Teruggeven

Afgelopen woensdag, dat was op 6 mei, stond het onderwerp Loverendale centraal (in ‘Lo-ve-ren-da-le’). Roel van Duijn had daar een duidelijke geschiedenis mee. Maar die speelde in de jaren zestig en zeventig. Er is echter nog een oudere historie.

‘Loverendale is opgericht in 1926 als een van de eerste biologisch-dynamische landbouwbedrijven in de wereld. Zij is daarmee één van de pioniers op het gebied van de ontwikkeling van de biologisch-dynamische landbouwmethode.’

Op de website van de Antroposofische Vereniging zijn verschillende biografieën geplaatst van Nederlandse antroposofen van het eerste uur. Zo schrijft Jacqueline van Paaschen over de vrouw die aan de wieg van dit bedrijf stond, Marie Tak van Poortvliet (1871-1936). Roel van Duijn had het ook al over haar, en haar vriendin Jacoba van Heemskerck. En niet alleen aan de wieg hiervan stond zij, maar van nog meer initiatieven in die begintijd. Ik haal een aantal gedeeltes uit deze biografie, die in het kort een indruk van haar invloed kunnen geven.

‘Marie Tak van Poortvliet was de oudste dochter van de bekende minister van binnenlandse zaken Mr. Joannes Pieter Roetert Tak van Poortvliet (1839-1904). Naast twee zusjes had ze nog een jongere broer. De welgestelde familie van vaderszijde stamde oorspronkelijk uit Zeeland en had daar door de handel veel landerijen en landgoederen verworven. In de zomer woonde het gezin op het eiland Walcheren op het landgoed “De Griffioen”. Marie’s vader was een politiek idealistisch mens die zich als minister buitengewoon inzette voor de uitbreiding van het kiesrecht voor arbeiders. De moeder van Marie, Christina Louisa Henrietta Geertruida van Oordt (1850-1897) stamde uit een oud Rotterdams geslacht. Ze was een sympathieke, begaafde vrouw die haar man geweldig steunde bij zijn politieke strijd. Na de dood van haar moeder nam Marie haar taak over. Ze verzorgde haar vader, die na een tumultueuze loopbaan in een zorgwekkende fysieke staat verkeerde, als ook broer en zussen. In 1904 overleed haar vader. Hij liet zijn kinderen veel geld en bezittingen na en hiermee was Marie Tak van Poortvliet met drie en dertig jaar een vermogende vrouw geworden. Het ouderlijk huis werd verkocht en ze verhuisde naar de Wassenaarseweg in Den Haag. Eenzaam en in een toestand van “innerlijke leegte”, omdat het familieleven in het ouderlijke huis was afgebroken en ook omdat haar jongste zuster, Joanna Elisabeth, geestesziek was geworden, stortte ze zich op een muziekstudie.’

‘In 1916 kwam ze via de Sturm-tentoonstelling in Den Haag in contact met de student Willem Zeylmans van Emmichoven die van plan was tropenarts te worden in Nederlands-Indië. Bij zijn eerst bezoek zag ze in hem echter reeds de toekomstige leider van het antroposofische werk in Nederland. In de zomer van 1917, in de tuin van de villa “Loverendale” doet ze hem het volgende voorstel: “Ik wil je iets vragen, maar daaraan is een bepaalde voorwaarde verbonden. Ik wilde je voorstellen het bedrag van mij aan te nemen waarmee je je kan vrijmaken van je verplichting om naar Nederlands-Indië te gaan. De voorwaarde is echter dat je me het bedrag nooit mag teruggeven.” Zeylmans nam het aanbod aan. Hij beschouwde het later als het eerste grote geschenk in zijn leven. Ook sprak ze met Zeylmans, toen al over de mogelijkheid van een antroposofische kliniek voor psychiatrische patiënten. Vooral ingegeven vanwege haar bezorgdheid voor haar zuster, die psychiatrische patiënte was. In 1923 maakte ze, door de oprichting van de “Kliniek Prinsevinkenpark” in Den Haag, het Zeylmans financieel mogelijk, zich vrij te maken voor de antroposofie in Nederland. Rudolf Steiner had hem gevraagd voor het houden van voordrachten over de antroposofie. De financiële basis van een kleine kliniek waar hij als arts zou kunnen werken zou dit mogelijk maken. In dit rusthuis, de voorloper van de Rudolf Steiner Kliniek, waar aanvankelijk enkel de zuster van Marie, Joanna Elisabeth Tak van Poortvliet verbleef, maakte de antroposofische geneeskunst in Nederland een begin.’

‘Na de eerste wereldoorlog en de na-oorlogse ellende in Duitsland voor wiens cultuur ze zo’n grote sympathie koesterde, schaarde ze zich onmiddellijk achter de nieuwe ideeën van Rudolf Steiner voor een vernieuwing van het sociale leven, de sociale driegeleding. In april 1919 zat ze in het Nederlandse Comité van aanbeveling die Steiners “Open brief aan het Duitsche volk en aan de overige mensheid” hielp verspreiden en door velen liet ondertekenen. Drie maanden later kwam ze met een Nederlandse vertaling van Steiners “Die Kernpunkte der sozialen Frage”. Tegelijkertijd publiceerde ze een viertal artikelen in het tijdschrift “Het Nieuwe Leven” over de beeldende kunst. Ze beschreef hierin haar opvattingen, en ongetwijfeld die van Jacoba, over de moderne kunst en het verschil tussen de esthetische aspecten van “de Stijl” en de expressionistische kunstopvatting. Toen de “Bond voor drieledige Indeeling van het Sociale Organisme” werd opgericht vormde ze samen met N.D. Frankena de redactie van het mededelingenblad met de titel “Drieledige Indeeling van het Sociale Organisme”. Voor de eerste jaargang in 1920 schreef ze vele artikelen. Ook publiceerde ze groot aantal vertalingen van artikelen van Rudolf Steiner voor de Duitse “Bund für Dreigleiderung des sozialen Organismus”. Aan de tweede jaargang deed ze niet meer mee.’

‘Tijdens een verblijf in Dornach in 1926 hoorde ze een voordracht van Dr. Ehrenfried Pfeiffer over de biologisch-dynamische landbouwmethode. Door gesprekken met hem raakte ze enthousiast voor het idee deze landbouwmethode te introduceren op haar landerijen in Zeeland en Noord-West Brabant die ze uit de erfenis van haar vader bezat. Ze zag in de veel jongere Pfeiffer, die in Dornach een biochemisch laboratorium bezat waar hij kwaliteitsonderzoek deed, de man die dit plan zou kunnen dragen. Op 8 september 1926 richtte Marie Tak van Poortvliet samen met Ehrenfried Pfeiffer en Willem Zeylmans van Emmichoven de N.V. “Cultuurmaatschappij Loverendale” op. Pfeiffer werd directeur van de N.V. en Marie Tak van Poortvliet en Willem Zeylmans van Emmichoven de commissarissen. Een jaar later werd de Jacobahoeve, genoemd naar Jacoba van Heemskerck, het eerste proefbedrijf van “Loverendale”. Hier werden de eerste proeven gedaan met het bereiden van compost met biologisch-dynamische preparaten. Men wilde kijken of de nieuwe wijze van bemesting ook op de zware kleigrond toegepast kon worden. Langzamerhand kwamen steeds meer landerijen van Marie Tak van Poortvliet in beheer van “Loverendale”. Het ideaal van een landbouwbedrijf als een in zich zelf afgesloten individualiteit, dat alles wat het nodig heeft ook binnen zijn eigen bereik voortbrengt, werd op de bedrijven “Loverendale” tot ontwikkeling gebracht. Ook de grond naast haar villa had Marie Tak van Poortvliet ter beschikking gesteld. In een schuurtje naast de villa was het wetenschappelijk laboratorium gevestigd waar bodemonderzoek werd uitgevoerd voor de bedrijven. Het onderhield nauwe banden met het onderzoeklaboratorium aan het Goetheanum te Dornach. Als lid van de “Landwirtrschaftlichen Versuchsring” Nederland kwam ze overeen dat ook alle biologisch-dynamische producten in Nederland de naam Demeter zouden gaan dragen.’