Categorisch

Gistermiddag schreef de nieuwswebsite Nu.nl op gezag van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) om 16.43 uur ‘Mazelen in Nederland gemeld’:

‘Bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) zijn veertien gevallen van mazelen gemeld. Directeur Roel Coutinho van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM heeft dat vrijdag gezegd. Volgens hem zijn er meer gevallen van mazelen dan normaal. Hij spreekt niet van een uitbraak.

De laatste uitbraak dateert van 1999. Toen moesten 150 kinderen met mazelen in het ziekenhuis worden opgenomen. Drie kinderen lieten het leven.

Patiënten met mazelen hebben vaak hoge koorts en rode ogen. Vaak krijgen ze vlekjes op hun gezicht die zich verder over het lichaam verspreiden. De ziekte kan in uitzonderlijke gevallen doofheid en hersenbeschadiging veroorzaken. Mensen kunnen eraan doodgaan.’

Dit bericht werd overgenomen door Trouw, te zien aan dezelfde titel en de tijd van plaatsing: 16.43 uur. Maar kort daarop, om 16.56 uur, volgde een update, onder de titel ‘RIVM telt meer gevallen van mazelen dan normaal’. Daarin werd aanvullende informatie gegeven, waarin ook antroposofen ter sprake kwamen:

‘De directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) zegt dat er veertien gevallen van mazelen zijn gemeld.

Dat is meer dan normaal, aldus directeur Roel Coutinho. Maar volgens hem is er geen sprake van een uitbraak. De laatste uitbraak dateert van 1999. Toen moesten 150 kinderen met mazelen in het ziekenhuis worden opgenomen. Drie kinderen lieten het leven.

Volgens Coutinho raakten toen veel mensen uit kringen van bevindelijk gereformeerden besmet, een orthodox-protestantse groepering die zich om godsdienstige redenen niet laat vaccineren. Zolang de mazelen ditmaal niet in die kringen opduiken, is er volgens hem weinig aan de hand. Mazelen zijn zeer besmettelijk. De ziekte kan zich heel snel verspreiden binnen groepen die niet zijn ingeënt.

Volgens Coutinho is de ziekte gesignaleerd in Groningen, Amsterdam, het Gooi, Noord-Brabant. Alkmaar en Utrecht. In een aantal gevallen trof de mazelen antroposofen, eveneens een groepering die zich uit principiële redenen vaak niet laat inenten. Andere slachtoffers waren om onbekende redenen niet gevaccineerd. Het RIVM verwacht dat de ziekte zich niet snel zal verspreiden omdat vrijwel iedereen uit de omgeving van de patiënten wel is ingeënt.

De vaccinatiegraad tegen mazelen ligt in Nederland rond de 95 procent. In vergelijking met andere landen is dat percentage erg hoog. Coutinho neemt aan dat de mazelen vanuit het buitenland meegenomen zijn naar Nederland. De ziekte wordt verspreid via niezen en hoesten.

De symptomen van mazelen zijn hoge koorts, hoesten, verkoudheid en rode ogen. Patiënten krijgen vaak na een paar dagen huidvlekjes die zich verspreiden over het hele lichaam. Aan de binnenkant van de wangen kunnen witte vlekjes zichtbaar zijn met rode puntjes. De ziekte kan in uitzonderlijke gevallen leiden tot doofheid, blijvende hersenbeschadiging en zelfs de dood. Als mensen denken dat ze de mazelen hebben, moeten ze naar de huisarts gaan.’

Het merkwaardige is dat exact hetzelfde uitgebreide bericht een paar minuten later, om 17.06 uur, opdook in ‘De Telegraaf’, onder de titel ‘Mazelen in Nederland’. Wie heeft nu van wie overgeschreven, zonder bronvermelding? Maar niet alleen de mazelen heersen in een ‘antroposofische omgeving’, ook de bof, blijkens een bericht woensdagochtend op de website van ‘De Gelderlander’ over ‘Kinderen vrije school Meander kampen met bof’:

‘Bij drie kinderen van Meander Vrijeschool voor basisonderwijs in Nijmegen heeft de GGD de bof geconstateerd. Nog eens acht kinderen vertonen volgens de schooldirecteur verschijnselen van de ziekte, zoals gezwollen speekselklieren, verkoudheid en koorts.

Een mogelijke verklaring voor het grote aantal zieke leerlingen is dat op de vrije school minder kinderen zijn ingeënt. De bmr-vaccinatie op jonge leeftijd biedt doorgaans voldoende bescherming. “Hoewel dat niet altijd voor 100 procent opgaat”, aldus een woordvoerster van de GGD.

De bof heeft bij kinderen doorgaans een mild verloop. Volwassenen kunnen er onvruchtbaar door worden of hersenvliesontsteking van krijgen. De RIVM, overheidsinstantie voor infectiebestrijding, meldde in de zomer nog 300 gevallen, met name onder studenten.’

Niet alleen in Nederland, ook in België speelt dit probleem. Wat mazelen betreft meldde de website ‘gezondheid.be’, die zichzelf ‘De gezondheidssite voor Vlaanderen’ noemt, op woensdag 6 april dat ‘Mazelen opnieuw in opmars’ zijn:

‘Sinds enige tijd heerst er een mazelenepidemie in Frankrijk en Duitsland en nu is de ziekte ook in België in opmars. Dit jaar zijn er in ons land al 95 gevallen opgetekend, tegenover slechts 40 in heel 2010, meldt het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid.

Een eerste uitbraak van bijna 40 gevallen dook op in twee Gentse Steinerscholen, maar sindsdien kwamen er nieuwe gevallen bij in Brussel, Doornik en Namen. Meestal gaat het om niet-gevaccineerde kinderen en jongvolwassenen. Mogelijk hadden de besmette personen contacten in Frankrijk of recent een skivakantie in Frankrijk doorgebracht. In Frankrijk werden vorig jaar meer dan 5.000 gevallen opgetekend en in de eerste maanden van dit jaar al meer dan 3.400 gevallen. Gevreesd wordt dat dit kan oplopen tot meerdere tienduizenden. Het Franse ministerie van volksgezondheid heeft dan ook een grote vaccinatiecampagne gelanceerd.

Mazelen zijn erg besmettelijk. Mazelen zijn meestal onschuldig, maar bij 10 tot 20% van de gevallen treden verwikkelingen op, zoals een oorontsteking of een longontsteking. Acute hersenontsteking (encefalitis) treedt bij 0,1% van de patiënten. Bij 1 à 2 per 1.000 gevallen overlijdt de zieke. Zuigelingen, zwangere vrouwen en mensen met een verminderde immuniteit hebben een verhoogde kans op verwikkelingen.

In 2007 was er al een kleine epidemie van mazelen bij orthodoxe joodse gemeenschappen in Antwerpen, na import van het mazelenvirus uit Engeland. Zieke kinderen waren niet of onvoldoende gevaccineerd. Hierbij overleed één kind.’

Wij waren hierover al op 23 maart in ‘Basta’ geïnformeerd. De Belgische krant ‘De Standaard’ had de dag tevoren geschreven:

‘De ouders van kinderen op twee Gentse scholen hebben een brief mee naar huis gekregen om na te kijken of hun kinderen volledig gevaccineerd zijn tegen de mazelen. Er zijn daar vermoedelijk meer dan tien gevallen van de mazelen.

De ontdekte besmettingen met de mazelen zijn te situeren in de steinerschool aan de Kasteellaan en in De Teunisbloem.’

Ik haalde hierbij ook Ramon De Jonghe aan, die er dezelfde dag op zijn eigen wijze eveneens aandacht aan besteedde, namelijk op zijn website in ‘Mazelen’. Zowel hier als daar knoopten we er allebei nog wat reacties aan vast. Het Belgische ‘Het Nieuwsblad’ specificeerde drie dagen later, op zaterdag, dit bericht met ‘Gentse mazelen-epidemie treft al 33 kinderen’:

‘De mazelenepidemie waar Gent mee kampt, heeft al 33 kinderen getroffen. “Intussen lijkt het aantal nieuwe besmettingen wel af te nemen.”

De mazelen zijn intussen al sinds 3 maart in het land. Toen kregen de artsen van de Oost-Vlaamse afdeling Toezicht en Gezondheid van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) de eerste meldingen van mazelen in het Gentse. Er was eerst sprake van één gezin met kinderen in twee verschillende scholen – en op die manier werden er van meet af aan een groot aantal kinderen blootgesteld aan de uiterst besmettelijke ziekte. Intussen zijn er dus al 33 gevallen gemeld.

De mazelen zijn niet altijd onschuldig, in sommige gevallen doen er zich gevaarlijke complicaties voor en 1 op de 1.000 sterft eraan – al is de kans op complicaties hoger in ontwikkelingslanden. “Bij deze Gentse epidemie hebben er zich gelukkig nog geen zware complicaties voorgedaan”, zegt Ria Vandenreyt van het VAZG. “Wel zijn de zuigelingen die getroffen werden, in het ziekenhuis opgenomen en kregen enkele kinderen ook last van een bronchitis of oorontsteking.”

De zieke kinderen bleken niet gevaccineerd. Intussen zijn er in de omgeving van de getroffen kinderen al 76 “inhaalvaccinaties” uitgevoerd.’

Dinsdag 30 maart ging men bij dezelfde zegsvrouwe langs, en noteerde ‘De Morgen’ in ‘Mazelenepidemie in Gent gestabiliseerd’, overigens zonder het type scholen te noemen, rond de veertig gevallen:

‘Sinds 3 maart krijgen artsen van de Oost-Vlaamse afdeling Toezicht en Gezondheid van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) melding van mazelen in het Gentse. Ondertussen is een veertigtal kinderen uit twee Gentse scholen besmet. Het ging om kinderen die niet ingeënt waren tegen de ziekte, een inenting die aanbevolen wordt maar waarvoor geen verplichting geldt.

“We hebben de indruk dat het aantal besmettingen daalt”, aldus Ria Vandereyt (VAZG) “Dat komt door de vaccinatiecampagne die opgestart werd en de richtlijnen die we aan ouders en de scholen gaven, onder meer dat besmette kinderen thuis moeten blijven.”

Een opstoot van mazelen is niet uitzonderlijk, maar die in Gent was wel vrij groot. “Er komen meer clusters voor bij niet-gevaccineerde kinderen en onder invloed van de buurlanden waar veel minder gevaccineerd wordt. In België is een vaccinatie niet verplicht, enkel voor polio geldt een vaccinatieverplichting, maar toch wordt meer dan 95 procent van de kinderen ingeënt. In Frankrijk en Duitsland is dat een stuk lager en momenteel heerst daar ook een opstoot van mazelen.”

Met die 95 procent inentingen voldoet ons land overigens aan de doelstellingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die mazelen in 2010 in West-Europa wil uitroeien. Wereldwijd sterven jaarlijks 200.000 mensen aan mazelen. (belga/sps)’

De educatieve Belgische website ‘Klasse’ bracht ‘1 week geleden’ (dus goed beschouwd moet dat op 9 april zijn geweest) het bericht ‘Opgepast voor mazelen’, eveneens zonder de naam van de school te vermelden. Dit bericht staat nu nog steeds aangekondigd op de homepage:

‘De mazelen zijn in opmars in ons land. Dit jaar is het aantal meldingen nu al dubbel zo hoog als vorig jaar. Dat meldt het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid aan de VRT-redactie.

In de eerste helft van dit jaar werden er al 95 besmettingen met mazelen geregistreerd. In heel 2010 waren er maar veertig gevallen.

Het mazelenvirus treft vooral kinderen en jongvolwassenen. Het is meestal onschuldig, maar er kunnen complicaties zijn. Je kind kan dan een oorontsteking, keelontsteking, longontsteking of hersenontsteking krijgen. Vaccinatie is niet verplicht. Toch raadt het Vlaams agentschap voor Zorg en Gezondheid aan om elk kind tegen mazelen te vaccineren. Dat moet voor het eerst op de leeftijd van 1 jaar en dan nog eens tussen 9 en 12 jaar. Die laatste prik kan gratis bij het CLB in het vijfde leerjaar.

Jaarlijks krijgen wereldwijd meer dan 20 miljoen mensen de mazelen. In 2008 stierven volgens de Wereldgezondheidsorganisatie naar schatting 164.000 kinderen aan de gevolgen van de ziekte, vooral in Afrika en Azië.’

Hier gaat het om 95 besmettingen. Ik neem niet aan dat men in de war is met de eerder genoemde 95 procent inentingen (dat gelijk is aan het percentage in Nederland), en dat dit absolute aantal klopt. Overigens is de wereldwijde sterfte hier een stuk lager, namelijk 164.000, tegen 200.000 eerder in ‘De Morgen’. Bovendien blijken die sterfgevallen hier vooral in Afrika en Azië en dan in 2008 voorgekomen te zijn. Je kunt je afvragen waarom deze website speciaal voor ouders zo’n algemeen en weinig alarmerend bericht geeft. Bewust beleid soms? In ieder geval nam Ramon De Jonghe hier geen genoegen mee. Van hem kwam als enige reactie:

‘Ramon DJV zegt

1 week geleden

Er waren nog maar net twee steinerscholen in het nieuws doordat er een mazelenuitbraak heerste. Veel kinderen in steinerscholen komen uit de antroposofische gemeenschap en zijn vaak niet ingeënt, omdat de antroposofische visie op kinderziekten is dat die de ontwikkeling bevorderen.

Ik heb daar ook een artikel over geschreven. http://weblog.steinerscholen.com/2011/03/23/mazelen/’

Op zijn eigen website wist Ramon begin deze week, in een reactie op 12/04/2011 om 11:28, een nieuw feit te melden:

‘VRT meldt dat in Gent bij leerlingen van de steinerschool na de mazelen nu ook kinkhoest is vastgesteld.

(…) Bij enkele leerlingen in de school is kinkhoest vastgesteld. Vorige maand al hadden een aantal kinderen de mazelen gekregen. Dat leidde tot een kleine epidemie van de mazelen in Gent.(…)

http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/oostvlaanderen/110412_Gent_Kinkhoest

http://www.deredactie.be/permalink/1.1001673’

Dat is inderdaad sterk. Dat wordt wel te veel van het goede: na de mazelen hier in België nu ook nog kinkhoest. Het bericht luidt ‘Kinderen ziek door kinkhoest in Gent’:

‘In Gent hebben de leerlingen van de Steinerschool net voor de paasvakantie een brief gekregen met de vraag zich te laten inenten tegen kinkhoest.

Bij enkele leerlingen in de school is kinkhoest vastgesteld. Vorige maand al hadden een aantal kinderen de mazelen gekregen. Dat leidde tot een kleine epidemie van de mazelen in Gent.

De ouders van de leerlingen in de Steinerschool hebben voor de paasvakantie een brief gekregen met de vraag om na te kijken of de kinderen wel gevaccineerd zijn tegen kinkhoest. Kinkhoest is geen gewone verkoudheid, vooral voor zuigelingen kan de ziekte fataal zijn. Vaccinatie is aangewezen, maar niet verplicht. Aangeraden wordt dat baby’s hun eerste vaccinatie tegen kinkhoest krijgen op de leeftijd van 8 weken. Daarna volgen inentingen op 12 en 16 weken en 15 maanden.

Dit jaar zijn er in Oost-Vlaanderen al 12 gevallen van kinkhoest gemeld. Enkele maanden geleden is in Leuven, in Vlaams-Brabant, een zuigeling overleden aan kinkhoest.’

In Vlaanderen dus dezelfde Gentse vrijeschool met mazelen en kinkhoest, in Nederland mazelen onder niet nader genoemde ‘antroposofen’, mogelijk in Groningen, Amsterdam, het Gooi, Noord-Brabant, Alkmaar en Utrecht, en de bof in een vrijeschool in Nijmegen. Dat is geen fraaie score, niet iets om trots op te zijn. Ramon De Jonghe is niet de enige die bezwaren heeft tegen zulke praktijken, ik bedoel om categorisch niet in te enten, in Nederland ageert Jan Willem Nienhuys hier openlijk tegen. Op zijn weblog meldde hij dit gisteravond nog, op 15 April 2011 om 20:05. Hij verwijst naar een bericht van donderdag van GGD Midden-Nederland, ‘In Utrecht en de Bilt is bij enkele personen mazelen vastgesteld’:

‘Mazelen is een besmettelijke ziekte, die wordt veroorzaakt door een virus. In Nederland komt mazelen niet veel meer voor, omdat de meeste kinderen op 1 en 9 jarige leeftijd worden ingeënt. De personen die het hier betreft zijn niet gevaccineerd vanwege levensbeschouwelijke overtuiging.

GG&GD Utrecht en GGD Midden Nederland hebben de huisartsen in de provincie Utrecht geïnformeerd en gevraagd alert te zijn op patiënten met klachten passend bij mazelen en deze te melden bij de GG&GD en GGD. Daarmee brengen zij eventuele verdere verspreiding in kaart.

Daarnaast stuurt de GG&GD, via de betrokken scholen, een brief aan de ouders van medeleerlingen van de patiënten. Deze brief informeert de ouders over de mazelen en biedt ze de mogelijkheid om ongevaccineerde kinderen alsnog in te enten tegen de mazelen.’

Ik kan wel begrijpen waarom De Jonghe en Nienhuys hiertegen ageren. Ik noemde al het categorisch afwijzen van inenten. Dat is net zo min een individuele afweging, als het door beiden min of meer expliciet gepropageerde collectieve vaccineren. De tekst die Ramon De Jonghe in zijn bericht ‘Mazelen’ aanhaalt, uit een brochure over vaccineren op de website van Antroposana, maakt duidelijk dat het om een individuele ontwikkeling gaat:

‘Antroposofische kijk op (kinder)ziektes

Kinderziektes blijken het kind te kunnen helpen in de ontwikkeling. Zij helpen het kind om het lichaam, dat het van zijn ouders “geërfd” heeft, tot “eigen” lichaam, een eigen “thuis’” te maken. Met iedere kinderziekte die een kind doormaakt, maakt het een deel van het lichaam meer tot het zijne. Ouders die zich bewust zijn van deze kant van ziekte, zullen in veel gevallen kunnen bevestigen dat hun kind, nadat het bijvoorbeeld de mazelen heeft overwonnen, echt een stap in zijn ontwikkeling gezet heeft.’

Hij voegt er twee literatuurverwijzigingen bij:

‘Aad Meijer, Wat is er mis met mazelen?, Antroposana, 1 oktober 2008

Madeleen Winkler, Antroposofische gezichtspunten over vaccineren bij kinderen en volwassenen, Thema’s AViN’

De genoemde brochure van Antroposana sluit af met deze woorden, waaruit blijkt dat er van een categorische afwijzing geen sprake is:

‘Zoals gezegd betekent het doormaken van een kinderziekte vaak een stap in de ontwikkeling van een kind. Als u besluit uw kinderen te laten vaccineren, zijn er ook andere wegen om bij uw kind de betreffende ontwikkeling te stimuleren. Door bijvoorbeeld kunstzinnige activiteiten, het verwerven van handigheid en doorzettingsvermogen en het creatief spel werkt het kind ook aan het omvormen van het lichaam en kan het ook ervaringen opdoen waardoor het zichzelf meer leert kennen (zie hiervoor ook de literatuurlijst).

Het besluit wel of niet te vaccineren is een heel persoonlijke aangelegenheid en is natuurlijk niet allesbepalend voor de ontwikkeling van uw kind. Belangrijk blijft uiteraard hoe bewust u het kind in de totale ontwikkeling ondersteunt.’

Ik zal maar niet beginnen over andere belangen die ook nog bij het massaal inenten kunnen meespelen. Iets daarvan duidde ik aan op 17 maart in ‘Vernietiger’ of nog veel duidelijker wat langer geleden, op 4 oktober 2009 in ‘Griep’. Maar wie de actuele berichtgeving volgt over het antibioticagebruik, verbaast zich hier niet meer zo over. Neem dit bericht van Joep Dohmen op de website van NRC Handelsblad van afgelopen maandag 11 april, ‘Dierenartsen erkennen financieel belang bij toediening antibiotica’:

‘De beroepsvereniging van dierenartsen in Nederland erkent dat dierenartsen “op vele manieren financiële belangen” hebben bij het toedienen van antibiotica. Bovendien dienen dierenartsen “nog steeds” te veel antibiotica toe in de intensieve veehouderij.

Dat zegt de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD) in een reactie op een artikel over de rol van dierenartsen bij het hoge antibioticagebruik in de intensieve veehouderij, afgelopen zaterdag in NRC Handelsblad.

De KNMvD komt nu met een notitie waarin gepleit wordt voor een onafhankelijkere rol voor dierenartsen. Zo moeten de maatschappelijke taken van dierenartsen beter worden vastgelegd. De taken moeten ook vergoed worden, zodat de dierenartsen voor hun inkomen minder afhankelijk worden van de verkoop van antibiotica. Ook moet er een betere controle komen op de naleving van regels door dierenartsen en dierhouders.

Uit het artikel wordt duidelijk dat de belangen van veel dierenartsen verstrengeld zijn. Ze hebben een wettelijk monopolie op het uitschrijven van antibioticarecepten, doen de kleinhandel in antibiotica, maar ook de groothandel en een deel van de productie. CDA-Kamerlid Henk Jan Ormel, woordvoerder antibioticagebruik, blijkt certificaten van aandelen van een antibioticaproducent te hebben. CDA-senator Jos Werner, voorzitter van een stichting die het antibioticagebruik moet indammen, is commissaris bij farmaceutisch concern Merck, dat een grote diergeneesmiddelentak heeft.

Ook bleek dat dierenartsen die worden betrapt op het zonder medische noodzaak op grote schaal leveren van antibiotica er vaak met een lage straf afkomen.

De Nederlandse veehouderij is de grootste gebruiker van antibiotica in Europa. Een hoog antibioticagebruik bedreigt de volksgezondheid omdat het bacteriën resistent maakt. Daardoor zijn ook infecties bij mensen moeilijker te behandelen.

Kamerlid Marianne Thieme van de Partij voor de Dieren wil een parlementair onderzoek naar de verstrengelde belangen en het gebrekkige overheidstoezicht. Dat gaat ze eisen tijdens een algemeen overleg woensdag in de Kamer.

Thieme: “Het is slecht voor het aanzien van de Tweede Kamer dat Henk Jan Ormel woordvoerder antibioticagebruik is en als dierenarts certificaten van een antibioticabedrijf heeft.”

Lees het achtergrondverhaal “Het antibioticasyndicaat” in de digitale editie van afgelopen weekend (alleen voor abonnees)’

Trouw en de Volkskrant hebben vervolgens eveneens aandacht aan dit onderwerp besteed. Monique Smits kijkt vandaag op ‘Welingelichte kringen’ in ‘Naar Amerika? Eet er geen vlees’ ook verder dan haar neus lang is:

‘Nederlanders eten al veel minder vlees. En Amerikanen kunnen dat maar beter ook doen. Een nieuw onderzoek suggereert dat ongeveer de helft van het vlees dat in de VS wordt verkocht besmet is met potentieel schadelijke bacteriën, schrijft de Los Angeles Times.

Onderzoekers testten rundvlees, kip, kalkoen en varkensvlees van supermarkten in het hele land en vonden in 47 procent van de 136 monsters stammen van staphylococcus aureus, de bacteriën die stafylokokbesmettingen veroorzaken, van milde tot ernstige. Daarvan was 52 procent resistent voor minstens drie soorten antibiotica.

De onderzoekers vermoeden dat de bron van de verontreiniging de dieren is, en niet een onjuiste behandeling. Ook zeggen ze dat het waarschijnlijk het gevolg is van het wijdverbreide gebruik van antibiotica in de veehouderij. “We weten dat bijna de helft van het vlees en gevogelte verontreinigd zijn met s. aureus, en meer dan de helft daarvan is multidrug-resistent”, zegt de hoofdauteur van de studie in het tijdschrift Clinical Infectious Diseases. “Wat we niet weten [is] hoe vaak deze wordt overgedragen op mensen. Daarvoor zijn meer onderzoeken nodig.”

ls Amerikanen per se Amerikaans vlees willen eten, dan moeten ze volgens CNN het vlees goed doorbakken, hun handen wassen na het beetpakken van rauw vlees, of hun “voedingstoffen ergens anders vandaan halen”.

Bronnen: Los Angeles Times, CNN’

Dit zijn nog heel andere dingen om je druk over te maken. Het onderwerp zal hier in verband met biologisch-dynamische landbouw en voeding zeker nog terug komen. Wat is nu gezond makend en wat is ziek makend? Niet alleen symptomen bestrijden, maar ook werkelijk preventief werken, daar gaat het om. En daarvoor is een bredere visie nodig dan focussen alleen op één probleemgebied.

.