van onze DNA is 5% nuttig voor de aanmaak van onze eiwitten. De rest is zgn. junk-DNA waar we niets van weten en waarvan we niets kunnen verklaren. Er is overduidelijk sprake van een doelgerichte evolutie (wat eens de eerste VU-hoogleraar biologie het “creationisme” noemde). De celinhoud bepaalt de genen dus, en niet andersom: het einde van spontane-mutatieleer van het Darwinisme. In de amoebe – de eencellige levende eenheid – zijn in beginsel alle functies van de mens, resp. het dier en de plant aanwezig. De uitbouw volgt pas daarna. Ons bewustzijn wordt niet bepaald door de functie en structuur van de hersenen maar andersom: ons bewustzijn kan invloed op de hersenen uitoefenen, wat in de neurologie “neuroplasticiteit” heet. Kortom, de geest heeft alles voortgebracht en vormgegeven.

Deze afwijkende visie is een gevolg van de zgn. empirische benadering van de verschijnselen: neem waar en oordeel niet meteen. Op den duur moet je eraan geloven: wie nooit van mening is veranderd, heeft in zijn leven niet veel geleerd.

Na de samenvatting van Pim van Lommel gaf Arie Bos zelf nog er éen toe: Aan de hand van het begrip “Liefde” legde hij uit dat verliefdheid vanuit materialistisch oogpunt het overspringen van moleculen veroorzaakt (in medisch-biologische termen: “jouw feromonen bezorgen mij een dopamineshot”), maar dat Liefde toch dat proces is gestart als het oerbeginsel waarmee de soevereine geest opereert in de schepping. Bos demonstreerde aan de hand van een concentratieoefening met het aanwezige publiek hoe onze vrije wil ons voorstellingsvermogen bepaalt, zonder dat er sprake is van een concrete locatie van het voorgestelde.

Het boek
Deze manier van behandelen is kenmerkend voor het gehele boek, waar aan de hand van concrete ervaringen een dieper inzicht in de wetenschappelijke achtergrond wordt geboden. De dikke pil, toch nog aanzienlijk ingekort, is een toegankelijke, leesbare encyclopedie van de geschiedenis van het natuurwetenschappelijk denken vanuit de spirituele optiek. Bos’ mondelinge uitleg van het een en ander viel goed in een zaal vol herkenbaarheid. Het probleem is echter: hoe bereik je die ándere, norse, materialistische wereld?

Andere kwaliteiten
Voorop zij gesteld dat Bos zeer belezen is – hij was verslaafd aan wetenschappelijke bijlagen van kranten – en dat hij in staat is zijn bevindingen in zeer ordelijke en naar een climax toewerkende volgorde neer te zetten. De speelse manier waarop Arie Bos met zijn materiaal omspringt, blijkt bijvoorbeeld hoe hij vanuit het verschijnsel van het savant-syndroom (het autistische gehandicapte kind dat in staat blijkt te zijn tot gigantische intellectuele prestaties) komt tot een theorie over de drager van het bewustzijn. Hij blijkt daarin geholpen te zijn door o.a. de neoplatonist Plotinus (3de eeuw n.C.) die schreef dat er niet alleen onbewuste gevoelens bestaan, maar dat er ook gedachten in ons aanwezig kunnen zijn vóordat deze een bewuste gedachte gaan worden. Afwezigheid van bewuste waarneming is dus geen bewijs voor de afwezigheid van mentale activiteit.

Dit soort kennis en inzicht is m.i. fundamenteel voor de manier waarop wij om moeten gaan met alle mensen die een verminderde of ogenschijnlijk geheel afwezige hersenfunctie hebben. Het zou mogelijk zijn dat dit soort inzichten overslaan naar de reguliere wetenschap en een welkom tegenwicht vormen tegen de inrichting van onze maatschappij, die steeds meer telt in kosten en ogenschijnlijke baten, en patiënten reduceert tot een econometriesom.

Zo telt het boek tal van schatten, die voor de toegewijde lezer niet verborgen kunnen blijven. Wanneer al deze kennis door onze sector goed is opgenomen en toegepast, kunnen wij een beter mensbeeld gaan dragen en toepassen, dat gefundeerd is op oude filosofieën en mensbeschouwingen, die eens tot de mainstream hebben behoord, en waarmee opnieuw de gehele mensheid zijn voordeel kan doen.’