Sjamaan

Dit is de achterkant (of de voorkant, dat weet ik eigenlijk niet) van het hier al eerder van verschillende kanten in beeld gebrachte Entrepot De Vijf Werelddelen.

‘Terwijl het kapitalisme implodeert, viert een tentoonstelling in Berlijn de wederopstanding van de antikapitalistische kunstenaar Joseph Beuys. Al doen de bijeengeraapte installaties wat overleefd aan, Beuys’ vitaliteit straalt er nog van af.’

Zo kondigde dagblad Trouw gisteren op de voorpagina een artikel over twee pagina’s aan van Antoine Verbij, correspondent van de krant in Berlijn. ‘Joseph Beuys terug in beeld’, stond erbij. Aangezien op deze weblog Beuys al eerder in beeld is gekomen (bijvoorbeeld bij ‘Beuys in Zwolle’), wijs ik graag op deze prima beschouwing/bespreking. Helaas heb ik die (nog) niet terug kunnen vinden op de website van Trouw, dus moet ik het op dezelfde manier doen als afgelopen woensdag bij de expositie van Ruchama Noorda in NRC Handelsblad (zonder link namelijk). Verbij schrijft onder de titel ‘De sjamaan uit Düsseldorf’ zeer verhelderend over wat Beuys bewoog.

‘Joseph Beuys (1921-1986) is terug in beeld. Twintig jaar na het laatste grote overzicht is zijn werk nu weer breeduit in Berlijn te zien. En te horen.

Het moment had niet beter gekozen kunnen zijn. Terwijl het kapitalisme implodeert, viert een tentoonstelling in Berlijn de wederopstanding van de antikapitalistische kunstenaar Joseph Beuys. Daar is hij weer, de man voor wie de kunst de weg was naar een andere samenleving, een andere economie, een andere wetenschap, een andere omgang met de natuur. “De revolutie zijn wij” heet de uitstalling van Beuys’ raadselachtige, magisch aandoende werken.

Maar vandaag de dag zijn het niet zozeer Beuys’ kunstwerken die zijn wil tot revolutie uitdragen. De in de Hamburger Bahnhof in Berlijn bijeengebrachte installaties doen eerder nogal overleefd aan. Het zijn de overblijfselen van werken waarmee hij ooit, in de jaren zestig en zeventig, de kunstwereld verbaasde en in beroering bracht.

Zoals de “Honingpomp” die hij in 1977 op de Documenta in Kassel installeerde. Daarmee pompte hij honing door een kunststof slang die zich door de tentoonstellingsruimten slingerde. Het museum als levend organisme, was Beuys’ gedachte erachter. Nu, dertig jaar later, zijn de resten van de installatie in Berlijn te zien. De honing in de slang is ingedroogd, de machine ruikt muf.

Beuys’ grote kunstwerken tonen ongegeneerd hun vergankelijkheid. Je ziet aan ze dat ze slechts etappes zijn op de reis van het bestaande naar de utopie. Beuys werkte veel met vergankelijke materialen. Vilt, vet, karton, was, honing. En zijn kunst bestond vaak uit performances, de vergankelijkste kunstvorm die er is. Een aantal ervan is op de tentoonstelling gedocumenteerd in foto’s en video’s. Fluxus-achtige happenings, waarbij geen onderscheid is tussen leven en kunst, met veel vet en vilt.

Die kunstwerken kan men nog afdoen als relicten uit het voorgoed voorbije verleden van de jaren zestig en zeventig. Beuys’ vitaliteit en actualiteit straalt daarentegen ongebroken vanaf de veertig beeldschermen die in de Hamburger Bahnhof staan opgesteld. Daarop is hij vooral sprekend te zien. Orerend voor grote zalen, filosoferend in interviews, zoekend en tastend in indringende monologen. Voor de samenstellers van de tentoonstelling zijn Beuys’ “praatwerken” even belangrijk als zijn kunstwerken. De citaten aan de muren, de krabbels op de schoolborden, de teksten op de video’s brengen de archaïsch aandoende installaties tot spreken. En niet alleen het “praatwerk”, ook de “prater” zelf is een onlosmakelijk onderdeel van het totale kunstwerk dat Beuys heet.’

Hier zijn nog twee mooie citaten uit het artikel. U kunt zich afvragen wat dit met antroposofie te maken heeft. Een heleboel. Beuys liet zich in hoge mate door Steiner inspireren. Wie Om gegronde redenen. Antroposofie hier en nu van Jelle van der Meulen uit 1996 heeft gelezen, en daarin met name het hoofdstuk over Beuys (‘De antroposofie volgens Joseph Beuys’), die zal veel hiervan kunnen herkennen. Dat is bijvoorbeeld juist het geval bij deze twee passages, maar dan net onder de oppervlakte (je moet het maar net weten of merken, dat hij hier bijvoorbeeld refereert aan de ideeën van Steiner over de zogenaamde ‘sociale driegeleding’):

‘Beuys’ beeld van de revolutie was uitgesproken magisch. Hij was eerder een sjamaan dan een politicus. Al heeft hij zich wel degelijk politiek geëngageerd. Als professor aan de Kunstacademie van Düsseldorf voerde hij actie voor en met de studenten, wat uiteindelijk tot zijn ontslag leidde. Hij richtte een politieke organisatie op voor directe democratie. In de laatste jaren van zijn leven was hij actief voor de Groenen en wierp hij zich zelfs op als kandidaat voor de Bondsdag.’

‘“Ieder mens is een kunstenaar.” Dat adagium herhaalt Beuys haast plichtmatig in de laatste video die op de expositie is te zien. Het is januari 1986. Bedachtzaam spreekt hij zijn dank uit voor zijn laatste grote prijs, de Wilhelm Lehmbruck-prijs van de stad Duisburg. Hoed, jasje, laarzen. Verwonderde blik, ingevallen wangen, wulpse mond, grote tanden. Enkele dagen later was hij dood.’

Waardevolle extra informatie over Beuys-tentoonstellingen in Duitsland wordt ook vermeld, voor wie een en ander met eigen ogen wil gaan zien:

‘“Die Revolution sind wir” is te zien tot 25 januari in het Hamburger Bahnhof: Museum für Gegenwart te Berlijn. Bij de expositie verscheen een prachtige catalogus bij uitgeverij Steidl (408 blz., € 49, ISBN 978 3 86521 784 1). De tentoonstelling is onderdeel van het project “Kult des Künstlers”, een reeks gelijktijdige exposities van de Staatsmusea te Berlijn, onder anderen gewijd aan Andy Warhol, Jeff Koons, Paul Klee en Giacometti.

Vlak over de Nederlandse grens met Duitsland is veel Beuys te zien. Onder meer in het Kaiser Wilhelm Museum in Beuys’ geboortestad Krefeld, in het Museum Kurhaus in Kleef, de stad waar hij opgroeide, en in Schloss Moyland, even buiten Kleef, waar de gebroeders Van der Grinten, goede vrienden van Beuys, hun immense verzameling van zijn werken tonen. In Darmstadt, in het Hessische Landesmuseum, is ’Block Beuys’ te zien, dat zeven zalen omvat die door Beuys zijn ingericht. Tot 2011 zijn die zalen wegens een omstreden verbouwing gesloten.’